آزادی عروسک‌ها

یکی از خصوصیات آثار مشهور و مهم تاریخ تئاتر، داشتن شخصیت‌هایی چند بعدی و پیچیده است که همیشه از زاویه‌ای جدید می‌توان به آنان نگاه کرد. این شخصیت‌های ادبی، در آثار صحنه‌ای …

یکی از خصوصیات آثار مشهور و مهم تاریخ تئاتر، داشتن شخصیت‌هایی چند بعدی و پیچیده است که همیشه از زاویه‌ای جدید می‌توان به آنان نگاه کرد. این شخصیت‌های ادبی، در آثار صحنه‌ای یا سینمایی در قالب چهره بازیگران گوناگون، شکل‌های متفاوت می‌یابند و با نوع بیان، بدن و شیوه اجرایی آنان ممزوج می‌شوند. در واقع تصویری که هر بازیگر از نقش ارائه می‌دهد، در محدوده خصوصیات و توانایی‌های آنان باقی می‌ماند و به این سبب محدودیتی را بر نمایشنامه تحمیل می‌کند.

از این رو بسیاری از نظریه‌پردازان و کارگردانان تئاتر معاصر مثل پل شومان و گوردون گریک با یادآوری محدودیت‌های جسمی و احساسی بازیگران و ستایشی که از مفهوم و نوع روایت دارند، عروسک‌ها را جایگزینی مناسب برای آنان می‌دانند. این کارشناسان تاکید می‌کنند که در این حالت، وجوه نقش‌ها و شخصیت‌ها با وسعت بیشتر و در شکل بهتری به تماشاگر منتقل می‌شود. پل شومان، موسس گروه تئاتر نان و عروسک که یکی از مهم‌ترین گروه‌های تئاتر معاصر بود و با رویکردی اعتراضی عروسک را جایگزین بازیگران کرد، در مورد تفاوت بازیگر و عروسک می‌گوید: مشکل کار با بازیگران این است که هم جسم دارند و هم احساس. عروسک‌ها بامعناتر و بصری‌تر هستند و از آزادی بیشتری برخوردارند. به ما حق انتخاب می‌دهند و می‌توانند کوچک یا بزرگ‌تر باشند.

در واقع با این نگرش، عروسک‌ها این توانایی را به کارگردان می‌دهند که به مفهوم نمایشنامه بیشتر نزدیک شوند و ظرفیت‌های دیده نشده و گشوده نشده‌ای از متن را دریافت و منتقل کنند؛ این دقیقا همان دلیلی است که زهرا صبری را بر آن داشته تا نمایشنامه «خانه برنارد آلبا» را در قالب نمایش عروسکی به صحنه آورد.

زهرا صبری پس از کارهای ستایش شده‌ای که روی متون و آثار کهن فارسی انجام داده بود، این بار متنی از لورکا را به روی صحنه برده است. فدریکو گارسیا لورکای اسپانیایی همیشه به واسطه مفاهیم و نمادهای خاص خودش مورد توجه بوده است. علاوه بر نگرش‌های اجتماعی و بومی در آثار لورکا ـ‌ که به زمانه خاصی برمی‌گردد که در آن زندگی می‌کرد ـ او نویسنده‌ای است وابسته به مفاهیم و نشانه‌هایی شاعرانه که متن را پیچیده و دارای ریتمی خاص و البته فضایی جذاب و دلنشین می‌کند. از این رو زهرا صبری با استفاده از عروسک ها،بازیگران و طراحی‌های جزءپردازانه صوتی‌اش سعی کرده بسیاری از مفاهیم و بافت‌های ظریف نمایشنامه لورکا را آشکار کند و داستان و مضمون اصلی خانه برنارد آلبا را به مخاطب در لایه‌های تصویرسازی‌های زیبا و نمادین منتقل کند.

این نمایشنامه، روایتگر داستان زندگی چند زن است که همه خواستی مشابه دارند و شخصیتی به نام برنارد برای حفظ آنچه جامعه بر او تحمیل کرده، جلوی خواست همه آنان ایستاده است. از آنجا که یکسانی نیاز و روند زندگی آدم‌های نمایشنامه یکی از اصلی‌ترین مفاهیم اثر لورکا ست، صبری با طراحی عروسک‌هایی یک شکل و همسان‌سازی بازیگر ـ عروسک‌گردانان در لباس و صورت، بخوبی این تشابه سرشت و سرنوشت شخصیت را تصویر می‌کند. او با نمادپردازی‌ها و دکور مفهوم‌گرای نمایش خود هر چه بیشتر به مضمون متن نزدیک شده است.

در نمایش صبری، ابتدا بازیگر به عروسک نقش می‌دهد و سپس خود گیرنده نقش از عروسک می‌شود. گاهی این سیر عروسک شدن چنان است که یک بازیگر خود تبدیل به عروسک می‌شود و توسط بازیگری دیگر گردانده می‌شود. این ایده علاوه بر جذابیت‌های بصری، یکی از مهم‌ترین راه‌ها برای بازتاب فضای ارتباطی متن و همچنین مفهوم وابستگی و کنترل شدنی است که در مضمون آن جاری است.

طراحی خوب صدا یکی دیگر از نکات برجسته این نمایش است. نوع جلوه‌های صوتی باعث می‌شود علاوه بر دیدگان مخاطب که به واسطه طراحی‌های بصری در طول کار بیدار می‌ماند، تخیل او از این طریق تصاویر و فضاهای دیگری را نیز شکل دهد.

صبری با استفاده از عروسک‌ها و بازیگران بی‌صورت خود و طراحی فکر شده برای آنان، درون تلخ و اثرگذار خانه‌برنارد آلبا را بخوبی تصویر کرده و تجربه‌ای یگانه از مواجهه با این متن به وجود آورده است.

علیرضا نراقی