آموزه هایی درباره كوهستان

پیش از آن كه به كوه برویم, باید بدانیم كه ورزش در طبیعت, تفاوت بنیادی با ورزش های دیگر دارد نخست این كه محیط این ورزش كوهستان دست ساخته انسان نیست, بلكه حاصل میلیون ها سال كار عوامل پیچیده طبیعی است و به این دلیل اگر آسیبی به محیط كوهستان وارد سازیم جبران آن به سادگی میسر نخواهد بود

● بخش اول: اهمیت كوه ها

كوه ها، چه از نظر گستره ای كه در زمین دارند و چه از نظر شكل و نیز تاثیر در طبیعت، از مهمترین ساختارهای كره زمین هستند. كوه ها یك پنجم سیمای زمین را تشكیل می دهند، زیستگاه دست كم یك دهم از مردم جهانند، یك سوم از مردم جهان از جنبه غذا، برق، چوب و مواد معدنی به كوه ها وابسته اند و نیمی از آب شیرین مصرفی مردم جهان از كوه ها سرچشمه می گیرند. مطابق یك اصل بوم شناختی (ecologic) هر اندازه پستی و بلندی یا چین و شكن منطقه ای بیشتر باشد، «تنوع زیستی» یعنی گوناگونی جانوران و گیاهان آن منطقه، بیشتر خواهد بود. به این دلیل در كوه ها، گونه های بسیار متنوع جانوری و گیاهی را می توانیم ببینیم، پاره ای از گونه های گیاهی در سمت سایه گیر صخره ها و دامنه ها و پاره ای دیگر در سمت آفتاب گیر رشد می كنند. پاره ای از آنها در ارتفاع های پایین كه گرمتر هستند و پاره ای دیگر در ارتفاع های بالاتر كه سردتر هستند می رویند.

جانوران گوناگون هم با استفاده از پوشش گیاهی متنوع و در پناه امكانی كه صخره ها و غارهای كوهستان برای زیست آنان فراهم می سازد، جمعیت های قابل توجهی را شكل می دهند. به این ترتیب، در مجموعه كوهستان ها و كوهپایه ها، «گیا» (حیات گیاهی منطقه = flora) و «زیا» (حیات جانوری منطقه = fauna) تنوع چشم گیری دارد.

كوهستان جز آن كه بستر انبوهی از گیاهان و زیستگاه گونه های جانوری خاص خود است، امروزه با از میان رفتن طبیعت دشت ها به دلیل فعالیت های كشاورزی و صنعتی و شهرسازی، به پناهگاه پاره ای از گونه ها كه از دشت ها رانده شده اند، بدل شده است. در سرزمین هایی كه پیشینه تمدنی دیرین دارند - مانند ایران - طبیعت بكر معمولاً فقط در كوه ها باقی مانده است، زیرا دشت ها از قرن ها پیش مورد بهره برداری سنگین انسان بوده است. برای مثال در ایران جنگل را فقط در كوه ها می توان یافت و در نواحی هموار جز چند «لكه » كوچك، چیزی از جنگل باقی نمانده است.

● كوه ها، برج های آب

كوه ها سدهایی هستند در برابر جریان هوای كره زمین، هوا و رطوبتی كه در آن است، در برخورد با كوه به بالا رانده و در نتیجه سرد و متراكم می شود. در این حال، امكان بارش باران و برف فراهم می شود. بارش ها یا از شكاف ها و حفره های كوهستان به عمق زمین نفوذ می كنند - و به این ترتیب از تبخیر شدن در امان می مانند و در پایین دست ظاهر می شوند - یا به شكل برف ذخیره می شوند و از محل این ذخیره، امكان جریان یافتن پیوسته جویبارها و رودها فراهم می آید. اگر كوه ها نبودند، در سرزمینی مانند ایران، بارش از آن چه كه هست كمتر می شد و در تابستان ها هیچ روانابی نداشتیم. بنابراین می توان گفت كه كوه ها، برج هایی هستند كه آب را ذخیره می كنند و در طول سال، دامنه ها و كوهپایه ها و دشت ها را با جریان «كنترل شده» آب سیراب می سازند.

● كوه ها، سرچشمه رودها و سرمنشاء تمدن

بسیاری از تمدن های جهان، در كناره رودخانه هایی كه از كوه ها سرچشمه می گیرند، پدید آمده اند. تمدن «میان رودان» (بین النهرین) كه از قدیمی ترین تمدن های جهان است، در كناره های دجله و فرات شكل گرفت. در مرزهای كنونی ایران، تمدن بزرگی كه در سیستان وجود داشته و بقایای آن به نام «شهر سوخته» معروف است، در كناره های رود هیرمند - و تمدن تازه كشف شده جیرفت - در كناره های هلیل رود شكل گرفته بودند.

منشاء تمامی آب های جاری و بخش عمده ای از آب های زیرزمینی ایران، كوه ها هستند و به این دلیل زندگی در این سرزمین به طور كلی مدیون كوه ها است. در دیگر نقاط جهان هم، رودهایی كه از كوه ها سرچشمه می گیرند، آبادانی و بركت را برای دشت ها به ارمغان می برند. برای نمونه می توان از رود زرد در چین و رودخانه گنگ در هند نام برد كه از كوه های هیمالیا سرچشمه می گیرند، یا رود سند در پاكستان كه از كوه های قراقوروم جاری می شود و رود راین در اروپا كه از كوه های آلپ سرچشمه می گیرد.

● كوهستان، خاستگاه فرهنگ و تنوع فرهنگی

سرزمین های كوهستانی، كم و بیش به صورت جدا از یكدیگر و دور از دشت ها، حامل فرهنگ های گوناگونی هستند كه در گذر طولانی زمان به دست قوم ها و گروه های انسانی مختلف پدید آمده اند. رنگارنگی تمدن ها و جلوه های چشمگیر زیست انسانی، تا حد بسیاری نتیجه تنوع فرهنگی شكل گرفته در كوهستان ها است.

كوه ها حدود دوسوم سطح ایران را دربرمی گیرند (حدود ۸۶ میلیون هكتار كوه های مرتفع و ۳۰ میلیون هكتار كوهپایه ها و تپه های مرتفع) و تقریباً نیمی از روستاهای كشور كه محل بیشتر فعالیت های كشاورزی و دام پروری هستند، در نواحی كاملاً كوهستانی قرار دارند. شیوه های متفاوت زندگی در كوهستان و دور بودن محل های زندگی كوه نشینی از یكدیگر و دسترسی دشوار به آنها، موجب شكل گرفتن فرهنگ و آداب گوناگون شده است. در ایران، بسیاری از زبان ها و نیم زبان ها و گویش ها، آوازها، گوشه های موسیقی، رقص ها، شیوه های معماری و دستباف ها (فرش، گلیم، و...) خاستگاه كوهستانی دارند.

یكی از شیوه های جالب توجه زیست انسانی كه پیوند تنگاتنگی با كوهستان دارد، زندگی عشایری است. این شیوه، بیش از هر جای دیگر جهان، در ایران متداول بوده است و نمونه استفاده هوشمندانه و كم و بیش «پایدار» از مرتع های كوه و دشت است. البته امروزه با افزایش جمعیت انسانی و زیاد شدن تعداد دام ها، ساخت و ساز در مسیرهای «ییلاق - قشلاق» و نیز الزام های زندگی نوین، دیگر زندگی عشایری به شكل گذشته نمی تواند دوام آورد اما می توان از زیست ِ سازگار با طبیعت كه ایل ها و طایفه های عشایری در گذشته داشتند، درس های ارزنده ای برای زندگی امروزین گرفت. از دستاوردهای هنری عشایر ایران، می توان به قالی ها و گلیم های دست باف ایل قشقایی (ایل بزرگی كه طول مسیرهای ییلاق - قشلاق آن چندصد كیلومتر بوده است) اشاره كرد. این دست بافت ها به دلیل محیط های متنوع زندگی كه آفرینندگان آن داشته اند و به خاطر برخورداری آنان از طبیعت رنگارنگ و پرجلوه كوه ها و كوهپایه ها، چنان تنوعی در طرح ها و چنان سرزندگی در رنگ ها و اصالت در مواد اولیه دارند كه موجب شهرت بی نظیر آنها در جهان شده است.

كوه ها، الهام بخش شاعران و نویسندگان و عارفان بوده و موضوع بسیاری از اسطوره ها و داستان های دلكش با كوه ارتباط دارد. برای نمونه می توان به داستان زندگی زال پدر رستم - معروف ترین پهلوان اسطوره ای ایران- اشاره كرد كه در كوهستان بزرگ شد و سیمرغ پرنده افسانه ای كه یاور فرهیختگان است- و آن هم مطابق داستان های ایرانی در كوه می زید - از زال مراقبت كرد و بعدها چندبار به رستم یاری رساند. داستان پركشش دیگر، اسطوره آرش كمان گیر است كه پرتاب تیر سرنوشت ساز او از فراز البرزكوه (یا دماوند) مرز كشور ایران را با توران تعیین كرد. در بسیاری از دین ها و باورها، كوه ها مكان های پاكیزه و مقدس به شمار می روند. در باورهای كهن ایرانی، مهر یا میترا فرشته روشنایی و نگاهبان عهد و پیمان، همچنین آناهیتا فرشته نگاهبان آب، در كوه جایگاه دارند. پیدا است كه آب خیز بودن كوه ها، در سرزمین كم آب ایران جایگاه پرارجی را به آنها بخشیده است.

● كوه ها، تفرجگاه های بی مانند

از دیرباز انسان ها برای بهره مند شدن از هوای فرح بخش و تماشای گل و گیاه و شنیدن نوای دلكش رودها به كوه می رفته اند. فردوسی می گوید:

كنون خورد باید می خوش گوار

كه می بوی مشك آید از كوهسار

هوا پرخروش و زمین پر ز جوش

خنك آن كه دل شاد دارد به نوش

همچنین برای دور كردن اندوه و راندن بی قراری به كوهپیمایی می پرداخته اند. نظامی در داستان خسرو و شیرین می گوید كه فرهاد از دل تنگی راه كوه و دشت را پیش گرفت:

گرفته كوه و دشت از بی قراری

وزو در كوه و دشت افتاده زاری

نیما یوشیج شاعر بزرگ معاصر در چندین شعر به توصیف كوه ها و كوهپیمایی می پردازد و از عشق خود به كوهستان و مردم كوه نشین سخن می گوید. او شعر معروف «افسانه» را از «دره ای سرد و خلوت» و با توصیف بادِ سر كوه «نوبن» كه زبان به سخن می گشاید، آغاز می كند.

امروزه بخش مهمی از اوقات فراغت انسان ها به گردش در طبیعت و انجام ورزش هایی كه در محیط های طبیعی انجام می شوند، اختصاص دارد. پیاده روی در كوهستان و نیز كوهنوردی جدی از مهمترین تفریح ها و ورزش های طبیعی هستند. در كشور اتریش حدود ده درصد مردم به كوهنوردی می پردازند و در ایران، هر هفته در روزهای تعطیل صدها هزار نفر برای كوه گردی یا كوهنوردی به كوهستان می روند. نه تنها كسانی كه رشته ورزشی مورد علاقه شان، كوهنوردی است، بلكه افرادی كه به ورزش های دیگر - مانند فوتبال، كشتی، دوومیدانی - هم می پردازند، برای افزایش ظرفیت ششی و تقویت ماهیچه های پا و تواناتر شدن قلب خود، كوه پیمایی می كنند.

آرامشی كه با تماشای چشم اندازهای پرشكوه كوهستان و غرقه گشتن در زیبایی و سكوت آن به دست می آید، برای انسان پركار امروزین كه در فضاهای تنگ و پر سر و صدا كار می كند، نعمتی بزرگ و باارزش است.

عباس محمدی

---