توسعه در گرو بهره وری

در بین كشورهایی كه در چند دهه اخیر به پیشرفت های سریع اقتصادی نایل آمده اند بهره وری طیف گسترده ای یافته است, به طوری كه شاید بتوان گفت پایه توسعه اقتصادی و تكنولوژیكی آنها براساس توجه به مقوله بهره وری و اشاعه آن در تمامی سطوح و طبقات جامعه است

در بین كشورهایی كه در چند دهه اخیر به پیشرفت های سریع اقتصادی نایل آمده اند بهره وری طیف گسترده ای یافته است، به طوری كه شاید بتوان گفت پایه توسعه اقتصادی و تكنولوژیكی آنها براساس توجه به مقوله بهره وری و اشاعه آن در تمامی سطوح و طبقات جامعه است. افزایش بهره وری بر پدیده های اصلی اقتصادی، اجتماعی و سیاسی جوامع تأثیر دارد، مانند كاهش سطح تورم، افزایش سطح رفاه عمومی، افزایش سطح اشتغال و افزایش توان رقابت اقتصادی. در كشور ما اهمیت و توجه به مقوله بهره وری به دلایل مختلف از جمله حاكم نبودن فرهنگ و نگرش درست به بهره وری در جامعه، مورد غفلت واقع شده است و با وجود برخی اقدام های انجام شده مانند تأسیس سازمان ملی بهره وری و برخی تأكیدها در برنامه سوم توسعه در خصوص ارتقای بهره وری، هنوز تا رسیدن به وضعیت مطلوب فاصله زیادی باقیمانده است و باید قدم های اساسی و مؤثری در این زمینه برداشته شود. در مقاله ای كه می خوانید كارشناسان بانك مركزی به تبیین مفاهیم كلیدی بهره وری و تجربه برخی كشورهای جهان در خصوص آن پرداخته اند.

بهره وری یكی از مفاهیم مهم در اقتصاد به شمار می آید كه رابطه بین استفاده از عوامل تولید و محصول تولید شده را نشان می دهد. در زبان فارسی واژه بهره وری معادل productivity تعریف شده است. از سوی سازمان های بین المللی برای بهره وری تعاریف مختلفی مطرح شده است، مثلاً سازمان بین المللی كار (ILO) بهره وری را این گونه بیان می كند: «محصولات مختلف با ادغام ۴عامل اصلی تولید می شود، این ۴عامل عبارتند از: زمین، سرمایه، كار و سازمان دهی. رابطه بازدهی تولید با یكی از این عوامل مشخص كننده، میزان بهره وری آن عامل است.» آژانس بهره وری اروپا (EPA) بهره وری را درجه استفاده مؤثر از هر یك از عوامل تولید می داند. سازمان همكاری اقتصادی و توسعه (OECD) بهره وری را این گونه تعریف می كند: «بهره وری مساوی، نسبت ستانده به یكی از عوامل تولید است. عوامل تولید ممكن است سرمایه، كار، مواد خام، انرژی و مواد دیگر باشد.» به طور كلی بهره وری را می توان تركیبی از كارایی و اثربخشی دانست. كارایی به مفهوم صحیح انجام دادن كار است وبا استفاده مفید از منابع ارتباط دارد، یعنی این كه از حداقل نهاده ها، حداكثر محصول برداشت شود. اثربخشی به مفهوم كار صحیح است. یعنی ممكن است با مصرف كمتر نهاده ها محصول بیشتری تولید كرد ولی این محصول كیفیت مطلوب مورد نظر مصرف كننده را نداشته باشد. در این حالت كارایی واقع شده، اما چون محصول فاقد كیفیت لازم است، از این رو اثربخش نبوده و نمی تواند رضایت مصرف كننده را جلب كند. به این ترتیب تحقق كارایی و اثربخشی هر كدام به تنهایی موجب افزایش بهره وری نخواهد شد. به بیان دیگر در مقوله بهره وری، اولاً كاری كه انجام می شود باید كار دست و مفیدی باشد، ثانیاً این كار به بهترین نحو انجام شود. در این صورت با تحقق این دو شرط می توان اطمینان حاصل كرد بهره وری محقق شده است.

با افزایش بهره وری در فرایند تولید، می توان با استفاده سطح معینی از نهاده ها به تولید بیشتری دست یافت. از نهاده های مهم تولید، عامل نیروی كار و عامل سرمایه هستند، به همین دلیل دو مفهوم بهره وری نیروی كار و بهره وری سرمایه در حقیقت استفاده بهینه از عوامل نیروی كار و سرمایه را نشان می دهد. همچنین بهره وری كل عوامل (TFP) استفاده بهینه از تركیب عوامل مذكور را نشان می دهد. رشد بهره وری كل عوامل، علاوه بر رشد كمی نهاده های تولید، یكی از منابع مهم تأمین كننده رشد اقتصادی در سطح كلان است و در واقع به نوعی مدیریت استفاده از منابع تولید را نشان می دهد.

● شاخص های بهره وری

بهره وری در مفهوم كلی به معنای نسبت ستاده ها به داده هاست. به بیان دیگر بهره وری به معنی متوسط تولید به ازای هر واحد از كل نهاده هاست، به طوری كه اگر متوسط تولید به ازای هر واحد از نهاده ها افزایش یابد، به مفهوم افزایش بهره وری و عكس آن به معنای كاهش بهره وری است. با توجه به نوع نهاده ای كه در فرایند تولید به كار می رود می توان انواع شاخص های بهره وری را تعریف كرد.

به طور كلی، شاخص های بهره وری به ۲دسته شاخص های بهره وری جزیی و شاخص های بهره وری كل عوامل تولید تقسیم می شوند. در شاخص های بهره وری جزیی ارتباط ستاده با یك نهاده مورد توجه است، در حالی كه در شاخص های بهره وری كل عوامل تولید، ارتباط ستاده با كل نهاده ها مورد بررسی قرار می گیرد.

● شاخص های جزیی بهره وری عوامل تولید

این شاخص ها از تقسیم ارزش افزوده بر یك مقدار نهاده معین به دست می آید و به منظور خارج ساختن تورم لازم است ارزش افزوده به قیمت ثابت سال پایه مورد استفاده قرار گیرد. شاخص های بهره وری جزیی به طور عمده به شرح زیر هستند.

● شاخص بهره وری نیروی كار

برای اندازه گیری بهره وری نیروی كار در سطح یك بخش از اقتصاد، می توان از نسبت ارزش افزوده به تعداد شاغلان استفاده كرد. در صورتی كه علاوه بر اطلاع از تعداد شاغلان، اطلاعات در مورد ساعات كار انجام شده یا ساعات كار پرداخت شده نیز موجود باشد، می توان در مخرج كسر شاخص به جای تعداد شاغلان از هر یك از اطلاعات مذكور به عنوان مثال نفر- ساعت كار مصرف شده استفاده كرد و در نتیجه بهره وری نیروی كار با دقت بیشتری به دست می آید.

تغییرات بهره وری نیروی كار به دلایل مختلفی نظیر تغییر سطح كیفی نیروی كار به واسطه آموزش، كسب تجربه و تخصص در كار، تغییر شرایط كار، مهارت در مدیریت و... است. شناسایی علت یا علل تغییر بهره وری نیروی كار از اهمیت خاصی برخوردار است، زیرا از این طریق می توان روند تغییر بهره وری نیروی كار را در جهت دلخواه تغییر داد.

● شاخص بهره وری سرمایه

برای اندازه گیری بهره وری سرمایه در یك بخش از اقتصاد، از نسبت ارزش افزوده به موجودی سرمایه در آن بخش استفاده می شود. معمولاً در محاسبه این شاخص ابتدا ارزش افزوده و ارزش موجودی سرمایه ثابت، از قیمت های جاری به قیمت های ثابت سال پایه تبدیل و سپس از تقسیم ارزش افزوده بر موجودی سرمایه، بهره وری سرمایه به قیمت ثابت حاصل می شود. مشكل عمده ای كه بعضی از كشورهای در حال توسعه در این خصوص دارند، فقدان آمار مربوط به موجودی سرمایه است و معمولاً مؤسسات تحقیقاتی از طریق تعریف های خاص و به كارگیری مدل های مختلف آن را محاسبه می كنند. روشی كه سازمان های منطقه ای و بین المللی توصیه می كنند روش PIM است. با استفاده از این روش می توان ارزش موجودی سرمایه ثابت را محاسبه و سپس با استفاده از آن شاخص های بهره وری سرمایه را محاسبه كرد. موجودی سرمایه در مفهوم عام آن شامل مجموع سرمایه گذاری های انجام شده در یك دوره منهای استهلاك سرمایه گذاری های انجام شده در آن دوره است. روش PIM برای محاسبه موجودی سرمایه روش پیشنهادی سازمان ملل متحد است. این روش ویژه كشورهایی است كه به طور نسبی دارای امكانات آماری بهتر و پیشرفته تر هستند. روش مزبور بر این اصل استوار است كه استهلاك یك كالای سرمایه ای مشخص باید به گونه ای محاسبه شود كه جمع ارزش حال استهلاك سالیانه برای سال های عمر مفید كالاهای سرمایه ای برابر با ارزش خرید كالاهای سرمایه ای باشد. برای اعمال روش PIM باید ابتدا تشكیل سرمایه ثابت ناخالص در یك دوره نسبتاً طولانی را بر حسب انواع كالاهای سرمایه ای تفكیك كرد. بدیهی است هر قدر تفكیك كالاهای سرمایه ای تفصیلی تر و برآورد عمر مفید كالاها واقع بینانه تر باشد، برآورد استهلاك دقیق تر خواهد بود.

تغییرات بهره وری سرمایه می تواند به دلایل مختلفی نظیر: پیشرفت فنی، تغییر میزان اشتغال نیروی كار و همچنین پیشرفت فنی از طریق معرفی ماشین آلات جدید و با كارایی بالاتر و... صورت گیرد.

● شاخص بهره وری كل عوامل (TFP)

شاخص بهره وری كل عوامل (نیروی كار و سرمایه به صورت توأم) به مفهوم نسبت ستاده به داده ها است و درواقع بیانگر متوسط تولید به ازای هر واحد از كل منابع تولیداست. شاخص مزبور بیانگر برآیند تحولات بهره وری نیروی كار و سرمایه است. رشد تولید ناخالص داخلی در سطح ملی و یا ارزش افزوده در هریك از بخشهای اقتصادی از طریق دومنبع انجام می گیرد:

۱) افزایش نهاده ها (نیروی كار و سرمایه)

۲) بهبود ساختارها (ماشین آلات و تجهیزات، بهبود كیفیت نیروی كار و مدیریت و...)

شایان ذكر است در موقعیت كنونی به دلیل رقابت فشرده ای كه بین كشورها برای كسب سهم بیشتر از تجارت جهانی وجوددارد، آنها سعی می كنند رشد تولید ناخالص داخلی یا ارزش افزوده بخشها را حتی الامكان از طریق بهبود ساختارها تأمین كنند. به بیان دیگر، به جای اینكه تعداد نیروی انسانی را افزایش دهند تلاش می كنند با اجرای برنامه های آموزشی كوتاه مدت تخصصی، سطح مهارت شاغلان را افزایش دهند یا اینكه به جای ایجاد ظرفیت های جدید، سعی می كنند ظرفیت های موجود را به آخرین فناوری های نوین مجهز كنند و به این ترتیب محصولاتی با كیفیت بهتر تولید كرده و توان رقابت پذیری خود را افزایش دهند.

مأخذ: نشریه روند

---