خداحافظی با لاییسم

ترکیه در سال های اخیر شاهد اتفاقاتی بزرگ است اتفاقاتی که به نظر می رسد تاثیرات مهمی بر آینده این کشور و آسیای غربی برجای بگذارد

ترکیه در سال های اخیر شاهد اتفاقاتی بزرگ است؛ اتفاقاتی که به نظر می رسد تاثیرات مهمی بر آینده این کشور و آسیای غربی برجای بگذارد. به همین دلیل تجزیه و تحلیل این اتفاقات مورد توجه سیاست مدارن جهان و به ویژه خاور میانه قرار گرفته و به مجموعه سخنانی گاه متضاد انجامیده است. فهم این اتفاقات نیازمند توجه به تاریخ امپراتوری عثمانی و ترکیه عصر آتاتورک دارد:

۱) امپراتوری عثمانی درحالی به بزرگ ترین حکومت اسلامی پس از فروپاشی حکومت عباسی بدل شد که خود را نماینده جهان اسلام در مواجهه با جهان مسیحی و نماینده جهان تسنن در مواجهه با جهان تشیع می دانست. این ادعا که گاه ابزاری برای توجیه توسعه طلبی های سلاطین عثمانی نیز بود، باعث شد تا امپراتوری عظیم عثمانی دست به جنگ های مذهبی گسترده ای با دول اروپایی در غرب و حکومت صفوی در شرق بزند و به قشری گرایی و تعصب در اسلام سنی دچار شود.

۲) با فتح قسطنطنیه در عصر «سلطان محمد فاتح» و سقوط امپراتوری روم شرقی و شکل گیری عصر روشنگری در جهان مسیحی، موج مدرنیزاسون و توسعه صنعتی و نظامی، اروپا را درنوردید و سلاطین عثمانی را با رقبای تازه نفسی مواجه ساخت که در اندیشه طرح هایی برای سلطه بر جهان و چپاول ثروت ملت های دیگر بودند. رقبای تازه نفس باعث شدند تا امپراتوری کهنسال عثمانی که آثار ضعف و انحطاط را به تدریج مشاهده می کرد، وارد اتحادهای استراتژیک با برخی رقبای مسیحی علیه رقبای دیگر شود؛ اتحادهایی که کم کم ادعای نمایندگی جهان اسلام در مواجهه با جهان مسیحی را به تاریخ سپرد.

۳) ضربات سنگینی که در اثر اتحادهای استراتژیک امپراتوری عثمانی با برخی دول اروپایی در دو جنگ جهانی بر پیکره این امپراتوری وارد شد به همراه فساد و ضعف سلاطین عثمانی، باعث نابودی این امپراتوری و شکل گیری ترکیه مدرن به رهبری «کمال آتاتورک» شد. ترکیه مدرن نه بر پایه اندیشه های اسلام سنی که بر پایه اندیشه های مدرن بنا شد؛ اندیشه هایی که ملی گرایی ترکی و لاییسم دو عنصر اساسی آن بود.

۴) چند دهه حاکمیت لاییسم دین ستیز بر آناتولی، اگرچه روند مدرن شدن این سرزمین اسلامی را سرعت بخشید اما موجب کمرنگ شدن قشری گرایی و تعصب در سنی گرایی در این سرزمین شد.

سرزمین آناتولی اما در چند دهه گذشته و از پس انقلاب اسلامی ایران دچار تحولات تازه ای شده است؛ تحولاتی که موجب اتفاقات چند سال گذشته است:

۱) موج رستاخیز اسلامی از همان سال های نخست پیروزی انقلاب اسلامی، آناتولی را متوجه خود کرده است. علی رغم فشارهای سنگین نظامیان حافظ نظام لاییسم، دامنه این رستاخیز فراخ شده و بازگشت به اسلام پس از چند دهه اسلام ستیزی کاملا مشهود است. این موج به تدریج در سطح نظامیان نیز نفوذ و افسران جوان را به مانعی برای کودتا علیه اسلام گرایان بدل ساخته است.

۲) شیعیان علوی که به علت ستم هایی که در عصر امپراتوری عثمانی دیده بودند، با نظام لاییسم آتاتورک همراه شده بودند، این سال ها حضوری پررنگ در هرم سیاسی ترکیه یافته و با جمعیت ۲۵درصدی خود در ترکیه امروز به اهرمی قدرتمند تبدیل شده اند. علویان اگرچه در دهه های نخست شکل گیری ترکیه مدرن دچار تبعات مدرنیزاسیون شدند اما به تدریج همراه با جمعیت سنی این کشور مسیر بازگشت به اسلام را طی می کنند؛ اسلامی که این بار رنگ تعصبات مذهبی را کمتر با خود خواهد داشت.

۳) سیاست مدارن اسلام گرای ترک، در پی دچار شدن به چند دوره کودتا و فشارهای سیاسی، اکنون از تجربه مناسبی برای حفظ قدرت سیاسی برخوردار شده اند و به همین دلیل توانسته اند از عملی شدن توطئه های پشت پرده علیه دولت خود جلوگیری کنند.

برگزاری رفراندوم اصلاحات قانون اساسی که گامی اساسی در مواجهه با اسلام ستیزی قانون اساسی تدوین شده در عصر لاییسم ترکی است حاصل این تجربه تاریخی است؛ تجربه ای که نظامیان جوان ترک و علویان را با خود همراه ساخت و به پیروزی بزرگ اسلام گرایان در رفراندوم اصلاحات قانون اساسی منجر شد و ترکیه را وارد دوران پس از لاییسم کرد.

منبع: هفته نامه - پنجره - ۱۳۸۹ - شماره ۶۰ - تاریخ شمسی نشر ۰۰/۰۰/۱۳۸۹