مفاهیم نادیده در طراحی تهران

بدون شک بهبود محیط زیست را نمی توان منحصرا موقوف به حذف آلاینده ها و توسعه خدمات بهداشتی دانست, چراکه ایجاد فضاهای زیبا و دلپذیر و سازماندهی ساختارهای شهری موزون و متناسب, نقش بسیار مهمی در ایجاد روحیه نشاط و شادابی و کاستن از تنش های روحی جامعه ایفا می کند

بدون شک بهبود محیط زیست را نمی‌توان منحصرا موقوف به حذف آلاینده‌ها و توسعه خدمات بهداشتی دانست، چراکه ایجاد فضاهای زیبا و دلپذیر و سازماندهی ساختارهای شهری موزون و متناسب، نقش بسیار مهمی در ایجاد روحیه نشاط و شادابی و کاستن از تنش‌های روحی جامعه ایفا می‌کند.

این روزها نقش مبلمان شهری در خدمت‌رسانی به شهروندان هر شهر بر کسی پوشیده نیست. اما مسوولان امر و دست‌اندرکاران امور شهری معتقدند که گذشته از امر خدمات‌رسانی، حفظ هویت و زیبایی سیمای شهری نیز از اولویت بالایی برخوردار است. چنانچه در برخی موارد دیده می‌شود با گسترش بی‌ضابطه بسیاری از شهرهای بزرگ و افزایش جمعیت، رفته‌رفته تسلط مسوولان شهری به کنترل اوضاع اجتماعی و پرداختن به امور سیمای شهرها و ساماندهی آنها کمتر از گذشته می‌شود و گاهی حفظ هویت سیمای بصری در زیر پوشش عملکردها و پاسخ به نیاز روزمره شهروندان به فراموشی سپرده می‌شود. در بعضی موارد نیز به جرات می‌توان گفت هجوم بی‌رویه و حساب‌نشده جمعیت از روستاها و شهرهای کوچک‌تر به شهرهای بزرگ و بویژه کلانشهرها و در نتیجه نیاز بیشتر به خدمات شهری مناسب، باعث به وجود آمدن سیمایی نامناسب و اغتشاش در هویت و کالبد شهر می‌شود.

با همه اینها، شهر یک اثر هنری بزرگ است که آفرینندگانی به وسعت خود و به تعداد جمعیتش دارد. شاید بتوان گفت «هدف غایی یک شهر ایجاد محیطی خلاق و پرورنده برای مردمی است که در آن زندگی می‌کنند». چنین محیطی با گوناگونی بسیار، آزادی انتخاب به افراد می‌دهد و زمینه خلاقیت را فراهم می‌آورد. فضای شهر حداکثر ارتباط را با مردم و زیستگاه پیرامون‌شان برقرار می‌سازد و تنها یک وسیله برای در اختیار گذاردن تمام اینها دردست دارد؛ امکانات مناسب شهری. در فضای میان ساختمان‌ها و بناها، عناصر مکملی نیاز است تا زندگی شهری را سامان بخشد. تجهیزاتی که همچون اثاث یک خانه، امکان زندگی را در فضای محصور میان سنگ و بتن و شیشه فراهم می‌آورد. این اجزا، جریان حرکت، سکون، تفریح و اضطراب را در شهر تنظیم می‌کنند و به آن روح می‌بخشند. اثاثه، تجهیزات یا مبلمان شهری، خیابانی یا فضای باز اصطلاحات رایج این تسهیلات و امکانات هستند. این تسهیلات در انگلستان بیشتر به «مبلمان خیابانی» و در امریکا به «مبلمان همگانی» یا «مبلمان فضای باز» معروف هستند. « اثاثه، جمع اثاث به معنای وسایل و لوازم زندگی است. تجهیزات، جمع تجهیز، در مفهوم آراستن و بسیج کردن و بیشتر به وسایل و ساز و برگ نظامی اطلاق می‌شود. مبلمان واژه فرانسوی به معنای مجموعه اثاثه و دکوراسیون یک محل است.»

رایج‌ترین ترکیب فوق، «مبلمان شهری» است که می‌تواند دربردارنده مفاهیم ضمنی نیز باشد. دامنه مفهومی و کاربردی این واژه بسیار گسترده است. مبلمان شهری به مجموعه وسیعی از وسایل، اشیا، دستگاه‌ها، نمادها، خرده بناها، فضاها و عناصری گفته می‌شود که چون در شهر و خیابان و در کل، در فضای باز نصب شده‌اند و استفاده عمومی دارند، به این اصطلاح معروف شده‌اند. امروزه مشکل اصلی تهران بزرگ در دو بعد حرکت شهری (سواره و پیاده) و مشکلات ادراک و رفتار در منظر شهری قابل بررسی است. بنابراین وظیفه و مسوولیت خطیری برای برنامه‌ریزی، ساماندهی، آرام‌سازی و بهسازی فضا و تجهیزات شهری بر دوش مسوولان، مدیران، طراحان و هنرمندان ایرانی است.

● تاریخ مبلمان شهری در ایران

در تاریخ‌نگاری ایران، تاریخچه مدون و جداگانه‌یی از انواع مبلمان شهری و سیر تکاملی آن به چشم نمی‌خورد و سوابق موجود به صورت پراکنده از میان مدارک تاریخی کشور به دست آمده است. از آنجا که قدمت تمدن‌های باستانی در ایران بسیار بیشتر از اکثر نقاط دنیا و بویژه تمدن‌های اروپایی که امروزه در زمینه عناصر و مبلمان شهری پیشرو هستند است، تظاهر حالات ابتدایی بعضی از عناصر و مبلمان شهری مانند انواع آبنماها در زمان هخامنشی در ایران، لوح‌های سنگی، تندیس‌های سنگی از پادشاهان و... که نمایانگر قدمت طولانی مبلمان شهری در ایران است را می‌توان به این تمدن نسبت داد. در دوران بعد از اسلام نیز هر زمان که حکومت مقتدری بر سرکار بوده تجلی اقتدار آن در شکوه شهرها به نمایش درآمده است. به عنوان مثال در معماری صفویه، همواره خانه‌های ایرانی دارای الگوی سکوی خصوصی در کوچه و خیابان بودند که عابران پیاده نیز از آن استفاده می‌کردند و نحوه زنده شدن معابر با این سکوها تنظیم می‌شد. بعضی از این عناصر هم ریشه در باورهای مذهبی مردم- نظیر سقاخانه‌ها که در تمام نقاط شهر دیده می‌شدند- داشته است.

بعد از انقراض حکومت صفویان، دولت مرکزی قدرتمندی بر ایران حکومت نکرد و کشور از این زمان به بعد بویژه در زمان قاجاریه دچار آشفتگی شدید در زمینه‌های مختلف همچنین مسائل و عناصر شهری شد بطوری که فرصتی برای تعبیه عناصر و مبلمان شهری فراهم نشد. کشف و اختراع بعضی از عناصر مانند برق و تلفن در خارج از مرزهای کشور، ضعف اقتصادی و درگیری‌های داخلی نیز مزید بر علت شد تا کشور با وجود داشتن سابقه درخشان و مثال‌زدنی در طراحی و برنامه‌ریزی شهری و عناصر آن، به دلیل موارد نامبرده از قافله عقب مانده و تا امروز به استثنای حرکت‌های پراکنده در بعضی از شهر‌های کشور، در زمینه برنامه‌ریزی شهری و تجهیزات آن از جمله مبلمان شهری دنباله‌روی کشور‌های پیشرفته باشد.

● عناصر مبلمان شهری

بسیاری از عناصر به کار رفته در یک خیابان، سابقه‌یی به قدمت تمدن بشری دارند. از جمله این عناصر می‌توان به انواع سرپناه و نشستگاه‌ها اشاره کرد. برخی دیگر از این عناصر بطور مشخص معلول ابداع یا اختراعی تاریخی هستند. بطور مثال نیاز به تلفن همگانی در مکان‌های عمومی پس از ظهور تلفن و فراگیری آن در اروپا و سایر نقاط شکل گرفت. همچنان که در بخش پیشین نیز اشاره شد، در بررسی سیر تحول شهر و خیابان، نقطه عطف بسیار مهمی وجود دارد و آن انقلاب صنعتی است و این پدیده نه‌تنها بر سیمای ظاهری شهر تاثیر گذاشت بلکه تا اعماق وجودی جزیی‌ترین مسائل شهری ریشه دواند، وابستگی‌هایی را از بین برد و نیازهایی را ایجاد کرد. با ظهور طراحان قرن بیستمی از گوشه و کنار دنیا، این شاخه از گرایش‌های طراحی هم بسیار گسترده و هم متنوع شد. نوآوری در مواد، فرآیندهای تولید و فناوری، طرح‌های کامل‌تر و جامع‌تری را سبب شد و مفاهیمی همچون یکپارچگی، هماهنگی، هویت و دوام در سرلوحه کار طراحی برای مجموعه اجزای مبلمان شهر قرار گرفت.

● رابطه مبلمان و محیط زیست

حال در آغاز قرن ۲۱ آنچه بیش از همه مورد توجه قرار گرفته است، تخریب‌های جهانی زیست‌محیطی است. می‌توان پیش‌بینی کرد که طراحی در آینده درصدد عرضه محصولاتی خواهد بود که با محیط زیست سازگار باشند. مبلمان شهری نیز از این قاعده مستثنی نیست و اگر تا به حال کمتر بدان توجه شده است، در آینده چنین نخواهد بود. مبحث مبلمان شهری در کنار رفع نیازهای مادی گروه‌های مختلف استفاده‌کننده از فضاهای شهری، به بعد زیباشناسانه آن نیز باید بپردازد و این زیبایی بیش از هر چیز حاصل هماهنگی، وحدت و تنوع، تکرار شوندگی و انعطاف‌پذیری عناصر دخیل در طراحی شهری است. چه در غیر این صورت نابسامانی و بی‌هدفی که امروز به دلیل پراکنده‌کاری و خودمحوری‌های به اصطلاح صرفه اقتصادی و نبود الگو و ضوابط مناسب و استاندارد شده برای این عناصر بروز کرده چهره شهر را مخدوش کرده و راهگشا نیست.