نگاهی به اندیشه های فقهی سیاسی شیخ مفید

در این نوشتاربه برخی از مهم ترین اندیشه های فقهی سیاسی شیخ مفید به طور اجمال نگاهی می افکنیم

در حدود هزار و صد سال پیش در خانه‌ای ساده، ولی سرشار از علم و نور، کودکی پای به عرصه گیتی گذاشت که بعدها از مفاخر بزرگ شیعه و از نوادر علم کلام و فقه شد. شیخ مفید، از متکلمان و فقیهان برجسته شیعه در سده‌های سوم و چهارم هجری قمری و از بزرگ ترین مؤسسین مراحل تکامل فقه و اجتهاد بعد از عصر تبیین و عصر محدثان به شمار می‌رود که در این نوشتار، به بازخوانی اساسی ترین‌اندیشه‌های فقهی سیاسی اش می‌پردازیم.

ابوعبدالله محمد بن النعمان العکبری البغدادی، ملقب به شیخ مفید(ره) که از جمله بزرگ ترین مفاخر شیعه به شمار می‌رود، نخستین فقیه پس از عصر غیبت محسوب می‌شود که در سال ۳۳۶ یا ۳۳۸ هجری قمری، دیده به جهان گشود. تولد او را ۷ یا ۹ سال بعد از غیبت کبری می‌دانند که در سال ۳۲۹ ه.ق واقع شده است. محل تولد او در ناحیه جیل در ده فرسنگی بغداد بود. وی بعدها به همراه پدرش که ملقب به العلم بود به بغداد آمد و نزد استادان زمانه خویش که تا ۵۹ نفر را هم در مقدمه چاپ جدید بحارالانوار نقل کرده‌اند، به تحصیل پرداخت. از مشهورترین اساتید وی می‌توان به ابوالقاسم، جعفر بن محمد بن قولویه قمی، شیخ صدوق، محمد بن جنید اسکافی،‌ ابو علی صولی و ابوغالب رازی اشاره کرد. شاگردان بسیاری نیز در مکتب شیخ مفید تربیت یافتند که می‌توان از جمله آنها به شیخ طوسی، سید مرتضی، برادر نابغه اش سید رضی، ابوالعباس نجاشی، ابوالفتح کراجکی، دامادش ابویَعْلی محمد بن حسن بن حمزه جعفری، سالار بن عبد العزیز دیلمی معروف به سَلاّر و جعفربن محمد دوریستی اشاره کرد که همگی از مفاخر علمای شیعه و اساتید علوم و فنون اسلامی به شمار رفته‌اند.

شیخ مفید در شب جمعه ۳ رمضان سال ۴۱۳ ه.ق در بغداد، پس از ۷۵ سال تلاش و خدمت ارزنده از دنیا رفت و مورد تـجـلـیـل و احترام فـراوان مردم و قدردانی علما و فضلا قرار گرفت و به تعبیر شاگرد بزرگوارش، شیخ طوسی- که خود در صحنه، حاضر بوده است- روز وفات او از کثرت دوست و دشمن برای ادای نماز و گـریستن بر او، بی نظیر بوده است. هشتاد هزار تن از شیعیان، او را تشییع کردند و سید مرتضی علم الهدی بر او نماز گزارد و در حرم مطهر امام جواد(علیه السّلام) و در پائین پای آن حضرت و نزدیک قبر استادش، جعفر بن محمد قولویه قمی به خاک سپرده شد.

نقل می‌کنند که سخنوران غیر شیعه که از تأثیر سخن شیخ و استحکام منطق او در دعوت به مذهب تشیع به تنگ آمده بودند با درگذشت وی آسوده شدند. شیخ مفید، دارای آثار و تألیفات ارزش مندی است که حتی به نقل از شاگردش، شیخ طوسی، تعداد آثار وی تا دویست کتاب کوچک و بزرگ است که این کتاب‌ها از جمله آنهاست: «ارکان فی دعائم الدین»، «العیون و المحاسن»، «اصول الفقه»، «الکلام فی وجوه اعجاز القرآن»، «تاریخ الشریعه». بسیاری از این تألیفات در رد مذاهب دیگر و بسیاری در باب عقاید مخصوص شیعه و احکام فقهی است. رساله «المقنعه» نیز- که متن فقهی جامع و محکمی است- از آثار اوست که توسط شیخ طوسی، شرح گردید و به صورت «التهذیب»، یکی از کتب اربعه حدیث، در آمد.

شیخ طوسی در کتاب فهرست، بیست کتاب او را نام می‌برد و می‌نویسد: " از جمله کتاب‌های او کتاب مقنعه در فقه، کتاب ارکان نیز در فقه، رساله‌ای در فقه که برای فرزندش نوشته و کامل نیست، کتاب ارشاد، کتاب ایضاح در امامت، کتاب افصاح، کتاب نقض بر ابن عباد در امامت، کتاب نقض بر علی بن عیسی (رمانی) در امامت، کتاب نقض بر ابن قتیبه در حکایت و محکی، کتاب احکام اهل جمل، کتاب منیر در امامت، مسائل صاغانیه، مسائل جرجانیه، مسائل دینوریه، مسائل مازندرانیه، مسائل منثوره (پراکنده) قریب یک صد مسئله است، کتاب فصول از عیون و محاسن، کتاب احکام متعه و غیر اینها که در فهرست کتب وی ثبت است. و نیز کتاب مسئله کافیه در ابطال توبه خاطئه، کتاب النصره لسید العتره فی احکام البغاه علیه بالبصره. ما تمام این کتاب‌ها را از وی استماع نمودیم. بعضی را با قرائت بر وی و برخی را که بارها بر او می‌خواندند و او می‌شنید، شنیده ایم.

نجاشی، یکی دیگر از شاگردان شیخ مفید، ۱۷۵ کتاب از وی نام می‌برد. ابن شهر آشوب مازندرانی نیز ۵۲ کتاب او را نام می‌برد. علامه مجلسی هم در مقدمه بحارالانوار چند کتاب دیگر را به آنها اضافه می‌کند. از آثار ارزش مند وی می‌توان کتاب الامالی را نام برد. این کتاب، مهم ترین کتاب حدیثی بر جای مانده از ایشان به شمار می رود که شامل ۳۸۷ حدیث از پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله و سّلم) و ائمه معصومین (علیهم السلام) در مباحث مختلف است. شیوه روایت در آن، به گونه املاء می‌باشد؛ بدین صورت که روایات، آرام آرام و به تدریج خوانده می شده و همه شنوندگان و یا برخی از آنان، مطالب را یادداشت می نموده‌اند. املاء در آن دوره یکی از راه‌های انتقال حدیث و دانش بوده است. املاء کنندگان غالباً از بزرگان بوده‌اند. در کتاب لغتنامه دهخدا به برخی از آثار دیگر وی هم اشاره شده است که به تفکیک می‌توان آنها را این گونه فهرست بندی کرد که عبارتند از:

۱. علم، کلام و عقاید: «اوائل المقالات»، «شرح عقاید صدوق»، «اجوبه المسائل السرویه» و «نکت الاعتقادیه»؛

۲. فقه: «المقنعه»، «الاعلام»، «المسائل الصاغانیه»، «جوابات اهل الموصل فی العدد الرویه» و «جواب اهل الرقه فی الاهله و العدد»؛

۳. اخلاق اسلامی: «امالی» شیخ، در رابطه با اخلاق اسلامی و فضائل انسان است؛

۴. حدیث؛

۵. امامت و فلسفه سیاسی در اسلام: «الافصاح فی الامامه»، «ارشاد»، «جمل»، «امالی»، «الفصول المختاره»، «تفصیل امیر المومنین علی سایر الصحابه» از آثار وی در این زمینه می‌باشد. حدود بیست اثر ژرف از آثار شیخ مفید درباره «امامت و رهبری» است؛

۶. غیبت امام دوازدهم: بخشی از «ارشاد» کتاب «الفصول العشره فی الغیبه»، و «الجوابات فی الخروج المهدی(عجّل الله تعالی فرجه الشریف) » به همراه پنج اثر دیگر از ایشان در رابطه با امام زمان(عجّل الله تعالی فرجه الشریف) است.

شیخ مفید، فقیه و متکلم شیعی- که در سن بیست سالگی به اجتهاد رسید، بیشتر در علم کلام تبحر داشت و مکتب کلامی شیعه در زمان او به اوج خود رسید- در مناظرات دینی دارای مهارت خاصی بود و مناظراتش با قاضی عبدالجبار (رئیس فرقه متعزله بغداد) و قاضی ابوبکر باقلانی رئیس اشاعره از مناظره‌های مشهور و معروف وی به شمار می‌رود. نقل می‌کنند که لقب «مفید» را علی بن عیسی معتزلی در عهد جوانی، در نتیجه مباحثه با وی به او داد. اما ابن کثیر می‌نویسد: بسیاری از دانشمندان فرقه‌های مختلف در مجلس او حاضر می‌شدند. شمع وجود شیخ مفید از جهات مختلف سودمند بود و حضرت بقیه الله(عجّل الله تعالی فرجه الشریف) او را ملقب به «مفید» گردانید و حقاً او برای شیعیان و دیگران مفید بود؛ چرا که مفید، یعنی سودمند برای امام زمان(عجّل الله تعالی فرجه الشریف) و آموزنده و فایده رسان برای دیگران تا جایی که نام این فقیه بزرگ و نابغه اسلامی، سر تا سر اسلام را فرا گرفت و از خراسان و ماورا النهر و‌اندلس به سویش مکاتبه می‌کردند و از وجودش بهره می‌بردند و مشکلاتشان به واسطه ایشان حل می‌شد. به طوری که صاحب کتاب روضات الجنات می‌نویسد:

پس از مفید، کسی به نام (مفید) شهرت نیافته است و باید گفت لقب مفید، ویژه اوست. ابن شهر آشوب هم در کتاب معالم العلماء نقل می‌کند که لقب مفید را امام زمان(عجّل الله تعالی فرجه الشریف) به ایشان داده است. یکی از ویژگی‌های برجسته شیخ مفید، این است که وی از جمله علمایی بود که مورد توجه و عنایات خاص امام زمان(عجّل الله تعالی فرجه الشریف) واقع شده است؛ به گونه‌ای که شیخ مفید دارای توقیعاتی(توقیع: نامه‌ای که به خط و مهر مبارک امام عصر(عجّل الله تعالی فرجه الشریف) تأیید شده است) از جانب امام زمان بوده است، و این مهم از دو نامه ایی که حضرت برای او نگاشتند، برداشت می‌شود. حضرت در اولین نامه‌ای که در اواخر ماه صفر ۴۱۰ هجری قمری برای شیخ مفید نوشتند، شیخ را این گونه مورد خطاب قرار دادند: «به برادر استوار و درست کردار و دوست رشید، شیخ مفید محمد بن محمد بن نعمان که خداوند، عزت و احترامش را مستدام دارد. از طرف کسی که خزانه عهد و پیمانی است که خداوند از بندگان گرفته است».

حضرت در ادامه، متن نامه را این گونه آغاز کرده‌اند: بسم الله الرحمن الرحیم و اما بعد، سلام بر تو‌ای دوست با اخلاص در دین، و‌ای که در اعتقاد به ما از روی علم و یقین، امتیازاتی داری و .... حضرت، نامه دیگری هم در ۲۲ ذیحجه سال ۴۱۲ ه.ق برای شیخ مفید نوشتند و او را این گونه مورد خطاب قرار دادند: «از طرف بنده خدا که حافظ و نگاهبان را ، خداست برای کسی که حق به او الهام شده و راهنمای حق است. بسم الله الرحمن الرحیم، سلام بر تو‌ای یاری دهنده حق و‌ای دعوت کننده خلق به سوی حق با کلمات راستین....( کلمه الامام المهدی، علامه شیرازی).

اگر بخواهیم تصویری از زمانه شیخ مفید(ره) به دست دهیم باید بگوییم که در عصر وی، آل بویه بر بغداد حاکم شدند که حامی تشیع بودند؛ در نتیجه، زمینه بیان عقاید و نشر‌اندیشه‌های شیعی به وجود آمد. شیخ مفید از این محیط آزاد در زمانه خویش استفاده کرد و در مسجد معروف براثا در بغداد به تدریس، وعظ و جدل با معارضان پرداخت و موفق شد تا تشیع و فرق آن را با هم متحد کند. وی فرقه‌های مختلف اسلامی را تشویق نمود که اختلافات جزئی را کنار نهاده و در اصول متحد شوند. زمانی اهمیت اقدامات ایشان بر ما بیشتر آشکار می‌شود که بدانیم در زمان پیش از شیخ مفید(ره)، شیعیان موقعیت مناسبی نداشتند؛ یعنی از زمان درگذشت پیغمبراکرم(صلّی الله علیه و آله و سّلم) تا حدود سال ۳۰۰ هجری، شیعیان دچار وضع ناگوار و موقعیت تأثرآوری بودند؛ چرا که شیعیان از روز نخست در اقلیت بوده‌اند. در دولت بنی امیه و بنی عباس نیز سعی می‌شد که از نفوذ امامان جلوگیری به عمل آید و رابطه آنها با شیعیان قطع شود. به همین دلیل در سراسر ممالک اسلامی- از آفریقا و اسپانیای آن روز تا مصر و روم شرقی و سرحد چین که همه در زیر نگین خلفای اموی و عباسی قرار داشت- شیعه در محدودیت به سر می‌برد و تقریباً از هرگونه آزادی عمل، عقیده و ابراز وجود محروم بود. اما قرون سوم و چهارم ه.ق به سبب شرایط خاص سیاسی و فرهنگی حاکم بر جهان اسلام، نقطه عطفی در حوزه دانش سیاسی مسلمانان محسوب می‏گردد. در این دوره، شیعیان به سبب فضای باز سیاسی و فرهنگی ناشی از ضعف عباسیان و نفوذ امیران آل بویه در بغداد، برای اولین بار به عرصه رقابت فکری و عقیدتی آزاد با دیگر فرقه‏های اسلامی وارد شدند و با جمع‏آوری احادیث و تحلیل‏های شیعی از تاریخ سیاسی اسلام و بازبینی‌اندیشه‏های فقهی و کلامی، به نضج و گسترش دانش سیاسی شیعه پرداختند(خالقی، نظام سیاسی شیعه). حال به برخی از مهم ترین‌اندیشه‌های فقهی سیاسی وی به طور اجمال نگاهی می‌افکنیم.

۱. ولایت فقیه؛ شیخ مفید در کتاب گرانبهای المقنعه، ص ۸۱۰ می‌نویسد: " اقامه حدود(احکام حکومتی اسلام) به دست سلطان اسلام است که از طرف خداوند متعال، منصوب شده باشد و منظور از سلاطین اسلام، ائمه هدی از آل محمد(صلّی الله علیه و آله و سّلم) و کسانی که به عنوان حاکم و امیر از جانب ایشان منصوب گردیده‌اند، می‌باشند و همانا عهده داری سلطنت اسلام از طرف ائمه به فقهای شیعه تفویض شده تا در صورت امکان، مسئولیت آن را بر عهده گیرند و .... " چنان که از این فراز از بیان شیخ مفید برداشت می‌شود، وی ولایت فقیه را در ردیف ولایت سلطان عادل (امام) دانسته و در دایره مفهوم عام «سلطان اسلام» قرار داده است‏. از این رو زمانی که از سلطان اسلام و گستره مسئولیت‏ها و اختیارات او سخن می‏گوید، به گونه‏ای مفهوم سلطان را تفسیر می‏کند که شامل فقیه جامع الشرایط نیز می‏شود(همان). می‌توان از مباحث شیخ مفید در بحث ولایت فقیه، این نتیجه را گرفت که ایشان را می‌توان از فقهایی دانست که معتقد به ولایت مطلقه فقیه بوده که تمامی اختیارات سلطان(امام معصوم) را در زمان غیبت برای فقهای جامع الشرایط ثابت دانسته و گستره این ولایت را در همه اموری می‌داند که از شئون سلطنت و حکومت(ولایت تشریعی) امامان معصوم علیهم السلام باشد.

۲. شرایط و اختیارات ولی فقیه؛ شیخ مفید در همان کتاب المقنعه خود، فقهایی را دارای ولایت می‏داند که از شرایط خاصی همچون فقاهت، عدالت، مأمون بودن، صاحب عقل و رأی و افضل بودن برخوردار باشند. همچنین شیخ مفید، فقیه جامع الشرایط را در ردیف حاکم و سلطان اسلام قرار داده و همان وظایف و اختیارات پیامبر(صلّی الله علیه و آله و سّلم) و ائمه اطهارعلیهم السلام و نواب خاص ایشان را برای وی قائل شده و معتقد است که در صورت عدم حضور سلطان عادل (امام)، فقها در همه اموری که ایشان ولایت داشته‏اند، صاحب اختیارند و در صورت تمکّن می‏توانند متولی همه این امور گردند.

۳. جهاد؛ شیخ مفید در همان کتاب در باب جهاد می‌گوید: " چنان چه فقیهی از طرف حاکم ظالم که به ظاهر سلطنت دارد منصوب برای اجرای حدود شود یا به امارت و سلطنت بر منطقه‌ای منصوب شود، بر آن فقیه لازم است حدود را اقامه کرده، احکام الهی را اجرا نماید، امر به معروف و نهی از منکر را انجام داده و به جهاد با کفار و فاسقین بپردازد و چنان چه فقیه دست کمک به جانب مؤمنین دراز کرد، واجب است او را یاری کرد؛ مادامی که از حدود ایمان تعدی ننموده و به جهت منصوب بودن از جانب سلطان گمراه، در معصیت خدا قدم نگذارد " و در جای دیگری می‌فرماید: " در بحث جهاد، والیان خاصی از طرف انبیاء و ائمه علیهم السلام تعیین و روانه جنگ می‌شدند و ضرورتی نداشت که خود ائمه متولی آن شوند... " چنان که از این دو بیان برداشت می‌شود شیخ مفید، جهاد را در حیطه ولایت و سلطنت فقیه جامع الشرایط دانسته و آن را منحصر به عصر حضور ندانسته، بلکه معتقد است در عصر غیبت نیز جهاد با تصدی فقیه صورت می‌گیرد؛ که به نوعی نشان دهنده جواز جهاد ابتدایی در نزد ایشان در زمان غیبت است.

۴. نظام سیاسی؛ از نظر شیخ مفید، در جامعه اسلامی برای تأمین صلاح و رستگاری مردم، وجود نظام سیاسی، ضرورتی مسلّم است، چه به واسطه سلطان عادلی محقق شود - که مطلوب‏ترین وجه است - و چه به واسطه سلطان غیر عادلی تحقق یابد - که از باب اضطرار قابل قبول است. بنابراین، نظام سیاسی در یک تقسیم بندی کلی به دو صورت قابل تفکیک است که عبارتند از: نظام سیاسی مبتنی بر امامت و ریاست سلطان عادل و افراد منصوب یا مأذون از سوی ایشان و دوم، نظام سیاسی مبتنی بر امامت و ریاست سلطان جائر و ولات ایشان. مطلوب‏ترین نظام سیاسی از نظر شیخ مفید، نظام مبتنی بر ریاست و امامتِ کسی است که از سوی خداوند - عزّوجلّ - مبعوث شود، احکام الهی را اجرا کند، حدود الهی را برپا دارد و شریعت آسمانی را نگه داشته، مردمان را بر اساس آن تأدیب و سیاست کند. در این نظام، ریاست چنین فردی مقدم بر هر کس دیگر بوده و اطاعتش بر همگان واجب است. بالاترین مصداق این گونه نظام سیاسی، نظامی است که پیامبری در رأس آن قرار گرفته باشد. بر اساس نظر شیخ مفید، در زمان حاضر نیز برترین نظام سیاسی، نظامی است که امام زمان(عجّل الله تعالی فرجه الشریف) در آن، والی خلق در جمیع امور دینی و دنیوی باشد، اما از آن جا که آن حضرت به دلیل کثرت دشمنان و قلت ناصران و یا به دلیل مصلحت دیگری از نظرها پنهان است‏ و نظام سیاسی مبتنی بر حضور ایشان محقق نشده، از چندین طریق باید زندگی سیاسی شیعیان را در عصر غیبت ایشان نظام داد: یکی، از طریق تقیه و مدارا با سلاطین حاکم و دیگری، از طریق مراجعه به فقهای عادل و مأذون از سوی امام زمان(عجّل الله تعالی فرجه الشریف) . از نظر شیخ مفید، تمامی اختیارات امام (عجّل الله تعالی فرجه الشریف) به فقهای عادل و مأذون از سوی ایشان تفویض شده و آنها در صورت تمکّن می‏توانند به نیابت از سوی ایشان متولی همه اختیارات آن حضرت باشند(خالقی، پیشین).

۵. تعامل مردم و حاکمان اسلامی؛ شیخ مفید، رابطه دو سویه‌ای را برای تعامل مردم و حاکمان اسلامی در نظر می‌گیرد. در رابطه با وظایف حاکمان اسلامی در قبال مردم، شیخ مفید، آنها را در رفتار با مردم به لزوم رعایت نکاتی توصیه می‏کند:

۱. در نظر گرفتن رضایت خداوند متعال‏؛

۲. تأمین مصلحت دینی و دنیوی مردم‏؛

۳. رعایت عدالت در میان مردم‏؛

۴. اجتناب از تحکّم و زورگویی به مردم. و در رابطه با وظایف مردم در برابر حاکمان اسلامی، سه وظیفه را بیان می‌کند که عبارتند از:

۱. شناخت امام و اعتقاد به وی؛

۲. فرمان‏بری و اطاعت از امام؛

۳. خیرخواهی و نصیحت حاکمان(همان).

۶. احتکار اجناس؛ شیخ مفید به این مسئله که جنبه فقهی دارد، توجه کرده و در همان کتاب المقنعه در باب احتکار اجناس می‌فرماید: " هر وقت جنسی احتکار شود و صاحبان آن اقدام به فروش نکنند و مردم هم نیاز مبرم به آنها داشته باشند، بر عهده سلطان است که شخص محتکر را اجبار به بیرون آوردن اجناس و فروش آنها در بازار مسلمانان نماید و می‌تواند آنها را بنابر مصلحتی که می‌داند، قیمت گذاری کند ".

نویسنده: سیدجواد میرخلیلی