تظاهر دیپلماسی دینی در قفقاز

نشست های اخیر مذهبی در جمهوری آذربایجان که از آن به عنوان «دیپلماسی دینی» باکو یاد می شود, بیش از هر چیز تلاشی از سوی دولت مردان آذری برای حل و فصل بزرگترین مشکل و چالش سیاسی و امنیتی این کشور یعنی مناقشه پیچیده و چند مجهولی قره باغ بود

نشست‌های اخیر مذهبی در جمهوری آذربایجان که از آن به عنوان «دیپلماسی دینی» باکو یاد می‌شود، بیش از هر چیز تلاشی از سوی دولت‌مردان آذری برای حل و فصل بزرگترین مشکل و چالش سیاسی و امنیتی این کشور یعنی مناقشه پیچیده و چند مجهولی قره باغ بود. هرچند مقامامات باکو در حاشیه و متن این نشست‌ها تلاش داشتند تا به صورت مستقیم موضوع قره‌باغ را مطرح نسازند، اما مساعی آنها جهت عطف توجهات به این موضوع چندان پوشیده نماند. دیدار بی‌سابقة رهبران مذهبی آذربایجان و ارمنستان یکی از نکات برجستة این نشست‌های بود و همان طور که انتظار می‌رفت، موضوع قره‌باغ یکی از محورهای اصلی مباحث آنها را تشکیل می‌داد.

● مقدمه

روزهای ۲۵ تا ۲۷ آوریل سال جاری میلادی (‌۵ تا ۷ اردیبهشت ماه ۸۹ ) قفقاز جنوبی شاهد تحرکات دیپلماتیک جدید، اما در شکل و قالب دیدارها و نشست‌های دینی با هدف فضا‌سازی برای کمک به حل و فصل مناقشات سیاسی موجود در منطقه که مدتی است گرد کهنگی و انجماد بر چهره آنها نشسته است‌‌، بود. طی این روز‌ها، شهر باکو مرکز جمهوری آذربایجان میزبان سه نشست مهم و از جهاتی کم سابقه رهبران دینی بود که جلوه ای از یک رویکرد تازه در قالب "دیپلماسی دینی" را به نمایش گذاشت. بدیهی است که میزبانی باکو برای این نشست‌ها، نقطه ثقل تلاش‌های دولت مردان جمهوری آذربایجان را معطوف به بهره برداری از این تحرک دیپلماتیک در راستای کمک به بزرگترین مشکل و چالش سیاسی و امنیتی این کشور یعنی مناقشه پیچیده و چند مجهولی قره باغ کرده باشد.

به موازات این، حضور فعال و پر‌رنگ رهبر کلیسای روسیه در این نشست‌ها هم که به نوعی هدایت دو نشست از این سه نشست مهم را بر عهده داشت، می تواند حکایت از پیش روی گام به گام مسکو در رهبری مسائل و معادلات منطقه بکند. با توجه به اینکه این نشست‌ها ابعاد و زوایای قابل بحث و تامل مختلفی داشت و برخی اتفاقات رخ داده در جریان آنها بی‌سابقه بود، نوشتار حاضر سعی دارد با مروری بر آنچه اتفاق افتاد، ابعاد مختلف آن را بصورت فشرده و مختصر تحلیل و بررسی نماید.

‍

● نشست‌های سه‌گانه

در ایام یاد شده سه نشست جداگانه در باکو برگزار گردید که هر سه اختصاص به رهبران دینی داشت ولی هر کدام از آنها در سطح و ترکیب متفاوت تشکیل شد و بحث ها و مذاکرات مختلفی پیرامون مسائل و موضوعات مورد نظر را در پی داشت. البته در حاشیه این نشست‌ها، شرکت کنندگان، دیدارها و گفتگوهای جداگانه ای با مقامات باکو نیز داشتند. اولین نشست از این گرد همایی های سه گانه که در ۲۵ آوریل برگزار شد،(۱) مربوط به اجلاس شورای دینی کشور های مشترک المنافع بود و شرکت کنندگان در آن، رهبران دینی اعضای این جامعه بودند. این اجلاس بصورت دوره ای برگزار می شود و هر ساله پایتخت یکی از کشور های عضو جامعه مشترک المنافع ((CIS میزبانی آن را بر عهده می گیرد.

نشست دوم که بصورت سه جانبه برگزار گردید اجلاس رهبران دینی سه کشور روسیه، آذربایجان و ارمنستان بود که در تاریخ ۲۶ آوریل منعقد شد(۲) و در نوع خود بی سابقه به حساب می آمد. در طول سالهایی که جمهوری های آذربایجان و ارمنستان بر سر حاکمیت منطقه قره باغ درگیر جنگ و مناقشه بودند و کشمکش آن تا به اکنون نیز ادامه یافته، رهبران دینی دو کشور درگیر بصورت رسمی دیدار و گفتگویی با هم نداشته‌اند. در این نشست، کریل رهبر کلیسای ارتدکس روسیه، پاشازاده نماینده و مقام دینی جمهوری آذربایجان و گارگین دوم رهیر کلیسای اچمیادزین ارامنه به بحث و تبادل نظر در‌باره مسائل مبتلا به منطقه پرداختند.

بنا بر گزارش خبرگزاری ترند، مسئله قره باغ از موضوعات اصلی مورد بحث در این نشست بوده و شرکت کنندگان در جلسه به افزایش تلاش‌های مسالمت جویانه برای حل این مناقشه تاکید کردند. رهبر کلیساس روسیه در این نشست اظهار داشت که ما به عنوان رهبران دینی می توانیم در حل مناقشه قره باغ تاثیر گذار باشیم و گارگین دوم رهبر دینی ارامنه نیز گسترش تلاشها برای یافتن راه حلی برای مناقشه قره باغ را مسئله اساسی فی مابین عنوان کرد. پاشازاده هم به ماهیت غیر دینی مناقشه اشاره کرده و ضمن تشکر از شخص کریل بخاطر تلاش هایش در این زمینه از همتایان روسی و ارمنی خود خواست تا در این راستا قدمهای بیشتری برداشته شود.(۳) رهبران دینی این سه کشور در پایان نشست سه جانبه خود با صدور بیانیه ای بر استفاده از ظرفیت و پتانسیل دین به عنوان یک نیروی صلح آفرین در منطقه تاکید کرده و بر پایبندی و عمل به جهات معنوی همکاری ها برای پایان دادن به سردی موجود در روابط طرفین( آذری ها و ارامنه) توصیه کردند.(۴)

در حاشیه این نشست‌ها - بنا بر گزارش خبر گزاری رسمی جمهوری آذربایجان – آقایان کریل و گارگین دوم رهبران کلیسای روسیه و ارمنستان دیدار های جداگانه ای نیز با الهام علیف رئیس جمهور آذربایجان داشتند. از متن مذاکرات و گفتگوهای رهبر دینی ارامنه با الهام علیف به جز تاکید بر مسئله مرمت و حفظ و نگداری مسجد شوشی، چیزی در رسانه‌ها منعکس نشد ولی در دیدار کریل اسقف مسیحیان روسیه با وی، طرفین به اعطای مدال و نشان دولتی به یکدیگر مبادرت کردند. به استناد این خبر، رئیس جمهور آذربایجان به رهبر کلیسای روسیه مدال دولتی شرف و وی نیز متقابلا به الهام علیف مدال درجه یک شهرت و شرف اعطا کرد.(۵)

در ادامه دو نشست فوق الذکر، باکو در روز های ۲۶ و ۲۷ آوریل، میزبان اجلاس بین المللی رهبران دینی جهان با عنوان " جهانی شدن دین و ارزش های سنتی " بود که افزون بر ۲۰۰ نفر از رهبران و شخصیت های دینی از ۳۳ کشور جهان در آن حضور داشتند. علاوه بر اینها، نمایندگان ۱۴ تشکیلات بین المللی و ۱۱ تشکل دینی فدراسیون روسیه هم از شرکت کنندگان این اجلاس بودند.(۶)در ترکیب هیئت های شرکت کننده، نمایندگانی از اهل تسنن، شیعیان، مسیحیان ارتدکس،کاتولیک، پروتستان، یهودیان و بودائیان حضور داشتند.

از طرف جمهوری اسلامی ایران نیز هیئتی به ریاست آیت ا... تسخیری دبیر کل مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی در این نشست شرکت کرده و به ایراد سخنرانی پرداخت. بنا بر گزارش هئیت ایرانی شرکت کننده در این اجلاس بین المللی، برقراری صلح در منطقه و همزیستی مسالمت آمیز مسیحیان و مسلمانان یکی از اهم اهداف برگزاری این اجلاس از سوی مقامات جمهوری آذربایجان بوده است.(۷) این اجلاس دو روزه با سخنرانی افتتاحیه الهام علیف رئیس جمهور آذربایجان شروع به کار کرد. وی با ارائه گزارشی از وضعیت سیاسی، اقتصادی،دینی و اجتماعی کشورش و آرزوی اینکه روز ی باکو پایتخت فرهنگی اروپا نیز انتخاب شود؟! تصریح کرد که در جامعه به صحبت ها و سخنان رهبران دینی که از احترام زیادی برخوردار هستند، نیاز شدیدی وجود دارد!(۸)

● ملاحظات

نشست‌های دینی سه جانبه ای که برگزار شد از جهات و ابعاد مختلفی قابل بحث و بررسی است و طبیعتا دولت باکو به عنوان میزبان این اجلاس ها و برخی دیگر از کشور های منطقه نظیر روسیه که حضور و مشارکت پر رنگی داشتند، پیگیر اهداف و مقاصدی هستند که از سویی منافع آنان را تامین نماید و از دیگر سو گره گشای مشکلات و موانع پیش روی آنان باشد. در این راستا نکات زیر قابل طرح و بیان است:

۱) بن بست مناقشه قره باغ، طرف های درگیر بویژه جمهوری آذربایجان را که تا اینجای کار بازنده اصلی و اول مناقشه است وادار کرده تا به هر راه کاری که احتمال کمک به باز شدن گره و کلاف سردرگم معادله را داشته باشد، متوسل شوند. استفاده از ظرفیت دین و چهره های دینی مذهبی هم در این راستا ارزیابی می شود و طرفین تلاش می کنند تا از کارت دین هم در جریان بازی های دیپلماتیک خود برای پیگیری معادلات سیاسی بهره ببرند. اما این تلاش امکان برخورد با دو ملاحظه جانبی را هم دارد که رهبران دو کشور سعی در اهتراز از آن دارند.

ملاحظه اول- کشاندن پای نهاد های دینی و رهبران مذهبی به میدان تلاش و فعالیت برای حل و فصل مناقشات منطقه‌ای نظیر قره باغ، نباید دینی و مذهبی بودن کشمکش میان ارامنه و آذری ها را در اذهان مردم تداعی کند. چنانچه الله شکور پاشازاده رئیس اداره دینی مسلمانان قفقاز در نشست سه جانبه با کریل و گارگین دوم - رهبران کلیسا های روسیه و ارمنستان- صراحتا بدان تاکید کرد که در سطور گذشته به آن اشاره شد. ملاحظه دوم- صیانت و پاسداری از اصل جدائی دین از سیاست و عدم خدشه در تز پوشالی لائیسم که برای رهبران سیاسی منطقه در حکم یک اصل مسلم و غیر قابل تغییر!؟ است حتما باید مد نظر قرار گیرد و لذا نباید هیچگونه حرکت و رفتاری را که به چایگاه این اصل لطمه وارد کند در پیش گرفته شود.

۲) این نحوه برخورد با دین و رهبران دینی که در نشست‌های مورد بحث به نمایش گذاشته شد، بیش از هر چیز، نوعی استفاده ابزاری از دین است و در هر صورت تناقض موجود در بطن جامعه را آشکار می سازد.از یک طرف با تاکید بر جدایی دین از سیاست و پایبندی به اصل لائیسم در صدد حذف نقش دین و نهاد های دینی در عرصه جامعه هستند و از سوی دیگر در تنگناها و بن بست های سیاسی و امنیتی پیش آمده سعی در استفاده از ظرفیت دین به عنوان یک ابزار را دارند. بدون تردید دین و مذهب، رهبران و روحانیان دینی و نیز ساختار ها و تشکیلات مربوط به نهاد دین، از پتانسیل و ظرفیت بسیار بالایی برای حل معضلات فراروی جوامع انسانی برخوردار است و اساسا یکی از کارکردهای دین ایجاد امنیت و آرامش است که مقدمه و شرط لازم برای عدم گرفتاری در مهلکه جنگ و مناقشه و درگیری است.

البته منوط بر اینکه دین در جایگاه حقیقی خود، همانطوری که خدا برای بشر خواسته است قرار گیرد و بعنوان یک نسخه الهی، یرای انسانها و مناسبات انسانی حکمرانی نماید. در این صورت است که بسیاری از موانع و مشکلات پیش روی انسانها با کمک دین حل و فصل می شود و دینداری و گرایش به دین ثمره شیرین خود را نصیب جوامع می کند. ولی اگر هدف صرفا استفاده ابزاری از دین باشد و با دین و مذهب که برای ارشاد و هدایت انسانها و جوامع بشری آمده است برخوردی تعارفاتی صورت گیرد قطعا نتیجه بخش نخواهد بود.

۳) روسیه طی چند سال اخیر و مشخصا بعد از جنگ اوت و درگیری نظامی دو سال پیش با تفلیس که در مجموع به تقویت موقعیت مسکو در قفقاز منجر شد، در صدد نقش آفرینی بیش از پیش در مسائل و معادلات منطقه است و نمی خواهد هیچ فرصتی را در این راستا از دست بدهد. دعوت از روسای جمهور آذربایجان و ارمنستان به مسکو به فاصله اندکی پس از جنگ اوستیا و امضای یک سند سه جانبه میان سه رئیس جمهور ( مدودیف، الهام علیف، سرز سرکیسیان) که برای اولین بار پس از آتش بس جنگ قره باغ در سال ۱۹۹۴ م اتفاق افتاد، نمود برجسته این رویکرد بود. در نشست‌های دینی سه گانه مورد بحث هم بویژه در دو نشست سه جانبه ( کریل، پاشازاده، گارگین دوم) و اجلاس رهبران دینی سی آی اس مسکو در مقام رهبری و هدایت جلسات و مذاکرات بود و به نوعی می خواست در این قضایا هم انتکار عمل را در دست داشته باشد. در واقع این نشست‌ها را می توان برداشتن گامی دیگر به جلو از سوی مسکو در مسائل و معادلات منطقه‌ای قفقاز به حساب آورد و تاکیدی از ناحیه روسیه مبنی بر اینکه روز به روز در پی نقش آفرینی بیشتر در منطقه است، دانست.

۴) سفر گارگین دوم به باکو و ملاقات وی با رئیس جمهور آذربایجان که اقدامی بی سابقه و برای اولین بار بود، جدای از ملاحظات دیگر، حاکی از این است که طرف‌های آذری و ارمنی علی‌رغم اشارات گاه و بیگاه دولت مردان جمهوری آذربایجان در خصوص احتمال توسل به راه کار نظامی در صورت نتیجه بخش نبودن مذاکرات سیاسی برای حل و فصا مناقشه قره باغ، تمایل و اراده واقعی برای برخورد نظامی ندارند و بر خلاف برخی تحلیل های سطحی که آغاز جنگ را محتمل می دانند، قرائن و نشانه های جدی برای وقوع چنین رخدادی به چشم نمی خورد. در واقع همین اجتماع رهبران دینی روسیه، آذربایجان و ارمنستان بر سر یک میز در باکو و ملاقات گارگین دوم با الهام علیف در پایتخت جمهوری آذربایجان برای اولین بار، خود مؤید این ادعاست.

پی‌نوشت‌ها

۱- خبرگزاری ترند (az.trend.az )، ۲۵ آوریل ۲۰۱۰ م

۲- همان، ۲۶ آوریل ۲۰۱۰ م

۳- همان

۴- خبرگزاری آذرتاج (www.azertag.com)، ۲۶ آوریل ۲۰۱۰ م

۵- همان، ۲۴ آوریل ۲۰۱۰ م

۶- همان

۷- گزارش معاونت بین الملل مجمع جهان تقریب مذاهب اسلامی

۸- خبرگزاری آذرتاج (www.azertag.com)، ۲۶ آوریل ۲۰۱۰ م

نویسنده: سیدرضا میرمحمدی، کارشناس مسائل آسیای مرکزی و قفقاز