جایگاه معنی شناسی کاربردی در تحقیقات ارتباطی

نخستین آسیب جدی که محققان را در کار بست تحلیل گفتمان, تعقیب می کند نداشتن شناخت کافی در تمییز شیوه های سه گانه تحلیل گفتمان از یک سو, و به کار بردن ”تحلیل محتوا“ به جای ”تحلیل گفتمان“ از سوی دیگر است

● مقدمه:

در هر علمی، حل مسائل درگرو پژوهش‌هایی است که پژوهشگران را به یافتن داده هایی رهنمون می شود تا با تحلیل و تبیین آن داده‌ها پاسخ های موردنیاز را بیابند و ارائه دهند.

پژوهش های علمی به صورتی روشمند توسط پژوهشگران طراحی و اجرا می شوند. پژوهشگران نیک می دانند که برای حل هر مسئله ای در هر پژوهش، روش هایی وجود دارد و به کار بستن این روش‌ها از سر ضرورت است نه از روی هوی و هوس.

علم ارتباطات اجتماعی نیز به عنوان یکی از علوم میان رشته ای در انجام تحقیقات و پژوهش های ارتباطی از روش های گوناگون تحقیق در حوزه علوم اجتماعی، روانشناسی و سیاست بهره برده است و اخیرا نیز در حوزه زبانشناسی با بهره گیری از روش تحلیل گفتمان(discourse Analysis) بر غنای پژوهش های ارتباطی افزوده است.

”رید بلیک“ و ”ادوین هارولدس“ دو صاحبنظر در عرصه شناخت مفاهیم ارتباطی، به نقل از ”اسمیت“، حوزه ارتباطات را حوزه ای وسیع می دانند. آن‌ها در چنین حوزه ای شیوه های برخورد با مطالعه ارتباط انسانی را در سه عرصه اساسی ریاضی، روان شناسی اجتماعی، زبان شناسی و مردم شناسی قابل توجه می دانند:

”توجه اصلی مطالعه در مورد ارتباط، بر تولید، سازمان، ترکیب بندی، ساختار، توزیع، تحول تاریخی و عملکرد سیستم های پیام در جامعه است (گربنر). بنابر گفته اسمیت، سه شیوه برخورد یا رهیابی عمده به مطالعه فرآیند ارتباط، بیشترین سهم تجربی را در این حیطه، اختیار کرده است که عبارت است از: شیوه برخورد ریاضی، برخورد روانشناسی زیر هم، نموداری از این سه شیوه برخورد اساسی است، و هم نهاد و اقتباسی از شیوه برخورد یکپارچه ساز اسمیت در کتابش تحت عنوان، ارتباط و فرهنگ است. ضمنا اسمیت بر این نظر است که پژوهشگران ارتباط، با سه حوزه اصلی مطالعه در این زمینه، یعنی حوزه نحوی، حوزه معنایی (نمودگاری) و حوزه عملی، سروکار دارند.“

”تحلیل گفتمان“، روشی نوین برای پژوهش در متن های ارتباطی است که در کنار دیگر روش هایی که برای شناخت پیام آفرینان، وسایل ارتباطی و مخاطبان به کار می رود، برای شناخت معنی به کار رفته در پیام های ارتباطی کاربرد یافته است.

۱) تحقیق در ارتباطات:

در علم ارتباطات برای پژوهش های ارتباطی از دو شیوه کیفی و کمی استفاده می شود. اغلب دانشجویان ارتباطات دریافتن راه حل های مناسب و آسانتر با مشکل برخورد می کنند. جرج گربنر استاد ارتباطات در این زمینه منعقد است: ”دانشجویان ارتباطات در جایی که با مشکلی در رابطه با ارتباطات برخورد می کند و امکان یافتن راه حل های آسانتری وجود دارد، نباید از زیر آن شانه خالی کنند.“

پس از انتشار آثار زلیک هریس در سال ۱۹۵۷ میلادی و وان دایک در سال ۱۹۷۲ میلادی ”تحقیق گفتمان“ یا ”تجزیه و تحلیل کلام“ به عنوان شیوه ای مناسب در تحلیل پیام های رسانه ای مورد استقبال عموم استادان و دانشجویان علوم ارتباطات قرار گرفت.

الف) معنی و پیام ارتباطی

پبش از آنکه پژوهشگران علوم ارتباطات از شیوه تحلیل گفتمان در پژوهش های خود استفاده کنند بسیاری از صاحبنظران ارتباطات معتقد بودن ارتباطات چیزی جز انتقال ”معنی“ از فرستنده به گیرنده نیست. اما آن‌ها ”معنی“ را در درون ”پیام“ نمی جستند بلکه آن را در ”شخص گیرنده“ جستجو می کردند.

”دیوید برلو“ صاحبنظر برجسته علم ارتباطات می گوید:

”ما زبانی را برای بیان و بیرون آوردن معنی‌ها به کار می بریم درواقع این کارکرد اصلی زبان است. معنی چیزی ذاتی و جدانشدنی از بسیاری تعاریف زبان است. در تدریس موضوع ارتباط به دیگران در ارتباط با خودمان، در انتقاد از نحوه ارتباط دیگران و در مواردی مشابه، همیشه باید معنی نقطه اصلی توجه ما قرار گیرد. اما برلو عمیقا معتقد است کلمات فاقد معنی هستند، معنی فقط در انسان هاست!برخلاف دیدگاه های برلو، بیشتر زبانشناسان معنی را در زبان جستجو می کنند و آن را قابل انتقال می دانند.

بسیاری از زبانشناسان به این قول ”مالینوفسکی “ استناد می کنند که می گوید: ”مفهوم و معنی در دل کلمات نهفته نیست، بلکه معنی در ”اوضاع و احوال“ اجتماعی، وضع ادای کلمات، ساختمان جمله، اثرکلمات مجاور بر یکدیگر و ده‌ها عامل دیگر مبتنی می باشد. “۳۶) ، ۱۹۵۷، (Malinowsky

”منصور اختیار“ استاد دانشگاه تهران در این رابطه تاکید می کند:

”یک کلمه ممکن است با گرفتن حرف اضافه ای که بدنبال آن می آید معنی آن متضاد با حالت تجرد آن گردد؛ یا کلمه ممکن است آهنگ های مختلف گیرد و معنی آن یکسره عوض شود. این‌ها مواردی است که شنونده می تواند معانی و مفاهیم متفاوت را افشاء کند و به صورت مختلف ایجاد پیام نماید. از نظر شنونده نیز باز تمام این مراحل فرق می کند و هر شنونده به تناسب آنچه شنیده، آنچه را از آهنگ درک کرده؛‌ آنچه از ساختمان جمله دریافته، آنچه براثر وضع اجتماعی و تحصیلی و خانوادگی و سیاسی و مذهبی و آنچه به علت وضع جملات و کلماتی که در ساختمان جمله آمده مقصود شنونده را مختلف دریافت کند.“ (اختیار، ۱۳۴۸، ۹۱)

به این ترتیب ”معنی“ در کُنه ”اوضاع و احوال“ قرار دارد که هر پیام با توجه به وضع فرستنده و گیرنده دستخوش دگرگونی می شود.

ب ) تحلیل گفتمان به مثابه یک روش کیفی

هرچند از ابتدای قرن بیستم ”تحلیل محتوا “ (Content Analysis) به عنوان یک روش کمّی در کار پژوهشگران جا باز کرد. اما همانگونه که لورنس باردن استاد تحلیل محتوا می گوید آغازگر این روش ”هارولد دوایت لاسول “ استاد سرشناس تحقیقات ارتباطی در آمریکاست:

”اولین نامی که تاریخ تحلیل محتوا را واقعا روشن می کند ”هارولد لاسول“ است. او تقریبا ازسال ۱۹۱۵ تحلیل هایی از مطبوعات و تبلیغات به عمل می آورد. در سال ۱۹۲۷ تکنیک های تبلیغات دردنیای جنگ(Propaganda technique in the world war) منتشر می شود.“

در تعریف تحلیل محتوا، تعریف ”برنارد برلسون “ هنوز هم با گذشت سال ها، مورد استناد پژوهشگران است. ”برلسون“ می نویسد:

”تحلیل محتوا یک شیوه تحقیقی است که برای تشریح عینی، منظم و کمّی محتوای آشکار پیام های ارتباطی به کار می رود.“ تاکید ”برلسون“ بر روی کمّی بودن تحلیل محتوا را در تعریف ”کاپلان “ نیز می‌توان مشاهده کرد:

”روش تحلیل محتوا، معناشناسی آماری مباحث سیاسی است“ در روش تحلیل محتوا آماری بودن روش، حکایت از کمّی بودن آن دارد.

در مقابل، روش ”تحلیل گفتمان“ یک روش کیفی است که از اصلاح روش های اولیه تحلیل رسانه‌ها حاصل شده است، اصلاحی که شالوده زبانشناسی دارد.

”تئو. ای.وان دایک“ چهار جزء متمایز رویکرد به گفتمان را اینگونه برمی شمارد:

”اول، تحلیل گفتمان یک پیام رسانه ای را به عنوان یک گفتمان تمام عیار مستقل بررسی می کند. تحلیل محتوا در پژوهش ارتباطات جمعی معمولا برای یافتن روابط (یا همبستگی ها) میان این و یا آن ویژگی – اغلب محتوا و گاهی سبک – پیام‌ها و ویژگی های فرستنده/ سخنگو یا خوانندگان انجام می گیرد. گفتمان رسانه ای به عنوان شکلی از ”عمل اجتماعی“ کمتر مورد مطالعه قرار گرفته است و آشکار کردن ساختارهای ذاتی درهمه سطوح تحصیل، هدفی معقول محسوب می شود.

دوم اینکه، هدف تحلیل گفتمان عمدتا تشریح داده های کیفی است و نه داده های کمّی. البته معیارهای کمّی را می‌توان به خوبی بر تحلیلی، آشکار از نوع عمدتا بیشتر کیفی بنیان نهاد.

سوم اینکه، درحالی که تحلیل محتوا عمدتا [بیشتر] بر مبنای داده های مشاهده شدنی و محاسبه‌پذیری چون واژه‌ها، عبارات، جمله‌ها و یا ویژگی‌های سبک شناختی مبتنی است، تحلیل گفتمان سوالی روشن کردن ساختارهای سطحی برحسب گرامر نوین – به ساختارهای معنا شناختی شالوده ای هم توجه دارد و فرض ها، ارتباط ها، دلالت‌ها و راهبردها را هم روشن می سازد، این‌ها معمولا در گفتمان در حالت پوشیده باقی می‌مانند. تحلیل گفتمان در قالب نظریه‌های تجربی، تلاش می کند قوانین یا اصول شالوده‌ای این ساختارها، تولید و درک پیام رسانه ای را بیابد“ همانگونه که ملاحظه شد، ”وان دیک“ برخلاف ”برلسون“ و ”کاپلان“ که تحلیل محتوا را روشی کمّی می دانند به کیفی بودن روش تحلیل گفتمان اعتقاد دارد. بنابراین می‌بایست ”تحلیل گفتمان“ را به مثابه یک روش کیفی در مطالعات رسانه‌ای به کارگیریم. زیرا در تحلیل گفتمان به جای شمارش و مقادیر آماری با معناشناسی کاربردی متن سروکار داریم.

ج ) تحلیل گفتمان، تحلیل گفتمان انتقادی و تحلیل متن

برای به کار بردن روش تحلیل گفتمان، تمایز این روش با روش‌های مشابه آن ”تحلیل گفتمان انتقادی“(Critical Discourse Analysis) و ”تحلیل متن“(Analysing Texts) ضروری است.

از دیدگاه دکتر ”کوروش صفوی“ استاد دانشگاه علامه طباطبایی، معنی شناسی را می‌توان مطالعه علمی ”معنی“ تلقی کرد و معنی نیز مصداقی است که در جهان خارج وجود دارد یا مفهومی است که براساس مصداق‌ها به شکل نوعی تصویر(Image) در ذهن سخن گویان زبان ذخیره شده است و ”تحلیل گفتمان“ یا ”تجزیه و تحلیل کلام“ به مطالعه رابطه میان صورت و نقش در ارتباط کلامی می پردازد. دکتر صفوی می گوید:

”می‌توان مدعی شد که تجزیه و تحلیل کلام مطالعه معنی به آن گونه ای است که مورد نظر گوینده است؛ زیرا نقش هر جمله برحسب منظور گوینده از تولید آن جمله قابل استنتاج است.“ به نظر می‌رسد شناخت منظور گوینده آن گونه که دکتر لطف الله یار محمدی استاد زبانشناسی دانشگاه شیراز می گوید، شناخت آن روی سکه است. ”گفتیم گفتمان مانند دوروی یک سکه است که یک روی آن متن (یا گفته) و در روی دیگر کارکردهای فکری – اجتماعی است)“ از آنجا که کارکردهای فکری – اجتماعی بر بستر تعاملات اجتماعی و نقش گفتمان در باز تولید و چالش سلطه متمرکز است و این اعمال سلطه نیز توسط نخبگان، نهادها یا گروهها تعریف می شود و نابرابری‌های اجتماعی همانند نابرابری سیاسی، فرهنگی، طبقاتی، نژادی و جنسی ناشی از همین سلطه تلقی می شود. شناخت این سلطه از طریق تحلیل گفتمان انتقادی میسر است. زیرا ”وان دایک“ معتقد است:

”این فرایند بازتولید احتمالا ”وجوه“ مختلف روابط گفتمان – قدرت، مانند شیوه های کم و بیش آشکار یا مستقیم حمایت، اعمال، بازنمایی، مشروعیت بخشی، نفی، تعدیل یا کتمان سلطه را شامل می شود. گفتمان کاو مشخصا می خواهد بداند ساختارها و راهبردها یا دیگر خصوصیات نوشتار، گفتار، تعامل کلامی یا رویدادهای ارتباطی چه نقشی در این شیوه های بازتولید ایفا می کنند.“براین اساس پیش فرض اساسی تحلیل گفتمان انتقادی، درک ماهیت قدرت و سلطه اجتماعی است.

امید مسعودی

دانشجوی دکتری علوم ارتباطات دانشگاه علامه طباطبایی

مراجع:

الف) فارسی

- اختیار، منصور (۱۳۴۸)، معنی شناسی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

- باردن، لورنس (۱۳۷۵)، تحلیل محتوا، مترجمان دکتر ملیحه آشتیانی و دکتر یمنی دوزی سرخابی، تهران: انتشارات دانشگاه شهید بهشتی.

- بدیعی، دکتر نعیم (۱۳۸۰) تحلیل محتوا، تهران: اداره کل تبلیغات اداره هماهنگی روابط عمومی های کشور.

- بلیک رید و ادوین هارولدس (۱۳۷۸)، طبقه بندی مفاهیم در ارتباطات، مترجم مسعود اوحدی، تهران: انتشارات سروش.

- صدیق سروستانی، رحمت الله، (۱۳۷۵)، ”کاربرد تحلیل محتوی در علوم اجتماعی“، نامه علوم اجتماعی، شماره ۸ .

- صفوی، کورش (۱۳۸۲)، معنی شناسی کاربردی، تهران: انتشارات همشهری.

- وان دایک، تئون.ای (۱۳۷۸)، ”تحلیل گفتمان: پرورش و کاربست آن در ساختار خبر، مترجم: محمدرضا حسن زاده ‎‎‏‏‏[جزوه پلی کپی]، تهران پژوهش معاونت سیاسی صدا و سیمای جمهوری اسلامی.“

- وان دایک، تئون.ای (۱۳۸۲)، مطالعاتی در تحلیل گفتمان: از دستور متن تا گفتمان کاوی انتقادی، گروه مترجمان، تهران: مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه ها.

- یار محمدی، لطف الله (۱۳۸۳)، گفتمان شناسی رایج و انتقادی، تهران: هرمس.

ب) انگلیسی

- Berlo David (۱۹۹۰)، The Process of Communication، Michigan state university، New York: Rinehart and Winston.

- Burn Andrew and David Parker، (۲۰۰۳) Analysing Media Texts، London: Continum.

- Fowler Roger (۱۹۹۱)، Language in the News Discourse and Ideology in the Press، London: Rutledge.

- Gerbner. George (۱۹۶۲)، “on Defininy Communication: Still Another View” ، in Journal of Communication ۱۶(۲).

- Kaplan A.(۱۹۴۳)، Content Aualysis and the theory of Signs. Philos. Sci، ۱۰.

- Malinowsky (۱۹۵۷)، Carol Garden and Their Magics، London:?

- Van Dijk Teun A.(۱۹۸۸)، News Analysis Case Studies of international and national News in the Press، Hove and Londen: Lawrence Erlabaun Associates، Publishers

.

---