آبان, ماه غروب شاعران انقلاب

سلمان هراتی, قیصر امین پور و طاهره صفارزاده هر سه شاعرانی هستند که در دهه نخست ماه آبان درگذشته اند

آبان، ماه خوبی برای شعر انقلاب نیست، چراکه سه شاعر بزرگ انقلاب در این ماه دیده از جهان فرو بستند. اول از همه سلمان هراتی بود که در نهم آبان سال ۱۳۶۵ جهان را بدرود گفت. او یکی از شاعران برجسته و توانا در عرصه انقلاب و شعر جنگ بود که خیلی زود انقلاب را درک و آن را در اشعارش منعکس کرد. شعر سلمان هراتی سرشار از عشق، ایمان و خلوص است که ارزش‌های بی‌بدیل هویت انسانی را نشان می‌دهد. در شعر او دفاع، عنصری ضدبشری و ویران‌کننده نیست، بلکه زیبا و واجب است و رنگ مقدس به خود می‌گیرد. او شاعری متعهد است که این تعهد را در بیشتر شعرهایش می‌توان دید.

هراتی آگاهی و بصیرت اجتماعی را در شعرهایش به مخاطبانش می‌آموزد، توطئه دشمنان را یادآوری می‌کند و به خواننده هشدار می‌دهد. سلمان در عین حال از لحظه‌های خلوت شاعرانه به هیچ وجه نمی‌گذرد و آن را به همه این هیاهوها و جنجال‌ها ترجیح می‌دهد.

پس از سلمان هراتی، یار دیرین او، هم رزم جبهه‌های جنگ او، قیصر امین‌پور بود که ۲۱ سال بعد جهان را ترک کرد و اشعارش را برای آیندگان گذاشت. او که سال‌ها از بیماری رنج می‌برد، سرانجام در یکی از همان سه‌شنبه‌های تلخ و بی‌حوصله در بیمارستان دی به دیدار معبودش شتافت. هنوز بسیاری از دوستداران شعر و ادب، مراسم تشییع پیکر با شکوه او را به یاد دارند؛ مراسمی که از همه طیف‌ها و جریانات سیاسی و اجتماعی برای بدرقه‌اش آمده بودند، چون قیصر تنها یک شاعر نبود. تنها یک ادیب نبود. او استاد بود؛ استاد بسیاری از دانشجویان دانشگاه تهران، استاد بسیاری از کسانی که از پژوهش‌هایش استفاده می‌کردند. قیصر که خود از شاگردان استاد شفیعی کدکنی محسوب می‌شد و پایان‌نامه‌اش را با کمک و راهنمایی او نوشت، به درجه‌ای رسید که عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی شد. از آن گذشته به عنوان یکی از پیشگامان راه اندازی حوزه هنری، همواره به عنوان یکی از قدمای هنر انقلاب به شمار می‌رفت.

پس از این دو، در چهار آبان سال ۸۷ طاهره صفارزاده از عالم خاک پرکشید. او کسی بود که پس از کسب مدرک لیسانس در رشته زبان و ادبیات انگلیسی، برای ادامه تحصیل به خارج از کشور رفت. او را پیش از انقلاب به عنوان شاعر جریان روشنفکری می‌شناختند، اما پس از انقلاب چنان به جریان شعر انقلاب پرداخت که در جرگه پیشکسوتان این عرصه قرار گرفت و سرانجام در سال ۲۰۰۵، از سوی انجمن نویسندگان آفریقایی و آسیایی در مصر به‌ عنوان برترین زن مسلمان برگزیده شد.

● نوگرایی در اشعار این سه شاعر

محمدرضا ترکی شاعر، منتقد و مدیر گروه ادبیات انقلاب اسلامی فرهنگستان زبان و ادب فارسی، درباره این سه شاعر به خبرنگار ما می‌گوید: هر سه، شاعرانی نوگرا هستند که از لحاظ محتوای شعری آرمانگرایی، شاخصه شعر آنهاست. این نوگرایی در محتوا، در قالب‌های شعری آنان نیز وجود دارد و البته این مشخصه در شعر مرحوم طاهره صفارزاده بیشتر دیده می‌شود.او می‌گوید: صفارزاده بعد از انقلاب به عنوان یک شاعر، استاد و پیشکسوت بود و روشنفکری او قبل از انقلاب با پیوستنش به جریان شعر آیینی و انقلابی منافاتی ندارد، چراکه روشنفکری او از نوع روشنفکری نوگرا و آوانگارد بود. در عین حال مرحوم صفارزاده شاعری عدالتخواه و آرمانگرا نیز بود.

مدیر گروه ادبیات انقلاب اسلامی فرهنگستان زبان و ادب فارسی ادامه می‌دهد: قیصر امین‌پور​ شخصیت چند بعدی دارد. در عین حال​ که محقق بود، در عرصه شعر صاحب‌نظر نیز بود و همین باعث می‌شد مورد توجه بسیاری از افراد قرار بگیرد.

ترکی، گرایش اجتماعی در شعر هر سه شاعر را جزو مشخصه شعری آنها می‌داند و می‌گوید: اساسا شعر انقلاب شعری معترض به ناهنجاری‌های اجتماعی است. به همین دلیل شعر شاعرانی چون سلمان هراتی و سیدحسن حسینی هم که بسیار به چنین مواردی می‌پردازند، به عنوان شعرهای معترض اجتماعی معرفی می‌شود.

این شاعر و منتقد تأکید می‌کند آرمانخواهی و عدالت طلبی وجهه کل ادبیات انقلاب است که در شعر سلمان هراتی، قیصر امین‌پور و طاهره صفارزاده به وفور دیده می‌شود.

● حلقه وصل و فصل این سه شاعر

دکتر علی آبان، استاد دانشگاه نیز درگفت و گو با «جام‌جم» درباره حلقه وصل این سه شاعر می‌گوید: تأثیر از تفکرات، مولفه‌ها و شواهد تاریخی از نظر زمانی حلقه وصل این سه شاعر است. به این معنی که این سه شاعر از نظر مظروفی به نام زمان که مقارن با جمهوری اسلامی است با هم فصل اشتراک دارند. البته قیصر و سلمان به خاطر سبقه دفاع مقدس، حلقه وصل بیشتری با یکدیگر دارند.

محمدرضا ترکی: اساسا شعر انقلاب شعری معترض به ناهنجاری‌های اجتماعی است. به همین دلیل شعر شاعرانی چون سلمان هراتی و سیدحسن حسینی هم که بسیار به چنین مواردی می‌پردازند، به عنوان شعرهای معترض اجتماعی معرفی می‌شو​د

آبان که پایان‌نامه دکتریش کتابی درباره شاعران دانشگاهی از زمان ملک‌الشعرای بهار تا امروز است، ادامه می‌دهد: قیصر از شاعران نسل سوم دانشگاهی است. سیدحسن حسینی نیز جزو شاعران نسل سوم دانشگاهی محسوب می‌شود.

نخستین حلقه فصل قیصر، سلمان و صفارزاده این است که چون قیصر چهره‌ای دانشگاهی است در مقایسه با آن دو نفر دیگر از سواد آکادمیک بیشتری برخوردار است. او می‌افزاید: اجل مهلت نداد سلمان هراتی به پختگی در شعر و زبانش برسد، به همین دلیل در کارهای او نوعی پرش و جهش از نظر زبانی و دیدگاهی دیده می‌شود. در حالی که در شعرهای قیصر و صفارزاده اجتهاد زبانی و نگرشی، بیشتر دیده می‌شود.

آبان می‌گوید: وجه تمایز طاهره صفارزاده در مقایسه با دو شاعر دیگر این است که بار ایدئولوژیک در اشعارش قوی‌تر است. علتش هم قدمت کارهای اوست. چراکه او از پایه گذاران شعر آیینی است و بار ایدئولوژیک از شاخصه‌های این شعر به شمار می‌رود.

این استاد دانشگاه در عین حال تأکید می‌کند هیچ یک از سه شاعر نتوانستند به یک زبان واحد یا اجتهاد زبانی در اشعارشان نائل شوند. گرچه طاهره صفارزاده از نظر او به مرحله تثبیت زبانی نزدیک‌تر است.

آبان می‌گوید: طاهره صفارزاده به دلیل تفکرات ایدئولوژیک کمتر در ظرف زمانی خودش بود و از این حیث، همدوش قیصر و سلمان نبود. اعتقادات و تعلق خاطرهای صفارزاده به باورهای دینی و مذهبی گاهی باعث می‌شد انحراف از نرم را که لازمه شوریدگی یک شاعر است، از او بگیرد. به همین دلیل او را شاعری محافظه‌کارتر می‌بینیم. معمولا نیز چنین است که شاعران ایدئولوژیک اهل شکستن برخی هنجارها در شعر خود نیستند.

در قیصر نیز کمتر از صفارزاده و بیشتر از سلمان هراتی این مشخصه را می‌بینیم و همین چهره محافظه‌کار قیصر باعث می‌شود طیف‌های مختلف به او علاقه‌مند باشند. البته این محافظه‌کاری ایدئولوژیک در قیصر نوعی محافظه‌کاری رندانه است. می‌دانید محافظه‌کاری همراه با رندی در شعر فارسی سبقه‌ای طولانی دارد و شما در سبک عراقی و حافظ نیز نوعی محافظه‌کاری رندانه می‌بینید، اما این کجا و آن کجا!

● میزان علاقه‌مندی به این سه شاعر

علی باباچاهی شاعر نیز درباره این سه شاعر به خبرنگار ما می‌گوید: درباره طاهره صفارزاده و قیصر امین‌پور زیاد نوشتم. درباره سلمان هراتی نیز به طور مفصل در کتاب «گزاره‌های پیوست» که بررسی ۹۰ سال شعر نوی فارسی است، مطالبی نوشته‌ام. این کتاب را نشر دیبایه منتشر خواهد کرد و نوعی آنتولوژی محسوب می‌شود.

او تأکید می‌کند پرداختن مفصل به این سه شاعر در کتاب‌هایش نشانه علاقه‌مندی او به سلمان هراتی، قیصر امین‌پور و طاهره صفارزاده است و البته از این موضوع هم انتقاد می‌کند که برخی می‌گویند او در کتاب‌ها و پژوهش‌هایش بزرگان شعر انقلاب را نادیده گرفته است.

سجاد روشنی‌