راهبردهای کلیدی مدیریت اکوتوریسم

راهبردهای مدیریتی,اساس یک طرح مدیریتی اکوتوریسم را تشکیل می دهند راهبردهای مدیریتی, فعالیت های گردشگری را تعیین می کنند که در اهداف حفاظتی یک منطقه حفاظت شده, نقش دارند

راهبردهای مدیریتی،اساس یک طرح مدیریتی اکوتوریسم را تشکیل می دهند.راهبردهای مدیریتی، فعالیت های گردشگری را تعیین می کنند که در اهداف حفاظتی یک منطقه حفاظت شده، نقش دارند.با این وجود این راهبردهارا می توان برای پیشرفت گردشگری در مناطقی بکار برد که رسمأ حفاظت نشده اند.برای حصول اطمینان از پایداری توریسم در مناطق حفاظت شده،لازم است که برنامه مدیریتی موثری اجرا شود تا تمام ذینفعان به صورت پویا در آن درگیر باشند.

راهبرد های کلیدی مدیریت اکوتوریسم عبارتند از :

▪ زون بندی برای استفاده بازدیدکنندگان

▪ طرح ریزی وطراحی مکان بازدیدکننده

▪ طراحی پایدار زیر ساخت

▪ سازو کار های تولید درآمد

▪ مدیریت وپایش اثرات بازدید کننده

▪ راهنمایان طبیعت دوست

● زون بندی مناطق بازدیدی

زون بندی مناطق حفاظت شده، یک اصل بنیادی و اساسی برای هر یک از راهبرد های مدیریتی است. که شامل سازوکاری از تخصیص اهداف و اولویت های کلی، برای نواحی مختلف یعنی زون در درون یک منطقه یا ناحیه حفاظت شده است. با تخصیص دادن اهداف واولویت ها به این زون ها، طراحان بصورت تقریبی، استفاده های مجاز و غیر مجاز را، تعریف می کنند. نوع وتعداد زون ها به عواملی زیر وابسته است:

▪ اهداف و اولویت های مدیریتی آن مکان

▪ کیفیت وتنوع منابع طبیعی و فرهنگی و درجه ای از تغییراتی که تحمل کرده اند

▪ نوع استفاده ای که از قبل تعیین شده (بسیاری از استفاده ها با یگدیگر تعارض دارند و باید از نظر جغرافیایی از هم جدا شوند)

زون بندی مقدماتی برای یک منطقه حفاظت شده، معمولأدر طرح کلی مدیریت GMP ، به صورت یک استفاده عمومی بیان می شود. در این طرح، اکوتوریسم به صورت یک استفاده عمومی مطلوب، تعریف می شود ولی اطلاعات اخیر، برای تعریف این که کدام زون برای استفاده عمومی، تخصیص داده شود، کافی نیست. در نتیجه ممکن است در جریان تکمیل یک طرح مدیریت اکوتوریسمEMP ، نیاز باشدکه زون بندی مقدماتی مناطق حفاظت شده تغییر یابد. بنابراین، زون بندی برای اکوتوریسم باید با طرح زون بندی کلی برای یک منطقه، یکپارچه شود و برای اینکه در درون زون ها اجرا شوند باید بتوانند با اهداف مدیریتی آن مکان، سازگار شوند. بطور کلی، بسیاری از مناطق حفاظت شده، برای دو نوع یا حتی بیشتر از دو نوع استفاده عمومی، ارائه می شوند. زون استفاده متمرکز که دارای اثرات بالایی هستند و استفاده بازدیدکنندگان از آن به صورت متمرکز می باشدوزون استفاده گسترده که دارای اثرات پایینی است و بازدید از آن زون، توسط بازدید کنندگان کنار جاده ای اتفاق می افتد وزون های دیگر به صورت زون دست نخورده کنار گذاشته می شود که خیلی کوچک و به سبب شکنندگی وکمیابی منابع، بدون استفاده عمومی است. زون استفاده متمرکز معمولأ در نواحی کوچکی انتخاب می شود که کمتراز یک درصداز قلمرو مناطق حفاظت شده را اشغال می کند و زون استفاده گسترده، بطورکلی بزرگتر است با این وجود، بخش کوچکی از کل قلمرو مکانی را در بر می گیرد. همچنین در دیگر زون ها ممکن است اجازه بعضی از فعالیت های اکوتوریسمی بصورت کنترل شدید و محدود داده شود که غالبأ نیازمند کسب مجوز است. در نهایت سیستم زون بندی که برای توریسم به طور دقیق طراحی شده است ابزاری قوی برای حصول اطمینان از این واقعیت است که بازدید در این مکان ها براساس و در جهت ظرفیت مدیریتی منطقه، اتفاق می افتد در این سیستم زون بندی، هنر مدیریت این است که به یک جامعه یا یک هدایت گر پارک ملی، اطمینان خاطر دهد که فعالیت های گردشگری در سطح پایداری در جهت افزایش منفعت ها و محدود کردن اثرات منفی، به اجرا در می آید(Ceballos- Lascurain,۱۹۹۶ (.

● طرح ریزی وطراحی مکان بازدیدکننده

در بسیاری از مکان های اکوتوریسمی و مناطق حفاظت شده (که مناطق بزرگی بالغ بر ۱۰۰۰ یا ۱۰۰۰۰ هکتار را پوشش می دهند)، استفاده بازدیدی تنها به یک مکان کوچک که به"مکان بازدید"موسوم است، تقلیل می یابد. محدود نمودن وسعت گردشگاه به دلیل محدودکردن اثرات بازدید بر محیط و همچنین مدیریت راحت تر آن می باشد. لذا بدلیل تمرکز مردم و ساختار های زیر بنایی، طراحی دقیق این مکان ها، الزامی است.

اهداف اصلی در طراحی مطلوب یک مکان بازدیدی به شرح زیر است:

▪ استفاده موثر از فضا برای استقرار زیر ساخت ها در مکان هایی که فراهم کننده رفاه، امنیت بازدیدکنندگان و بسیار کار آمد برای کارمندان، راهنمایان و مدیران مکان ها باشد.

▪ حداقل کردن اثرات ناشی از استفاده های بازدیدی وتوسعه زیرساخت ها بر محیط زیست پیرامونی است.

▪ طرح ریزی زیر ساخت ها براساس توان تعیین شده منابع طبیعی برای پذیرش یک تعداد معینی از بازدیدکنندگان (ساخت یک تعداد معین کابین برای حداکثر تعداد مجاز مهمان ها)است.

معمولاًطرح ریزی مکان بازدیدی، بصورت یک جزء ضمیمه ای از طرح مدیریت اکوتوریسم EMP است که بعداز استقرار طرح زون بندی در منطقه پیاده می شود. بطور کلی طرح ریزی مکان به صورت یک گام آتی، در شرایط دسترسی به سرمایه و زمان کافی ومناسب، تدارک دیده می شوند. طراحی مکان بازدید یکی از دستاورد های طرح مدیریت اکوتوریسم است که بر پایه تجزیه وتحلیل منابع طبیعی و فرهنگی و جذابیت های منطقه حفاظت شده وبرآوردی ازپتانسیل اکوتوریسمی منطقه، حاصل می شود. در نهایت مکان های استراتژیک مطمئن برای تمرکز اکوتوریسم بر پایه موارد زیر، انتخاب می گردد( U.S.National Park Servies,۱۹۹۲):

- گنجایش جذابیت های اکوتوریسمی بالقوه و بالفعل (موجود )

- قابلیت دسترسی

- تاریخچه استفاده قبلی، در بسیاری از موارد، استفاده از مکان هایی که قبلا توسط بشر مورد مداخله قرار گرفته، پند آموز است چرا که از برخورد یا مداخله با مکان های دست نخورده اجتناب می شود.

طرح ریزی مکان، نیازمندآماده سازی طرح اصلی و نقشه توپوگرافی از تمام موجودیت و زیر ساخت های مستقر شده نظیر کلبه، جاده، کمپ وسرویس های بهداشتی و غیره می باشد. وهمچنین موقعیت دقیق زیر ساخت ها را با در نظر گرفتن حساسیت اکولوژی مکان تعیین می کنند و امکان سنجی مالی و امکان سنجی زیست محیطی هم در این رابطه انجام می گیرد. در نهایت تمامی زیرساخت ها قبل از شروع به ترسیم و ساختمان سازی باید، ارتباط معنی داری با طبیعت وفرهنگ داشته باشدو طرح ریزی مکان تقریبا به معنی"بهترین فعالیت "برای فعالیت اکوتوریسمی و زیر ساختی، ادامه خواهد یافت. در ادامه طراحی خوب یک مکان نیازمند تیمی متشکل از یک معمار چشم انداز ، زیست شناس یا یک بوم شناس ویک مهندس محیط زیست است که تا حدی در زمینه ارزیابی اثرات زیست محیطی و زیر ساخت های توریست آموزش دیده باشد و اگر یک دستیار محلی هم این تیم را هدایت کند بسیار ثمر بخش است چرا که آن شخص به مکان و شرایط زیست محیطی آن منطقه، بسیار آشنا است و تامین اعتبار این فرآیند ممکن است توسط اداره و تشکیلات مدیریتی منطقه یا کارآفرینان کلبه های اکولوژیک تقبل شود( Baez etal,۱۹۹۸).

بطور کلی انتظارات اکوتوریسم را نمی توان به راحتی شناسایی وکمی کرد بخاطر این که اکوتوریسم ها نیاز ها و انگیزه های متنوعی دارند اگر چه بعضی اکوتوریسم ها به چادر رضایت میدهند ولی دسته ای از آنها با پرداخت وجهی، خواهان دریافت خدماتی مثل اتاق های سربسته با حمام شخصی ودیگر وسایل رفاهی هستند بنابراین لازم است که امکانات و زیرساخت ها، جوابگوی نیاز های واقعی و مورد انتظار اکوتوریست ها باشد . بهترین منبع برای الهام گرفتن برای مکان دهی، طراحی و یا حتی محدود کردن معمارانه زیرساخت های اکوتوریستی، طبیعت است. بعداز بازبینی ملاحظات متنوع جانمایی و استقرار زیر ساخت ها و بررسی های دقیق از مکان، طراحان ممکن است تصمیم بگیرند که زیر ساخت های پیشنهادی را اصلاح کنند و یا بدلیل حساسیت اکولوژیکی مکان و دیگر محدودیت ها، بطور کامل حذف کنندو یا نقطه مرکزی توسعه و یا سطوح توسعه را تغییر دهند.

● طراحی پایدار زیر ساخت

اجرای اکوتوریسم، نیازمند توسعه زیرساخت های متفاوت برای توریسم رسمی است بویژه اگر اقامت شبانه وخدمات تغذیه هم شامل آن شود. در ابتدا، بایستی طرح ریزی مکان بصورت دقیق، تکمیل شود و سپس کار طراحی ساختمان های واقعی و دیگر زیرساخت ها، شروع شود. درمکان های اکوتوریسمی برای طراحی بسیاری از زیرساخت ها از قبیل جاده های تفسیری، اردوگاه های زمینی، کلبه ها وسیستم های پشتیبانی همراه، به یک فرد معمار که در طراحی پروژه های اکوتوریسم، تبحر خاصی دارد، نیاز می باشدو همچنین در مناطق طبیعی، زیرساخت اکوتوریسم بایستی با محیط پیرامونش آمیخته شود یعنی به طورآشکار ازمنابع انرژی قابل قابل تجدید استفاده شود و پساب و پسماند حاصل، طوری مدیریت شود که به محیط اطراف کمترین آسیب را وارد سازد (U.S.National Park Service.۱۹۹۳):

● سازو کار های تولید درآمد

حفاظت ازمنابع طبیعی، سودهای اقتصادی چندگانه‎ای شامل هوای پاکیزه، آب تازه، بانک ژن، ذخیره کربن، حفاظت ساحلی (مانگرو، سواحل مرجانی) تفرج و مواردی از این دست را فراهم می‎سازد. هرچند که این فوائد به صورت ارزش بازاری در نیامده است ولی مردم به صورت رایگان از آنها لذت می‎برند. امروزه تقاضا برای منابع طبیعی درحال افزایش است و به دلیل توزیع نابرابر آن منابع، ممکن است منابع و خدماتی که آنها ارائه می‏کنندبه صورت فزاینده‎ای درمعرض تهدید قرار گیرند.

با این توضیحات به این نتیجه خواهید رسید که اگر یک برنامه اکوتوریستی معینی وجود داشته باشد درآمدهای جمع‏آوری شده به صورت یک برنامه خودگران حداقل برای پوشش دادن بودجه‎ها و هزینه‎های اساسی و اجرایی آن کافی باشددرحال حاضردرکشورهای پیشرفته، دولت‏هابااستفاده ازبرنامه های قانونی و پرداخت مبالغ دلخواه، یکسری محدودیت‎هایی را برای بازدید از مناطق حفاظت شده اعمال کرده‎اند. علی‏رغم حضور و رشد توریست‎ها در مناطق حفاظت شده برای استفاده از فرصت‎های تفرجی موجود، به ندرت بهاء یا ورودیه، مطالبه می‎شود و همچنین در پارک هم در قبال ارائه فرصت‎های تفرجی برای عموم مردم یا بهاء کمی مطالبه می‎شود و یا اصلاً مطالبه نمی‏شود در نتیجه تقاضای دسترسی به مناطق حفاظت شده بیش از ظرفیت وحدتوانایی مدیران برای مدیریت آن مناطق است. نتایج بازدید بیش از حد، گاهی اوقات بصورت وحشتناک در بعضی مکان ها قابل مشاهده است در حالی که در سایر مکان ها، این نتایج، غیر محسوس تر است چراکه داده های پایه در خصوص سلامت اکوسیستم ها اغلب موجود نیست و یا مشکل و غیر ممکن است که ارزیابی کنیم که چگونه یک منطقه در طول زمان، توسط استفاده بیش از حد توریسم، مورد تخریب قرار گرفته است(.(Belize Audubon Socity.۲۰۰۰سودهای کلیدی حفاظت حاصل ازاکوتوریسم در موارد زیر، تقسیم می شود( برگرفته از Brandon&Margoluisدر سال ۱۹۹۶):

- به عنوان منبع مالی برای حفاظت از تنوع زیستی ، مخصوصا در مناطقی که بصورت قانونی حفاظت می شوند;

- توجیه اقتصادی برای مناطق حفاظت شده است;

- گزینه های اقتصادی برای مردم محلی است تا بهره برداری بی رویه از مناطق حفاظت شده و دیگر مناطق طبیعی را کاهش دهند;

- ایجاد ساختمان های تشکیلاتی که حفاظت از تنوع زیستی را افزایش می دهند;

- انگیزه ای برای ویژه سازی تلاش های حفاظتی تنوع زیستی است.

برای تحقق آن باید به یکسری اولویت‎ها برای به جریان انداختن سرمایه، توجه داشت یعنی برای ایجاد درآمد بیشتر، باید هزینه بیشتری کرد. برای مثال افزایش سطح تقاضا برای منطقه و افزایش تعداد بازدیدکنندگان مستلزم ساخت جاده‎ها، تابلوها و امکانات زیربنایی، هیئت آموزش دهنده ماهر و همچنین فعالیت‎های تبلیغاتی (چاپ بروشور، ایجاد وب سایت، راه‎اندازی همایش و گردهمایی‏ها) می‏باشد که همه این فعالیت‎ها هزینه ‎بر می‏باشند و همچنین به دلیل افزایش سطح امنیتی و حفاظتی پارک ممکن است که پرسنل بیشتری و تجهیزات کاملتری آماده گردد و حتی مرزبندی دقیق‏تری صورت گیرد و همچنین برای کاهش اثرات بازدید کننده نیاز به استقرار یک برنامه پایشی همراه با پرسنل آموزش دیده می‏باشد که همه اینها هزینه‎های خاص خود را دارند.

● مدیریت وپایش اثرات بازدید کننده

هر زمانی که بازدیدکنندگان به یک مکان توریستی قدم می‏‎گذارند باعث ایجاد یک تاثیر منفی در آن منطقه می‎شوندو این حقیقتی اجتناب ناپذیر است. یک برنامه اکوتوریسمی بسیاری از فعالیت‎های مربوط به استفاده‎های عمومی و بازدیدی را که هم اثر مثبت و هم اثر منفی دارد به کار می‎گیرد و یک طرح مدیریتی اکوتوریسم، درصدد کاهش این اثرات می‏باشد. پس یکی از راهبردهای بنیادی مدیریت اکوتوریسم، کنترل و مدیریت کردن اثرات بازدید کنندگان است. برای دستیابی به موفقیت در طرح مدیریتی بایدمیزان تاثیر فعالیت‎ها بر محیط زیست طبیعی و پیرامونی کاملاً شناخته شود. کنترل و پایش دقیق این اثرات نیازمند یک طرح کلی مدیریت مکان است. در این طرح، ذینفعان مشتاق و افرادی که آموزش دیده اند‏، نیز مشارکت دارند. با این توضیحات اولین روش توسعه یافته برای نشان دادن اثرات توریسم از موضوع و مفهوم ظرفیت برد، گرفته شده است. مفهوم ساده‎تری از ظرفیت برد، تعداد محدود شده بازدید کننده است که می‏تواند بسیاری مواقع به عنوان راه حلی برای کاهش اثرات در مناطق کوچک بکار گرفته شود، ولی برای مناطق بزرگ اکوتوریسمی و مناطق حفاظت شده پاسخگو نیست. چندین تعریف از ظرفیت برد در مقالات متعدد ارائه شده است که وابسته به کاربرد این مفهوم در موضوعات متفاوت است. ظرفیت برد در ابتدا برای نشان دادن مقدار فعالیت ها استفاده می شد اما همه تعاریف ارائه شده از این مفهوم دارای یک نقطه اشتراک می باشد،‌ که همانا "تغییر در نشانه اثر " است. یعنی آنچه که در برآورد ظرفیت برد اهمیت زیادی دارد رسیدن به یک حد قابل قبول تغییر در آستانه ها و شاخص های اثر است (Ceballose-Lascuria,۱۹۹۶). بنابراین، زمانیکه مدیران از مفهوم ظرفیت برد استفاده می کنند‏، معانی گسترده ای از آن مانند مقدار و نوع استفاده از یک منطقه مد نظر قرار می گیرند. تعیین ظرفیت برد یک بخشی از فرآیند برنامه ریزی و همچنین طرح ریزی می باشد.

● راهنمایان طبیعت دوست

راهنمایان آموزش دیده و مجوزدار می‏تواند درآمد بسیار زیادی را برای حفاظت از مناطق حفاظت شده ایجاد نمایند. پس ایجاد یک برنامه راهنمایان طبیعت‏گرا، باید یک اولویت برای همه سایت‎ها همراه با برنامه‎های اکوتوریسمی باشد. دو مکانیزم اساسی که در رابطه با راهنمایان اعمال می شودشامل:

▪ فرآهم آوری نمایندگان تعلیم دیده ای از تمام راهنمایان طبیعت دوست که در درون مکان های اکوتوریسمی، کار می کنند.

▪ قانونی کردن فعالیت راهنمایان طبیت دوست که در این مکان کار می کنند بنابراین تمام فعالیت شان پایش می شود.( .(RARE Center for Tropical Conservation.۲۰۰۱ راهنمایان طبیعت‎گرا، حقیقتاً نقش چندگانه‎ای را ایفا می‏کنند. آنها در قبال تعهدی که به تورگردانان داده‎اند، مسئول هستند و بایدجوابگوی بازدیدکنندگان آن مناطق و جوامعی که در آنجا کار می‏کنند، ‏باشند. به طور کلی راهنمایان مسئول امنیت توریست‎ها هستندو توریست‎ها هم از راهنمایان تور، برای جمع‏آوری اطلاعات، تفسیر و بینش در رابطه با مکان های اکوتوریسمی ، کمک می‏گیرند . در پایان با توجه به بخش های تشریح شده می توان نتیجه گرفت که در جریان تکمیل هر یک از این راهبرد های مدیریتی اکوتوریسم در یک منطقه حفاظت شده، شرایط برای توانمند شدن بالقوه مناطق برای اکوتوریسم به صورت یک نیرویی در جهت حفاظت و توسعه پایدار، مهیاخواهد شد.

طاهره اردکانی ، افشین دانه کار ، ملیحه عرفانی

منابع

- Baez,A.and A.A.Acuna.۱۹۹۸.Guia para las mejores practices de ecoturismo en las areas protegidas de Centro America.Guatemala:PROACA/CAPAS.

-Belize Audubon Socity.۲۰۰۰.National Parks managed by the Belize Audubon Socity .WWW.belizeaudubon.org/html/park.html

Bradon,K,and R.Margoluis.۱۹۹۶.Structuring ecotourism success:Framework for analysis.Plenary paper presented at” the Ecotourism Equation:Meaturing the Impact .”International Society of Tropical Foresters,Yale University,April ۱۲-۱۴,۱۹۹۶,New Haven,Connecyicut.

- Ceballos-Lascurain,H.۱۹۹۶.tourism,ecoutorism.and protected area:the state of nature-based tourism around the world and guidelines for its dedlopment.the World Coservation Union (IUCN),Gland,Switzerland;The Ecotourism Society,N.Bennington,Vermont.

- Ibrahim,H.,and K.A.Cordes.۱۹۹۳.Outdoor recreation.Dubuque,low:WCB Brown and Benchmark.

-RARE Center for Tropical Conservation.۲۰۰۱ Intrpreting for cosevation :A manual for training local nature guides.Arlington,Virginia : RARE Center for Tropical Conservation

- U.S.National Park Service.۱۹۹۲.Sustainable design :A Collaborative National Park Service initiative.Denver,Colorado:U.S.Deparment of the interior.

- U.S.National Park Service.۱۹۹۳.Guiding principles of sustainable design.Denever,Colorado:Department of the interior