عید نوروز در فرهنگ اسلامی و آیین ها و اساطیر ایرانی

با اینكه در قرآن كریم به نوروز و نیز به اعیاد اسلامی اشاره ای نشده است, لیكن بخشی از روایات اسلامی به تجلیل و تكریم از عید اختصاص دارد این مقاله پس از آنكه نظر قرآن و روایات اسلامی را درباره عید جویا می گردد به بررسی مجملی از جایگاه نوروز در فرهنگ اسلامی می پردازد

۱. در فرهنگ اسلامی

با اینكه در قرآن كریم به نوروز و نیز به اعیاد اسلامی اشاره ای نشده است، لیكن بخشی از روایات اسلامی به تجلیل و تكریم از عید اختصاص دارد. این مقاله پس از آنكه نظر قرآن و روایات اسلامی را درباره ( عید ) جویا می گردد به بررسی مجملی از جایگاه ( نوروز) در فرهنگ اسلامی می پردازد.

۱-۱- ( عید ) در قرآن كریم :

واژه ( عید ) در قرآن كریم تنها یكبار در آیه ۱۱۴، سوره مائده آمده است: ( عیسی ابن مریم گفت بارالها! ای پرودگار تو ما از آسمان مائده ایفرست تا این روز برای ما و كسانی كه پس از ما آیند روز عید مباركی گردد و آیت و حجتی از جانب تو برای باشد، كه تو بهترین روزی دهندگانی عیسی بن مریم این دعا را آن هنگام كه حورایون به او گفته بودند كه : ای عیسی ابن مریم، آیا خدای تو می تواند برای ما از آسمان مائده فرستد؟ عیسی در پاسخ آنان می گوید: اگر ایمان آورده اید از خدا بترسید! و هرگز شك در قدرت خدا و یا شك در اجابت دعای پیغمبر خدا نكنید. حواریون گفتند ( ما شك نكرده ایم لیكن ) می خواهیم كه از آن مائده آسمانی تناول كنیم تا دل های ما مطمئن شود ( و بر یقین ما بیفزاید ) و تا به راستی عهدهای تو پی بریم و بر آن گواه باشیم . عید خود مصدری است مانند عود به معنای بازگشتن و به همین مناسبت، سالگردها و یادبودها را ( عید ) گویند. البته، این نامگذاری به یادبودهای خوش وتوام با شادمانی اختصاص دارد.

( عید ) روزی است كه در آن سود و منفعتی به دست بیاید و در شرع مقدس اسلام، روزهای اضحی و فطر عید نامیده می شوند. كه در عید اضحی قربانی، و در عید فطر زكات فطره مطرح است. نیز می توان گفت، عید آن روزی است كه در آن نماز ویژه ای برگزار كنند، یا روزی است كه مجمعی در آن فراهم آید، و یا آنكه عید روزی است كه خلق از ماتم به شادمانی ( عود ) كنند، یا روزی است كه زندانیان را از زندان رها كنند، و یا كودكان را از مكتب بیرون فرستند، یا روزی است كه تفاوتی میان درویش و توانگر نباشد، یا آنكه ( عید ) روز شریف و ارجمندی می تواند باشد.از آیه ( مائده ) استفاده می شود كه حضرت عیسی و مسیح روز نزول مائده را كه سالروز وقوع یك معجره الهی در تاریخ است برای همه انسان ها ( عید ) قرار داده است، تا این روز آیت و حجتی از جانب خداوند برای مردمان در تمامی اعصار بوده باشد و به میمنت این پدیده پر بركت همه ساله شادمانی و خجستگی آن روز تكرار گردد. از آنجا كه ( مائده ) به معنای خوان پر نعمت، تنها دوبار در سوره مائده آمده است، می توان گفت نزول رزق از آسمان به درخواست حضرت عیسی مسیح ( ع ) ویژگی خاصی داشته است كه به خاطر آن عنوان ( مائده ) را به خود گرفته است.راغب اصفهانی می گوید: ( مائده طبق و خوانی است كه در آن طعام باشد كه هم به آن طبق و هم به طعام مائده گفته می شود. بنابر این، عید در این آیه اشاره دارد به نزول یك بركت آسمانی در پوشش طبق یا طبق هایی از طعام و خوردنی كه می تواند تكرار وبازگشت آن روز نیز همان بركات را به همراه داشته باشد و از این جهت ، آیت و حجتی دیگر از جانب خداوند متعال برای انسان ها و فرصتی دیگر برای ایجاد ارتباط با خدا و ذكر و یاد او در دل ها و زبان ها بوده باشد.

۲-۱- عید در روایات اسلامی :

جمعه، فطر، اضحی و غدیر خم مهمترین روزهایی هستند كه از آنها در روایات اسلامی با عنوان ( عید ) یاد شده است و هر یك از این روزها اعمال و آداب و مراسم مشترك یا خاص خود را دارند.مهمترین اعمال وآداب مشترك این اعیاد عبارتند از : غسل كردن و حمام كردن، پوشیدن جامه نیكو، استعمال بوی خوش، خواندن نماز و ادعیه، ضمن آنكه هر یك از آنها اعمال ویژه خود را نیز دارند. نكته جالب توجه در این اعمال و آداب و ادعیه آن است كه غالبا" به نزول فرشتگان و ارواح وارستگان و فرود آمدن بركات آسمانی اشاره می شود. چنانگه تلاوت سوره قدر، به منظور اشاره به قدر و شرف و عظمت این اعیاد، و تاكید بر نزول فرشتگان و ( روح ) از آسمان مانند آن ، نوعا" در نمازهای ویژه این اعیاد مطرح است.در شب جمعه و ملائكه از آسمان به زیر می آیند با قلم های طلا و صحیفه های نقره، و در پسین پنجشنبه و شب جمعه و روز جمعه تا غروب آفتاب جز صلوات بر محمد ( ص ) و آل او چیز دیگری نمی نویسند.شب عید اضحی ( قربان ) از لیالی متبركه است و یكی از آن چهار شبی است كه نگاه داشتن احیا در آن شب توصیه شده است چرا كه درهای آسمان در این شب باز است.در روایات آمده است كه فضیلت شب عید فطر كمتر از شب قدر، شب نزول قرآن ، ملائكه و روح نیست.عید غدیر خم نیز از عظیم ترین اعیاد است و نامش در آسمان روز عهد معهود است و آن روزی است كه حضرت رسول ( ص ) امیرالمومنین ( ع ) را به خلافت خود برگزید احسان و انفاق در این روز ، چون شب قدر، اجری چندین برابر روزهای دیگر دارد. گفتنی است كه در بعضی از ادعیه مربوط به این اعیاد وسعت رزق از خداوند متعال كه خیرالرازقین است در خواست می شود.

۳-۱- عید نوروز و آداب آن :

مفاتیح الجنان شیخ قمی روایتی از معلی بن خنیس را درباره نوروز ذكر كرده است كه اعمال این روز و دعای مربوط به آن را همراه دارد. بی آنكه اشاره ای به فضیلت این روز كرده باشد. ولی بحارالانوار مجلسی روایات معلی بن خنیس را به تفصیل آورده است. در آن روایات به فضیلت و برتری این روز نسبت به سایر ایام بسیار پرداخته است و یكی از روایات مفصل معلی بن خنیس از نوروز را این گونه تجلیل كرده است: نوروز روزی است كه كشتی نوح بر كوه جودی قرار گرفت، روزی است كه جبرئیل بر نبی ( ع ) نازل شد، روزی است كه رسول اكرم ( ص) علی ( ع ) را بر دوش كشیدتا بت های قریش را از بالای كعبه رمی كند، روزی است كه نبی( ع ) به وادی جن رفت و از ایشان بیعت گرفت، روزی است كه برای علی ( ع ) ازمدم بیعت گرفت ( غدیر حم ) روزی است كه قائم آل محمد ظهور خواهد كرد و روزی است كه امام عصر ( عج ) بر دجال پیروز خواهد شد. و اما روایت خنیس به نقل از امام صادق ( ع ) در مفاتیح الجنان :فرمود : چون نوروز شود غسل كن و پاكیزه ترین جامه های خود را بپوش و به بهترین بوی های خوش خود را معطر گردان پس چون از نمازهای پیشین و پسین و نافله های آن فارغ شدی، چهار ركعت نماز بگذار یعنی هر ركعت به یك سلام و در ركعت اول بد از حمد ده مرتبه اناانزلنا و در ركعت دوم بعد از حمد ده مرتبه سوره قل یا ایهاالكافرون و در ركعت سوم بعد از حمد ده مرتبه قل اعوذ برب الناس و قل اعوذ برب الفق را بخوان و بعد از نماز به سجده شكر برو و این دعا را بخوان همان طور كه مشاهده می شود این روز نیز چون اعیاد اسلامی با غسل كردن، پوشیدن جامه نو و معطر گردیدن به بوی های خوش و روزه داشتن آغاز می شود، ضمن آنكه نمازی مشابه نمازهای سایر اعیاد اسلامی دارد.

۴-۱- نماز عید نوروز:

نماز عید نوروز مشتمل است بر قرائت سوره حمد و سوره های قدر، كافرون، توحید، فلق و ناس و بسیار شبیه به نمازی است كه ضمن آداب و اعمال روز جمعه و همین طور اعمال روز عید غدیر خم وارد شده است. از آنجا كه قرائت سوره قدر در نماز عید نوروز توصیه شده است می توان دریافت كه عید نوروز نیز چون دیگر اعیاد اسلامی با نزول بركات و آیات الهی همراه بوده است. تاكید بر قرائت سوره های كافرون ، توحید، معوذتین نیز می تواند اشاره به در خواست دفع انواع شرور و بدی ها داشته باشد.

۵-۱- دعای عید نوروز:

دعای مخصوص عید نوروز با درود و صلوات بر رسول اكرم ( ص) وآل او و اوصیا و همه انبیا و رسولان آغاز می شود آن گاه با فرستادن درود بر ارواح و اجساد ایشان ادامه می یابد . در این دعا آمده است: ( هذا الذی فضله و كرمته و شرفته و عظمت خطره ) این فراز با اندكی جابجایی در كلمات در دعای مخصوص ماه مبارك رمضان، ماه نزول قرآن نیز آمده است. فراز پایانی دعای مخصوص عید نوروز : ( اللهم .... ما فقدت من شی فلا تفقدنی عونك علیه حتی لا اتكلف مالا احتاج الیه یا ذالجلال و الاكرام ) از آن جهت كه در آن سخن از گم شدن و گمشده ها به میان می آید بیش از اندازه قابل توجه است زیرا، چنانكه در گزارش آیین های ایرانی خواهد آمد عید نوروز همان روزی است كه حضرت سلیمان ( ع ) انگشتری خویش را پس از مدتی پیدا كرده است.

۲- در آیین ها و اساطیر ایرانی :

۱-۲- جشن :

همتای واژه (عید ) در زبان های ایرانی ( جشن ) یا (یسن) است. از ریشه yazبه معنای ستایش ، نیایش و پرستش ( ایزد) به معنای ستایش شده و نیایش شده نیز از همین ریشه است. ( جشن) واژه ای ایرانی، مذهبی و بسیار كهن است. این واژه كه باری گران از معناها سنت های ویژه ایرانی را بر دوش دارد، در اصل عبارت بوده است از برپایی مراسم نیایش و سپاس به مناسبت رخداد یك پیروزی ، یك واقعه اجتماعی یا یك معجره آسمانی كه سودی برای اجتماع داشته باشد. مردم به هنگام برپایی بزرگداشت گرد هم جمع می آمدند و خدای را با مراسم ویژه مذهبی نیایش می كردند، و این نیایش و سپاس همه ساله به عنوان قدرشناسیاز موهبتی كه از سوی خداوند ارزانی شده بود تكرار می گردید. این مراسم با رقص های مذهبی و سرود و موسیقی نیز همراه بوده است. در ایران باستان و پیش از ظهور زردشت همواره مراسم قربانی پس از مراسم نیایش و ستایش انجام می پذیرفت. آن چنان توده هایی از آتش برپا می داشتند و در كنار آن صدها و هزارها اسب و گاو و گوسفند قربانی می كردند. آن گاه سهمی از قربانی به آتش داده می شد و باقیمانده آن میان مستمندان و نیایشگران پخش می گردید. و با همین گوشت قربانی سور و مهمانی برگزار می شد. یك پدیده كیهانی مانند واقع شدن خورشید در نقطه های اعتدال ربیعی یا خریفی یا انقلاب صیفی و شتوی می توانست انگیزه ای برای برگزاری جشن باشد. همین جشن ها در دوره های مختلف زندگانی اقوام ایرانی، آغاز سال را اعلام می كردند. چنانكه جشن های نوروزی، جشن مهرگان، جشن شب چله تابستان و شب چله زمستان از این قبیل است. تعداد دیگری از جشن ها برای نیایش امشاسپندان وایزدان برپا می شد، از آن روزی كه این ایزدان نگاهبان روزهای ماه و ماه های سال بودند و هرگاه كه نام روز با نام ماه برابر می افتاد به آن مناسبت جشنی برپا می شد.

---