۲۰ توصیه برای اصلاح روابط فرزندان

آقای فرهاد پرسیده اند « این همه خشم از کجا می آید و مشکل چیست که به جان هم می افتند »

آقای فرهاد پرسیده‌اند: « این همه خشم از کجا می‌آید و مشکل چیست که به جان هم می‌افتند؟» ...

اتفاقا خیلی خوب است که قبل از چاره‌جویی، به برخی از علل بروز این مشکل بپردازیم. آقای فرهاد! بچه‌ها اغلب به دلیل نیاز به گرفتن توجه، به هم می‌پرند. گاهی این رقابت برای گرفتن توجه به‌وسیله کودکان مختلف در خانه (حتی با وجود پیامدهای ناخوشایند) وجود دارد. در این موارد کودک می‌خواهد ببیند چه کسی به او اهمیت می‌دهد و اصلا کسی به افکار و اعمالش فکر می‌کند؟ راه‌حل پیشگیرانه در این موارد، اختصاص دادن زمان برای هر کودک است. این کار می‌تواند به صورت یک خرید ساده یا دویدنی کوتاه‌مدت در پارک باشد. وقتی بیش از یک کودک وجود دارد، مقایسه شدن طبیعی و اجتناب‌ناپذیر است؛ کی بزرگ‌تر، زرنگ‌تر یا سریع‌تر است؟ کدام اسباب بازی مال کیست؟ والدین باید مهارت‌ها و توان هر کودک را جداگانه ارزیابی و تشویق کنند.

رعایت‌کردن محدوده خصوصی هر کودک هم مهم است. این امر به‌خصوص در مورد خواهر یا برادر بزرگ‌تر صادق است و باید ترتیبی داد که کودک خردسال شما به وسایل خصوصی خواهر یا برادر بزرگ‌تر خود دسترسی نداشته باشد.

احساس مظلوم بودن، حس شایعی است که در فرزند بزرگ‌تر ایجاد می‌شود. معمولا فرزند بزرگ‌تر مجبور است به دلیل بزرگ‌تر بودن از حقوق خود صرف‌نظر کند. بسیاری از این کودکان حس می‌کنند عدالت در مورد آنها رعایت نمی‌شود. سعی کنید در مواردی که اطلاع درستی از ماجرا ندارید، قضاوت نکنید. گاهی رفتار کودکان به دنبال مشاهده الگوی رفتاری مشابه در بزرگسالان است. مراقب باشید الگوی بدی نباشید.

۳ نفر از خواننده‌ها هم درباره بهبود روابط بین بچه‌هایشان پرسیده‌اند که ۲۰ راه‌حل خوب به نظرم می‌رسد و توصیه‌اش می‌کنم. این توصیه‌ها را به خانم د (۳۲۸****۰۹۱۹) هم که خواستند قبل از تولد بچه دومشان این نکته‌ها را بیاموزند، دارم:

۱. تمرکز بر نقاط مثبت هر یک از کودکان و پرهیز از مقایسه آنها می‌تواند به کاهش مشکل رقابت بین هم شیرها منجر شود.

۲. والدین باید سعی کنند روابط دوستانه‌ای بین بچه‌ها برقرار کنند.

۳. بازخوردهای مثبتی به هر یک از بچه‌ها بدهید.

۴. به بچه‌ها آموزش دهید محبت خود را با دعا کردن برای یکدیگر نشان دهند.

۵. باید دنبال اوقاتی گشت که بچه‌ها می‌توانند به یکدیگر کمک کنند. مثلا وقتی کودکتان از شما می‌خواهد کاری برای او انجام دهید و مشغول هستید، از فرزند دیگرتان بخواهید این کار را انجام دهد و بعد او را تحسین کنید.

۶. می‌توانید کمک کنید معنای روابط خانوادگی و مزیت‌های خواهر برادر داشتن را با تاکید بر منافع درازمدت درک کند. مثلا در مورد یکی از دوستان دوران کودکی خود و اوقات خوبی که با وی گذرانده‌اید، صحبت کنید و به فرزندتان یادآوری کنید که اگرچه دوستی ارزشمند است، اما فقط روابط با خانواده می‌تواند همیشه ادامه پیدا کند. از کودک بپرسید می‌خواهد همه انرژی خود را برای گلی صرف کند که فقط عمرش یک بهار است یا می‌خواهد درختی را پرورش دهد که علاوه بر لذت کودکی در دوران بعدی هم می‌تواند سایه خود را بر سر او بگستراند؟

۷. اگر درگیری بین بچه‌ها به خشونت فیزیکی انجامید، به آنها بگویید اجازه ندارند در آن روز با یکدیگر ارتباط داشته باشند.

۸. باید انتظار داشته باشید که در یک درگیری، از هر یک از کودکان داستانی متفاوت بشنوید. از آنها بخواهید در مورد اتفاق فکر کنند و وقتی متوجه شدند این اتفاق چگونه افتاده است و متوجه نقش واقعی خود در دعوا شدند، دوباره بازی کنند.

۹. اگر بچه‌ها دائم با هم دعوا می‌کنند، به آنها بگویید صدایشان را می‌شنوید و فرصتی می‌دهید که سروصدا را متوقف کنند. گاهی بچه‌ها چون کاری ندارند غر می‌زنند و با هم دعوا می‌کنند.

۱۰. در مواردی که بچه‌ها زیاد به هم صدمه می‌زنند، می‌توانید جریمه‌ای تعیین کنید که موظف به پرداخت آن باشند.

۱۱. نباید روابط در خانه به‌گونه‌ای باشد که دائم در حال توبیخ و سرزنش بچه‌ها باشید. سعی کنید به جای دعوا کردن با کودکی که بدرفتاری کرده است، کودکی که رفتار مناسب دارد، تشویق کنید.

۱۲. لازم نیست وارد هر اختلافی بشوید. گاهی همین صبر خوب است. فرصت دهید بچه‌ها خودشان مشکلاتشان را حل کنند.

۱۳. اگر یکی از بچه‌ها آسیب دیده است، از تنبیه محرومیت و زمان خلوت برای کودک آسیب‌زننده استفاده کنید. برای اجرای چنین پیامدهایی، کودک را مقابل خواهر یا برادر خود تنبیه نکنید زیرا این کار علاوه بر اینکه بی‌فایده است، نوعی آزار هیجانی نیز محسوب می‌شود.

۱۴. اصل احترام متقابل را تکرار و آن را رعایت کنید.

۱۵. وقتی کودکی در مورد رفتار بد خواهر یا برادر خود به شما اطلاع می‌دهد، باید علاوه بر آن رفتار، عادت سخن‌چینی را نیز تنبیه کنید تا تقویت نشود.

۱۶. احساسات کودکان را انکار نکنید، اما کمک کنید احساسشان را به روشی مناسب بیان کنند. مثلا حس حسادت را با کلماتی قابل‌قبول بیان کنید «تو ناراحتی چون»...

۱۷. رفتار مطلوب را نادیده نگیرید. وقتی بچه‌ها با هم رفتار خوبی دارند، آن را تشویق کنید.

۱۸. به عنوان الگوی کودکان به رفتار خود با خواهر و برادرانتان فکر کنید. آیا شما دائم در حال رقابت با آنها هستید؟ چگونه با آنها صحبت می‌کنید؟

۱۹. برای حل مشکلات بین بچه‌ها، اول باید اشتباه‌های خود را بپذیرید. از انتخابی که باعث بروز مشکلات شده عذرخواهی کنید. پیامدهای کار خود را بپذیرید، دیگران را ببخشید، به تصحیح انتخاب‌های بعدی خود بپردازید و بدانید هرگز برای تغییر دیر نیست. بچه‌ها می‌توانند ایجاد تغییر را از شما یاد بگیرند.

۲۰. قبل از سخن گفتن، فکر کنید.

پاسخ «آداب تربیت» به پرسش‌های شما

پسر ۳ ساله‌ای دارم. تازه بازگویی کلمه‌ها را شروع کرده است. خیلی جیغ می‌زند و عصبی می‌شود، همه‌چیز را پرت می‌کند و به بچه‌های کوچک‌تر از خود حسودی می‌کند. دیگران را و حتی من و پدرش را کتک می‌زند. لطفا راهنمایی کنید. ۰۸۳****۰۹۱۲

اینکه بدانیم عکس‌العملی که شما به این رفتارهای او نشان می‌دهید، چیست، بسیار اهمیت دارد. مثلا مهم است بدانیم واکنشتان هنگامی که شما را می‌زند، چیست؟ گاهی جیغ زدن و بدرفتاری‌های کودک ناشی از سوءرفتار والدین او است. شما در مرحله سختی قرار دارید و باید به پسرتان کمک کنید زودتر حرف بیفتد. با او صحبت و بازی کنید. یادش دهید منظورش را برساند. سختی‌ای که بچه‌های همسن پسر شما که کلام خوبی ندارند در برقراری ارتباط می‌کشند، آنها را عصبی می‌کند. می‌توانید برایش کتاب‌های عکس‌دار که با عکس واقعی بچه‌ها برای آموزش هیجان‌ها و احساسات مختلف وجود دارد، بخرید. در مقابل کتک‌زدن او عکس‌العمل درست نشان دهید وگرنه پرخاشگری‌اش تقویت می‌شود. نگذارید کسی را بزند. دستش را بگیرید و بگویید: «نه! نباید هیچ‌کس رو بزنی!» همه کسانی که با کودک در ارتباط هستند باید یکسان عمل کنند تا بفهمد هیچ‌کس تحمل پرخاشگری را ندارد. از این رفتارها هم بپرهیزید چون یا نشان از ضعف شما دارند یا حس حقارت و ضعف را در او القا می‌کنند و به تشدید آن منجر می‌شوند؛ اول مقابله به مثل است: «ببین می‌زنمت، موهاتو می‌کشم تا بفهمی درد داره» دوم، ادای گریه درآوردن برای اینکه با شما همدردی کند، سوم، سکوت هنگام زدن و بعد وادار کردن کودک به عذرخواهی از فرد مصدوم.

پسری ? سال و نیمه دارم که هنگام صحبت به چشمان من خیلی کم نگاه می‌کند و اغلب من‌من می‌کند. همچنین بسیار فراموشکار است و اغلب کارهای ساده روزمره را فراموش می‌کند مثل بستن در بعد از ورود یا جای وسایل خودش. البته بی‌نظم هم است. در ضمن مربی مهد براساس نقاشی‌هایش، اعتمادبه‌نفس پایین را برایش تشخیص داده است. البته او بچه شاد و مهربان و آرامی است ولی احساس می‌کنم در مهد اصلا حرف گوش‌کن نیست. چه باید بکنم؟ ۴۰۵****۰۹۱۵

به نظر می‌آید پسرتان دچار مشکل تمرکز است. اگر مشکل بی‌توجه بودن به جزییات را دارد یا قادر نیست یک دستور ساده ۳ قسمتی مثل «برو آشپزخونه، از تو کشوی دوم قاشق بیار، چراغش رو هم خاموش کن» را اجرا کند، با توجه به اینکه گفته‌اید بی‌نظم است، حتما به روان‌پزشک کودک مراجعه کنید و بخواهید او را از نظر تشخیص کم‌تمرکزی بررسی کند تا در صورت تایید، درمان آغاز شود. این بچه‌ها حالت‌های اضطرابی دارند و گوشه‌گیری و کمرو بودنشان و اینکه از حق خودشان می‌گذرند و هرچه دیگران می‌گویند گوش می‌دهند حتی اگر حقشان پایمال شود، همه به خاطر اضطراب و ترس درونی آنهاست.

ایمیل آقای احمدپور: سلام. من یک پسر یک سال و ۸ ماهه دارم که از پزشک می‌ترسد. حتی هنگام یک معاینه ساده به شدت گریه می‌کند و جیغ می‌زند. به محض اینکه او را از مطب خارج می‌کنم، سریع آرام می‌شود. او را در ۶ ماهگی ختنه کردیم و در اتاق عمل هم گریه شدیدی کرد. به نظرم ترس او از آن زمان شکل گرفت. حتی هنگام بازی با بچه‌های بزرگ‌تر احساس ترس می‌کند و کناره می‌گیرد. آیا مشکل خاصی دارد؟ راه‌حل چیست؟

پسر شما خیلی کوچک است و این رفتارها در سن او طبیعی است. جای نگرانی‌ وجود ندارد اما توصیه می‌کنم برایش کتاب‌های تصویری بخرید مانند «اولین روزی که به دندان‌پزشکی رفتم»، «دورا در مطب دکتر» و چند مورد دیگر که در شهر کتاب و کتاب‌فروشی‌ها وجود دارد. در این کتاب‌ها شخصیت‌های کارتونی موردعلاقه و جالب بچه‌ها، از بودن در این موقعیت‌ها می‌گویند. حتی می‌توانید برای او وسایل پزشکی بخرید و اجازه دهید دکتر شود و شما را معاینه کند. در این صورت با همانندسازی مناسب، راحت‌تر می‌تواند به این باور برسد قرار نیست پزشک به او صدمه بزند. علاوه بر این، وقتی او را برای زدن واکسن یا هر آمپولی می‌برید نگویید: «ترس نداره» یا «ای وای نبینم گریه کنی و مرد گریه نمی‌کنه...» به جای آن بگویید: «درد داره اما به اندازه یه چشم به هم زدنه. می‌تونی در اون لحظه دست منو سفت فشار بدهی یا گریه کنی. زود تموم می‌شه و برای سلامتت لازمه این کار رو انجام بدهیم.» البته بیان این مطالب و درک آن برای پسر کوچولوی شما زود است اما بد نیست این نکته‌ها را بدانید و در مواقع لزوم استفاده کنید.

خانم شهره: پسر ۶ ساله‌ای دارم که دائم در مورد هیولاها حرف می‌زند و از آنها می‌‌ترسد. آیا در این سن و با توجه به اینکه مدام پای رایانه‌ فیلم می‌بیند، طبیعی است؟

ترس از تاریکی، رعد و برق، دزد، هیولا و مانند آن در سن پسر شما طبیعی است اما اگر ادامه‌دار شود یا دائم در فکر دزد و هیولا باشد، باید بررسی و علت‌یابی شود. قطعا تماشای مدام این فیلم‌ها مضر است. برایش محدودیت قائل شوید. درباره موارد ترسناکی که بچه‌ها عنوان می‌کنند باید به آنها اطلاعات درست بدهیم مثلا گفتن اینکه رعد و برق چطور اتفاق می‌افتد و... واقعا کمک‌کننده‌ است.

۲ سوال دارم؛ پسر ۲۵ ماهه‌ام هنگام دفع مدفوع در دستشویی مشکل دارد. با توجه به شاغل بودنم چطور این مشکل را برطرف کنم؟ دوم اینکه من مشغول ادامه‌تحصیل نیز هستم اما فرزندم به شدت از کتاب متنفر است و مدام بهانه‌ می‌گیرد و نمی‌گذارد درس بخوانم. لطفا کمکم کنید. ۲۱۶****۰۹۱۷

اطلاعاتی که داده‌اید بسیار ناقص است. اگر شما شاغلید، چه کسی از بچه مراقبت می‌کند؟ چند ساعت در روز دور از او هستید؟ چه کسی او را دستشویی می‌برد؟ برنامه شما وقتی در خانه حضور دارید چیست؟ باید همه‌چیز را بدانیم و در مشورت با هم تصمیم بگیریم آیا این ارتقای تحصیلی و شغلی به نفع شماست، چه تدابیری باید بیندیشید، آیا نبودتان باعث نمی‌شود این روزهای تکرارنشدنی و باارزش برای کودکتان از دست برود؟ به نظر می‌رسد وقتی شما در حضور او مشغول درس خواندن می‌شوید، او کتاب‌ها را عامل فاصله از مادر می‌شناسد و از آنها بیزار شده است پس باید به کتابخانه بروید و با افزایش کیفیت مطالعه خود در آنجا، کاری کنید که دیگر هنگام حضورتان در خانه فقط با فرزندتان باشید و با او وقت بگذرانید و فارغ از هر چیز، همه توجتان به پسرتان باشد. اگر تغذیه کودک مناسب باشد، در این سن نباید یبوست بگیرد و مشکل دفع داشته باشد. به نظرم او خشمگین است و برای همین قصد دارد اعتراض خود را با این کار نشان ‌دهد. بچه‌ها گاهی با ندادن تنها محصول تولیدی خود (مدفوع) خشم خود را به مادر نشان می‌دهند.

دکتر میترا حکیم شوشتری

فوق‌تخصص روانپزشکی کودک و نوجوان

عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران