کاریکاتور, اثبات نظریه فلسفی وحدت در کثرت و کثرت در وحدت

با بررسی اجمالی دیدگاها , آرا و نظریات متفکران و صاحب نظران در باب هنر اسلامی واسرار و رموز آن میتوان گفت که قانون طبیعت قانون تعادل و تکامل است و هنر راهی است که قرار است به حقیقت بینجامد و حتی به روند رسیدن به این تکامل شتاب دهد

با بررسی اجمالی دیدگاها ، آرا و نظریات متفکران و صاحب نظران در باب هنر اسلامی واسرار و رموز آن میتوان گفت که قانون طبیعت قانون تعادل و تکامل است و هنر راهی است که قرار است به حقیقت بینجامد و حتی به روند رسیدن به این تکامل شتاب دهد. حتی هنرهای که آنها را هنر مبتذل و یا مخرب میدانند نیز تلاش و کنکاشی هر چند بیهوده و مرحله است برای رسیدن به این تکامل میباشد.

با نگاهی دقیق به هنرهای متنوع که ریشه اسلامی و مذهبی دارند مانند: تذهیب ،تشعیر ، کتابت ونگارگری،خوشنویسی ، صنایع دستی،مساجد و معماری اسلامی، کاشیکاری، گره چینی، نقوش هندسی،.....و صور تزیینی ، موتیف ها و نقش و نگارهای متنوع که ریشه در هنر اسلامی دارند مانند : ختایی ها و اسلیمی ها،....میبینید که در نهایت یک چیز هستند که به زبانهای مختلف ادا میشوند و نمیتوان آنها را از هم جدا و شکل متمایزی تصور کرد .در عرصهْ هنرکثرت و تنوع هنر را داریم ، کثرت و تنوع زبانها و فرهنگ های مختلف که ریشه اسلامی دارند به گونهْ که تمامی این فرهنگ ها و زبانها نمود های از یک چیز هستند ، که در صور مختلف و در گونه های زیبائی متجلی شده اند که نمونه بارز و مسلم آن قرآن است که بدون شک ، اثر هنری است که با تمام انسانها ارتباط برقرار میکند، زیرا نوع چینش و انتخاب حروف در کنار هم و موسیقی موزون آن به هنگام قرائت، مخاطب را تحت تاثیر قرار میدهد حتی کسانی که با زبان عربی و مفاهیم آن آشنائی ندارند نیز مجذوب آن میشوند. ( نمونه های زیادی در خاطرات عبد الباسط وجود دارد.)

پس اگر مبنا و نگاه یکی باشد تمام کثرت های موجود به وحدت میرسند ، وجود خطوط مختلف نستعلیق ، ثلث ، نسخ در کنار نقش و نگار های زیبای تذهیب و تشعیر در قرآن که همه باعث زیباتر شدن آن شده اند.

گفته میشود الگوی قرآنی مشخصی برای حرکت از کثرت ها به وحدت در هنر وجود دارد. اسلام در قرآن تمامی کثرت ها را به وحدت فرا میخواند در آیه (( لا و جعلناکم شعوبا و قبائل لتعارفوا)) هیچ کدام از این کثرت ها کثرت نیست ، بلکه برای ارتباط بهتر شما با هم است ،ما شما را قبیله ها و ملت های گوناگون قرار دادیم متشکل از زن و مرد برای اینکه همدیگر را بیشتر بشناسید ، بنابراین از دیدگاه اسلام هدف نهائی از وجوداین کثرت ها شناخت بیشترهمدیگر میداند.

در مقاله (( نماد گرائی درهنر و معماری اسلامی )) از احمد رضا سلیمانی به این نکته اشاره شده که در جهان هیچ چیز معنایش محدود به شکل ظاهریش نمیشود بلکه هر نمودی متضمن بودی و برای هر ظاهری باطنی وجود دارد و نمادهای تصویری حاوی مفاهیم و معانی سری و رمزی است و تا زمانی که این معانی باشند نمادها ماندگارمیشوند و در صورت حذف معنا نمادها ناپدید و یا معانی دیگری پیدا میکنند . بنابراین در هنر اسلامی هر طرح و نقش علاوه بر مضمون ظاهری دارای یک معنای درونی وباطنی نیز میباشد.

همچنین آقای سلیمان سعید آبادی (کارشناس ارشد نقاشی و موسس رشته کتابت و نگارگری در دانشگاه سوره)

به این نکته ا ذعان میکند که در(( هنر کتابت و نگارگری دیدگاه و بینش هنرمند ورای دیدگاه مادی است ، او به ظاهر توجه دارد ولی به دنبال حقیقت مستوردر امور مادی است و ازاین طریق خود را به وحدت وجود و یگانگی خالق هستی ارتباط میدهد.))

ابن عربی میگوید : ((همه چیز در جهان منشعب از ذات اوست و هر زیبائی و کمال موهبتی از رحمت اوست.))

درمیان نمادها و نشانه های تصویری در هنرهای اسلامی ، دایره نماد کیهان است و نماد روشنگری ، تمامیت و کمال که از طریق مثلث به مربع نماد زمین و مخلوقات تبدیل میشود. مرکز دایره نماد حقیقت ابدی است و ذات الهی که بایستی تجسم پیدا کند تا بتواند خود را به نمایش بگذارد و در تمام مخلوقات الهی گسترش میابد ، در مسجد (( بی بی دختران شیراز)) ،در طبقه اول ۴ضلعی ، سپس ۸ضلعی وبعد به دایره گنبدی شکل ختم میشود و یا (( مسجد الغدیر تهران)) شبستان اصلی ۱۲ وجهی بعد طبقه ۸ضلعی دو مربع و یک دایره منتهی میگردد. سید حسن نصر در مقاله (( اصل وحدت و معماری قدسی)) یادآوری میکند که (( آزمایشهای انجام شده به کمک میکروسکوپ های الکترونی ،....شباهت های خیره کننده بین نقش های هندسی معماری اسلامی ، ساختاردرونی و نظم ملکولی موجودات جاندار و بی جان را نشان میدهد. این نقوش از تجذیه و تحلیل ماده به سبک امروزی ناشی نشده بلکه پیامد شهود جهان مثالی ، توسط اهل بصیرت ایجاد شده و نشان میدهدکه آنچه در پایین ترین سطوح قرار دارد ، نمادی از عالی ترین سطوح است )). همچنین ا و با بررسی نور و فضا در معماری اسلامی اشاره میکند که رنگ سفید نماد وحدت است و رنگهای دیگه که از تجذیه نور حاصل میشوند نماد تجلی وحدت در کثرت و وابستگی کثرت به وحدت هستند. همچنین در هنراسلامی نمادهای که با یک ریتم دقیق تکرار میشوند نشانی از کثرت در وحدت میباشند.

اسلیمی ( ماخوذ از اسلام)و ختائی ( تاک همان مو درخت انگور)دارای ریتم و نواخت متناسب و دقیق میباشند

همچنین تاک درختی است که بیش از هر درختی مظهر عشق وراز و رمزکثرت عالم وجود بوده است.

نقوش اسلامی در تذهیب و تشعیر با تناسب آهنگین و موزون خودهمواره از وحدت به کثرت و ازکثرت به وحدت روی میآورند و به نظر میرسد همین اندیشه وحدت در کثرت همواره هنرمندان مسلمان را به سوی نقش های انتزاعی و مجردکه در آنها سرمشق طبیعی اولیه غالبا ناپیدا و ناشناخته میباشد سوق داده است. منظور هزاران هزار شکلهای تزیینی به صورت های اسلیمی ، ختائی، پیچکها و گره چینی ها، .......میباشد که تاروپودبیشتر آثار اسلامی را بنیاد گذاشته است.

بنابراین از نظر اسلام هنر الهی بیش ازهر چیزنشان دهنده وحدت الهی در جمال و نظم عالم است. وحدتی که میتوان آن را در هماهنگی و انسجام عالم کثرت ودرنظم و توازن جهان مشاهده کرد و یا به تعبیر خانم شهلا حبیبی (( استاد دانشگاه الزهرا و عضو هیات علمی دانشگاه سوره )) : وحدت در عین کثرت ویژ گی هنر اسلامی است ، وحدت و کثرت که درون مایه تفکر اسلامی است ، در هنرهای اسلامی ایرانی فراوان دیده میشود .با توجه به اشاره مختصربه آنچه که در هنرهای اسلامی اتفاق میافتدو حتی این نکته مهم که در بررسیهای بیشترارتباط نقوش انتزاعی فوق الذکربا هنر فطری بشر اولیه به اثبات رسیده و اینکه حتی هنر مبتذل و انحرافی تلاش و تمرینی است برای رسیدن به کمال مطلوب الهی آیا نمیتوان هنرکاریکاتور رابا توجه به ویزگیها و تشابهات متعدد با آنچه که در هنر اسلامی اتفاق میافتد از جمله وجود نشانه ها و نمادهای تصویری جهانی واتفاق ها و فرایندی که در لایه های پنهانی و پیچیده آثار کاریکاتور اتفاق میافتد و نه در سطح ؟! و همچنین وجود تفکر و اندیشه که جزء لاینفک وپراهمیت آثار کاریکاتور میباشد و دراسلام نیز به کرات به مقوله تفکر و جایگاه و اهمیت آن اشاره و تاکید شده است ، بایستی در ذیل مجموعه هنرهای اسلامی به کاریکاتور نیز اشاره کردو با اطمینان از قابلیت و قدرت تاثیر گذاری آن در بیان ارزشها و موضوعات اخلاقی و اعتقادی با حفظ حرمتها و هنجارهای مورد احترام مردم استفاده نمود و حتی ایده ال اینکه با توجه به حضور جهانی و ارزشمند آن و اینکه ردپای آن را در سایر هنرها مثل انیمیشن ، گرافیک ، تصویر سازی ،.......به شکل ملموس و مشخصی میتوان دید ،بهتر این است که برنامه ریزان وزارت آموزش و عالی فکری به حال این رشته بنمایند؟!

اما برای روشن شدن مسئله مذکور ناگزیر به ارائه تعریفی از کاریکاتور و فرایندی که در آن اتفاق میافتد میباشیم.البته لازم به ذکر است که این اتفاق در سایر هنرهای تصویری مثل نقاشی ، گرافیک، عکاسی ،......نیز کم و بیش مصداق پیدا میکند اما نه به شکلی ملموس و بیواسطه نظیر آنچه که در کاریکاتور اتفاق میافتد بطوری که مخاطب امروز برای اینکه نقشی در فرایند درک و دریافت یک اثر نقاشی که محصول ذهنیات و درونیات خالق آن میباشد ناگزیر به ترجمه تصویری از طرف خالق اثر میباشد. اما در کاریکاتور فرایند ارتباط به راحتی امکان پذیر میباشد مگر در مواقعی که مخاطب با جایگاه نمادها و نشانه ها در کاریکاتور آشنایی نداشته باشند و البته این نتیجه تلاش کاریکاتوریست ها میباشد که سعی میکنند پیام ها و مفاهیم مورد نظر خود را هر چه ساده تر ، روانتر و سلیس تر ، بدون در گیر کردن مخاطب با جلوه ها و تکنیک های بصری کاذب و بازی فرم ، منتقل نماید.

کاریکاتور بنا بر تعریف عبارت است از مجموعه هدفمند و یا ساختار و نظام نشانه و تصویری همراه با فنون بصری مناسب که بستر ساز و زمینه ساز خلق رویدادها و اتفاقهای طنز میباشد.این نمادها و نشانه ها ی انتزاعی الگو گرفته شده از واقعیت های عینی و روزمره میباشند اما با جایگاه معنایی و مفهومی متفاوت از آنچه که در واقعیت وجود دارد البته بعضی از این نشانه ها صرفا برای فضاسازی و به وجود آوردن یک چیدمان بصری مناسب استفاده میشود و بیشتر آنها نیز کاربردی متفاوت از آنچه که در واقعیت هستند پیدا میکنند. بنابراین هنرمندان کاریکاتوریست با کشف و به کاربردن عناصر و نشانه های نمادین و ارتباط بین آنها هم باعث رواج و گسترش آنها در عالم هنر و به خصوص کاریکاتور میشوند و هم زمینه ساز خلق معنا ها و مضامین جدیدتری میشوند.

البته روابطی که بین نمادها و عناصر اغلب متضاد در کاریکاتور که توسط کاریکاتوریست ها ایجاد میشوند از جنس روابطی که بین عناصر و پدیده های متنوع و مختلفی که در عالم عینی وجود دارد نیست چرا که در عالم محسوسات غیر ممکن است شاهد دوشیدن یک تکه ابر توسط یک زن به خاطر کمبود اب باشیم . ما در کاریکاتور با دنیای ناممکن ها مواجه هستیم ،دنیای که در آن هنرمندان کاریکاتوریست با کشف روابط و معادلات پنهانی بین عناصر و پدیده های متضاد به خلق مفاهیم و معانی جدید میپردازند. آنها با نگاه کاوشگر و موشکافانهْ خود در همهْ احوالات در حال تفکر و اندیشیدن و پیدا نمودن روابط ظریف و دقیق دنیای هستی میباشند و این فرایند تاکیدی دوباره بر این نظریه میباشد که هستی با تمامی کثرت ها و پدیده های متنوع و رنگارنگ خود ، در نهایت مسیری واحد و هدفی واحد را میپیمایند و حول یک محور که ذات الهی باشد میچرخند.

هنرمندان کاریکاتوریست به طرزی ماهرانه و استادانه این نظریهْ فلسفی غامض و پیچیده را با چاشنی طنز و شوخی به عامه مردم نشان میدهند و ثابت کردند که آنچه در قالب هنر کاریکاتور ارائه و بیان میشود جزء نشان دادن چهره واقعی حقیقت و اثبات وحدانیت آن نیست چرا که تمامی رفتارها ، ناهنجاریها ، کجروی ها و حماقتهای بشر در ظاهر متفکر و متمدن امروزی است که اساس و بنیان هنر کاریکاتور را به وجود اورده است و به قولی این تضادها و تناقض ها در رفتار بشر از زمان حضرت آدم (ع) تا به الان وجود داشته و خواهد داشت و نویدی به هنرمندان کاریکاتوریست که خوشحال باشند تا پایان دنیا و قبل از به وجود آمدن دنیای آرمانی مهدی موعود( عج) همچنان دست مایه برای خلق آثار کاریکاتور وجود خواهد داشت.( البته حساب کاریکاتوریستهای مغرض و قلم به مزد که به جای پرده برداشتن و نشان دادن چهره واقعی حقیقت آن را خدشه دار میکنند جدا است؟!)

بنابراین با توجه به این نکته که در هنر اسلامی هر طرح و نقش علاوه بر مضمون ظاهری دارای یک معنای درونی و باطنی نیز میباشد ( مقاله نمادگرائی در هنر و معماری اسلامی) و همچنین این مهم که دیدگاه و بینش هنرمند ورای دیدگاه مادی است ، او به ظاهر توجه دارد ولی به دنبال حقیقت مستور در امور مادی است و از این طریق خود را به وحدت وجودی میرساند میتوان بر اساس این قرا بتها و نشانه ها مقایسهْ بین کاریکاتور و هنرهای مذکور داشته باشیم که در کاریکاتورنیز هدف کاریکاتوریست ازبه کاربردن نمادها و نشانه های مجرد وانتزاعی سمبلیک ظاهری ، در تلاش است تا لایه های پنهانی و پیچیده و روابط ،اسرار و رموز بین پدیده های مختلف را و جلوه های پیدا و پنهان حقیقت را به تصویر بکشند.

فخرالدین دوست محمد

کاریکاتوریست