اسرار تاریخی اوقات فراغت

جامعه شناسان پایبند به این نظریه, برخلاف كاركردگرایان, به تقویت هنجارها و اخلاق اشاره ای نمی كنند از نظر آنها, در جهان پول زده و مادیگرای امروزی كه آدمیان با اكراه و حتی بی اعتنایی با یكدیگر روبرو می شوند, گذران اوقات فراغت را نوعی گریز از واقعیت می دانند كه آدمیان در آن گرفتار آمده اند

اوقات فراغت امروز طولانی تر از هر زمان دیگری است، چرا كه ساعات رسمی كار در كشورهای مختلف تقلیل یافته است. بنابراین هر یك از افراد جامعه، چند ساعتی را فارغ از كار در اختیار دارد كه باید برای استفاده از آنها طبق نظر، میل و امكانات خود برنامه ریزی كند. بدیهی است همان گونه كه استفاده صحیح از اوقات فراغت هم بر زندگی فرد و هم بر جامعه تأثیر مثبت خواهد داشت، باز هم تابستان دیگری در راه است و جمعیت جوان كشورمان كه نیازمند برنامه ریزی دقیق،كامل و منسجمی برای آتیه است تا سرنوشت درخشان جامعه اسلامی ایران را رقم بزنند.

در مصر و یونان قدیم، فقط طبقات بالا از امكان تفریح و سرگرمی برخوردار بودند. یونانیان به اوقات فراغت اهمیت زیادی می دادند و از آن برای ورزش، بازیهای قهرمانی و هنرهایی مانند نقاشی و تمرین سخنوری استفاده می كردند. بازیهای المپیك در ۸۸۴ سال قبل از میلاد مسیح به وسیله یونانیان ابداع شد. رومیان نیز از این اوقات برای ورزش، كسب آمادگی رزمی و شركت در جشنهای ملی و مذهبی سود می جستند. ایرانیان پیش از آنها اوقات فراغت خود را به اسب سواری، تیراندازی، شكار، درختكاری و شركت در مراسم و جشنها می گذراندند. پس از ظهور اسلام نیز ورزش و تفریحات سالم متناسب با احكام دینی مورد توجه و تشویق بود. پیشرفتهای علمی، فنی، هنری و ادبی مسلمانان، معلول استفاده صحیح و مناسب از اوقات فراغت خود بوده است.

در قرون جدید و با به وجود آمدن تمدن و زندگی شهری، كوتاه شدن تدریجی زمان كار روزانه، پیدایش مراكز و وسایل گوناگون جدید، اوقات فراغت و چگونگی گذران آن مورد توجه خاص قرار گرفت؛ به گونه ای كه در سالهای اخیر عده ای اظهار داشته اند كه اصولاً اوقات فراغت محصول جوامع صنعتی جدید است؛ چرا كه شرایط واقعی استفاده از اوقات فراغت، در این گونه جوامع آمده است. این عده معتقدند كه این اوقات فراغت است كه در شرایط غیر كاری فرصت پرداختن به اموری مانند اخلاقیات و ارزشهای اجتماعی را در این گونه جوامع فراهم می سازد و به همین دلیل مراكز ویژه ای، برنامه ریزی برای گذران اوقات فراغت را بر عهده گرفته اند.

اوقات فراغت در جوامع صنعتی با «ساعات خالی» در جوامع سنتی كاملاً متفاوت است. گذران صحیح اوقات فراغت بر بازدهی كار می افزاید و از این رو «صنایع تفریحاتی» در جهت متنوع تر كردن و پربارتر كردن اوقات فراغت و گذران آن، مانند هر رشته صنعتی دیگری بوجود آمده است.

● كاربرد و نقش:

معمولاً سه نقش عمده را برای اوقات فراغت بر می شمارند:

۱) «رفع خستگی»،

۲) «تفریح و سرگرمی»

۳) «ایجاد امكان برای بالا بردن سطح معلومات، مشاركت آزاد اجتماعی و پرورش استعدادها». تجدید قوا، گریز از ملال انگیز بودن زندگی روزمره، فرار از كارهای تكراری تحمیلی، ترمیم ضایعات عصبی ناشی از زندگی ماشینی، بدست آوردن نشاط و سرزندگی، ارضای صحیح و مناسب تمایلات پرخاشجویانه افراد و تقویت عواطف، از كاربردهای اوقات فراغت به شمار می روند كه در قالب دو نقش نخست قرار می گیرند.

● دیدگاه ها

▪ دیدگاه اسلام:

دین مبین اسلام به همه جنبه ها و امور زندگی انسانها توجه دارد. حدیث قدسی تقسیم شبانه روز به ۳ زمان كار، عبادت، خانواده و تفریح، بیانگر اهمیت برنامه ریزی و لزوم اختصاص قسمتی از شبانه روز به خانواده و تفریحات سالم و سازنده است. تفریح از دیدگاه اسلام، انسان را ازملالت كارهای یكنواخت زندگی رهایی می بخشد. پیامبر گرامی اسلام (ص) نسبت به یادگیری شنا، تیراندازی و سواركاری تأكید بسیار كرده اند. اسلام در مورد معاشرت و آمیزش با دوستان مؤمن معتقد است كه می توان قسمتی از اوقات فراغت را به این امر اختصاص داد.

▪ جامعه شناسی تفاهمی:

جامعه شناسان پایبند به این نظریه، برخلاف كاركردگرایان، به تقویت هنجارها و اخلاق اشاره ای نمی كنند. از نظر آنها، در جهان پول زده و مادیگرای امروزی كه آدمیان با اكراه و حتی بی اعتنایی با یكدیگر روبرو می شوند، گذران اوقات فراغت را نوعی گریز از واقعیت می دانند كه آدمیان در آن گرفتار آمده اند. در این دیدگاه، بسیاری از مردم پس از كار اوقات خود را صرف كارهای پر زرق و برق و مبتذل می كنند كه از این گونه كارها می توان به گردش بی هدف در خیابان، خریدن چیزهای پیش پا افتاده مثل آدامس و شكلات و تماشای ویترین مغازه ها و مانند آنها اشاره كرد كه به نوعی گذران اوقات فراغت هستند و هیچ هدف والایی در آنها دیده نمی شود.

▪ مكتب فرانكفورت:

از نظر این مكتب، تفكیك قدیمی بورژوایی مبنی بر اقلیم عمومی و خصوصی، در عصر جدید معنی ندارد. نظریه پردازان اولیه بورژوایی بر آن بودند كه آدمی در قلمرو عمومی به كارهای مشترك جامعه می پردازد و در قلمرو خصوصی با شركت در جریانهای فرهنگی هم تجدید قوا می كند و هم فرهیخته می شود. این تقسیم بندی و اشاره به قلمرو خصوصی در واقع همان مفهوم قدیمی جامعه شناسی دال بر به وجود آمدن اوقات فراغت جدید است. اما این دیدگاه می گوید گذران اوقات فراغت در قدیم با جریان فرهیخته شدن فرد رابطه داشته است. فرد در جریان این فعالیت به نوعی استقلال و بلوغ می رسید. اما در حال حاضر، وسایل ارتباط جمعی، امكان رسیدن به هر نوع بلوغ را از میان برده اند و او را به مصرف كننده صرف محصولات فرهنگی بدل كرده اند. حضور تلویزیون در خانه به معنای آن است كه صاحبان و متخصصان وسایل ارتباط جمعی، فیلمسازان و بازیگران به او دیكته می كنند كه اساساً چه چیز را واقعی بداند و چه چیز را غیر واقعی.

▪ جامعه شناسی آرایشی:

این دیدگاه معتقد است كه در دوران قرون وسطی مردم مستقیماً در جنگ شركت می كردند و خوی تجاوزكارانه و خشن خود را پنهان نمی كردند، اما در حال حاضر مردم این تمایلات را در خود پنهان می كنند. گذران اوقات فراغت و ورزش، جایگزینی برای همان خویهای سركوب شده ای است كه بر مردم تحمیل شده است. مردم اكنون خود از ریختن خون ابا دارند و آن را نشانه توحش می دانند، اما با لذت به تماشای فیلمی می نشینند كه در آن قهرمان فیلم دهها نفر را سلاخی می كند. به همین سبب از این نظر، ورزشی شدن و فراغتی شدن جامعه حاصل آرایش جدید نیروها در عصر حاضر است.

آنها اوقات فراغت را «برانگیخته شدن اشكال لذت بخش هیجان» تعریف می كنند. اكنون كه زندگی انسان به دست نیروهای عقلانی نهاده شده و افراد باید بر اساس قوانین دقیق كار كنند، گمان می رود كه اوقات فراغت دقیقاً همان ایامی است كه فرد می تواند نوعی هیجان «خود انگیخته بدوی غیر تأملی» را به ظهور برساند و به همین سبب اوقات فراغت تابع قاعده معمولی شدن و غیر معمولی شدن است و به همین سبب است كه بشر در عصر جدید، به طور مداوم در جهت تنوع بخشیدن به اوقات فراغت تلاش می كند، چرا كه از یك نوع اوقات فراغت خسته می شود و نیاز به تفنن دارد.

نظر آنها در مورد اوقات فراغت این تذكر را به ما می دهد كه روند فعلی گذران اوقات فراغت را با نظری انتقادی تر بنگریم. به عبارت دیگر نظر آنها مبین نوعی تنش سركوب شده است كه به این شكل بروز پیدا می كند و جلوه های آن را می توان به روشنی در تخریب مراكز ورزشی به وسیله طرفداران تیمهای رقیب، گلاویز شدنها و مانند آنها دید كه نشان دهنده همین تمایلات فرو خورده است و در هر صورت، ضرورت یك برنامه ریزی جامع را ایجاب می كند.

ـ ماكس وبر:

جامعه شناسانی چون رایان ترنر تلاش كرده اند كه با استفاده از نظریه وبر، ابعاد گوناگونی همچون رسانه ها را مورد تجزیه و تحلیل قرار دهند. از این دیدگاه، فیلمهای تلویزیونی و سینمایی نیز الگویی برای مردم در این مورد هستند كه خود را چگونه مدرنیزه و دنیوی كنند. فرهنگ مصرفی جدید، درست با استفاده از همین امر است كه توانسته این همه در جامعه رسوخ كند. دهها انسان كه در خیابانها بدون هدف ویترین ها را تماشا می كنند و در كلاسهای یوگا و پرورش اندام و مانند آنها وقت می گذرانند و یا با نگاه كردن به فیلمها و سریالهای سینمایی و تلویزیونی نحوه رفتار و لباس پوشیدن آنها را الگوی خود می كنند، در واقع همین الگوهای دنیوی شده را مد نظر دارند.

مقوله دیگر وبر كه می توان با تفسیر آن به مفهوم اوقات فراغت تصریح بیشتری بخشید، تلاش وبر برای جدا كردن قلمروهای ارزشی است. وبر به تبعیت از كانت و با توجه به گسترش عقلانیت، قلمروهای نظری یعنی علم، قلمرو اخلاقی یا دنیای عمل و قلمرو زیباشناسی را از هم جدا كرده است. وبر این مقوله را تحت عنوان «تفكیك ارزشی» Value Neutrality معرفی می كند.

ـ استنلی پاركر :

وی معتقد است برای تعریف اوقات فراغت از ۳ طریق می توان اقدام كرد:

۱) بیست و چهار ساعت شبانه روز را در نظر بگیریم و آنگاه از میان آن، زمان غیر فراغت را استخراج كنیم كه شامل مواردی همچون كار، خواب، خوردن، برآوردن نیازهای فیزیولوژیك و مانند آنها خواهد بود. در اینجا مشكل این است كه چه چیزهایی را در این لیست قرار دهیم تا به این ترتیب به اوقات فراغت برسیم. مثلاً آیا نمی توان خوردن را در حالتی جامعه پذیرانه، جزو اوقات فراغت به شمار آورد؟ همین سؤال درباره مواردی مانند سفر برای كار و ملاقاتهای ضروری با دیگران نیز قابل طرح است.

۲) اوقات فراغت اساساً یك بخش از زمان نیست، بلكه یك كیفیت كار است، یا كیفیت مشخصی است كه در یك عمل مشهود است. این نوع تعریف بیشتر به وسیله نویسندگان متون فلسفی یا نویسندگان متون مذهبی ارائه شده و به عنوان «یك نقطه نظر و نگرش فكری و معنوی و روحی» تلقی شده است. بر اساس همین برداشت، بعضی از جامعه شناسان نیز بر كیفیت آزادی موجود در اوقات فراغت تأكید می كنند. مثلاً تورین كه اوقات فراغت را آزادی از قوانین و هنجارهای جامعه تلقی می كند.

۳) سومین دسته از تعاریف در واقع تركیبی است از دو مورد قبل. مثلاً یكی از تعاریف اوقات فراغت در این گروه این است: «اوقات فراغت زمانی است كه هر فرد از كار یا سایر وظایف آزاد بوده و ممكن است برای منظورهای مختلفی مانند استراحت ،سرگرمی، دستاوردهای اجتماعی یا رشد شخصی مورد استفاده قرار گیرد.» و نیز: «اوقات فراغت عبارت است از تعدادی از اشتغالات كه در طی آنها شخص از وقت آزاد خود به منظورهای مختلفی اعم از استراحت، سرگرمی، افزایش اطلاعات و معلومات و مهارتها و افزایش مشاركتهای داوطلبانه در زندگی اجتماعی، پس از فراغت از وظایف حرفه ای خانوادگی و اجتماعی استفاده می كند.» این تعاریف، دو عنصر مهم «زمانی كه در اختیار داریم» و در حد خود تعیین كننده است و همچنین «نحوه گذران این زمان» را مورد توجه قرار می دهند.

علی تركاشوند

---