تئوری ادبی به مثابه عشق

نگاهی به کتاب در جهان رمان مدرنیستی

کتاب در جهان رمان مدرنیستی، نوشته فتح‌الله بی‌نیاز ـ داستان‌نویس و منتقد ادبی ـ در سال۱۳۹۰ توسط انتشارات افراز به انتشار رسیده است که در ۱۹۲ صفحه به نقد و بررسی ادبیات مدرنیستی می‌پردازد. جستار اول کتاب به «ادبیات به مثابه تاریخ» (تاریخ از نگاه ادبیات مدرن و ادبیات از دیدگاه تاریخ‌گرایی مدرن) اختصاص دارد. مسائل عمده‌یی که در این جستار، مورد بحث قرار گرفته‌اند، از این قرار است: رمان تاریخی، جایگاه رمان تاریخی، ادبیات به مثابه تاریخ نه رمان تاریخی، ادبیات از نگاه تاریخ، تاریخ‌گرایی متافیزیکی، تاریخ‌گرایی زیباشناسانه، تاریخ‌گرایی با رویکرد ملی‌گرایی، تاریخ‌گرایی پوزیتیویستی، تاریخ‌گرایی نوین، ترمینولوژی تاریخ‌گرایی نوین، تاریخ، گفتمان، متن، الگوی معرفتی و قدرت. در جستار دوم کتاب که به «ادبیات امروز و موضوعی به نام اصل عدم حتمیت Indeterminacy اختصاص دارد، به مقوله عدم قطعیت در ادبیات مدرنیستی و آرای نظریه پردازانی مثل ادموند هوسرل، رومن اینگاردن، ولفگانگ آیزر و استانلی فیش در باب مقوله مذکور به اختصار پرداخته شده و آمده است: «ادبیات مدرنیستی ادبیاتی نیست که نویسنده مخاطب خود را یک مصرف‌کننده صرف بداند.

در ادبیات مدرنیستی، نویسنده نقش مهمی برای ابهام زیباشناختی قائل است و سعی می‌کند خواننده را به تفکر و حدس و گمان وادارد، بدون اینکه لذت خواندن را از او سلب کند» (ص ۲۳). جستار سوم کتاب به «نگاهی فرهنگ‌شناختی به ادبیات اعترافی با اشاره‌یی موجز به سازمایه‌های اجتماعی ـ روان‌شناختی» اختصاص دارد. ادبیات مدرنیستی به مثابه ادبیات درون نگری، جایگاه راوی اول شخص در ادبیات مدرنیستی، تفاوت راوی دانای کل در ادبیات مدرنیستی با راوی دانای کل در ادبیات کلاسیک، موضوع اعتراف عدم انس و الفت جامعه ما با ادبیات اعترافی (داستان اعترافی و شعر اعترافی)، کتاب «اعترافات» نوشته سنت اگوستین، کتاب «تتبعات» اثر میشل دومونتنی، کتاب «اعترافات» نوشته ژان ژاک روسو، رمان اعترافی، رمان «اعترافات یک تریاکی انگلیسی» اثر توماس دکوئیسی به مثابه شاخص‌ترین رمان اعترافی، جایگاه مرگ در ادبیات اعترافی، تحلیل روان‌کاوی ادبیات اعترافی، ادبیات اعترافی از منظر روانشناسی اجتماعی، فرهنگ خودشیفتگی، میل به انواع دروغ و ریاکاری در کتاب‌های اعترافی و خاطرات و تفاوت ریاکاری با دروغ از جمله مباحث این جستار است.

در جستار چهارم کتاب که به «گروتسک و جایگاه آن در ادبیات مدرنیستی» اختصاص دارد، به امکانات، محدودیت‌ها و الگوهای گروتسک در داستان مدرن به تفصیل پرداخته شده است. از دیدگاه بی‌نیاز، «در ادبیات، گروتسک گونه‌یی هنجارگریزی و تحریف (Distortion) ساختمند و هدفمند است. از نظر ولفگانگ کایزر وجه عمده گروتسک هراس‌انگیزی غیرمتعارف آن است، حال آنکه از نظر میخاییل باختین جنبه غالب گروتسک به خنده‌یی مربوط می‌شود که خصلت هنجارگریزانه دارد. اما هر دو نفر اذعان دارند که گروتسک هر آن چیز تحریف شده، غیرعادی و غریب و زشت را شامل می‌شود که از بستر معمول روایت انحراف یافته است» (ص ۵۷). در جستار پنجم کتاب که به «علل نفوذ و پراکنش فرهنگی ادبیات عامه پسند و عواقب خطرناک آن و مهجور ماندن ادبیات جدی در ایران» اختصاص دارد، به این موضوعات پرداخته شده است: مولفه‌های مدرنیته و نیز جهان داستان مدرنیستی، تقابل و تضاد ادبیات مدرنیستی با ادبیات عامه پسند، جایگاه ادبیات عامه پسند در ایران، ارتباط انسان عامه ایرانی با ادبیات عامه‌پسند، آرای کارل ریموند پوپر در باب تلویزیون، عوام‌پسندسازی، همگانی واری، لمپنیسم و نئولمپنیسم و ابزار و شیوه کار نویسندگان عامه‌پسند. جستار ششم کتاب به «نویسنده در جایگاه روانشناس» اختصاص دارد. مولف در این جستار به چگونگی بازنمایی روان‌های تحقیر شده در عرصه ادبیات مدرنیستی می‌پردازد و خاطرنشان می‌سازد که: «یکی از موضوع‌های مهم این ادبیات [مدرنیستی] در درونگری شخصیت‌ها، مساله تحقیر و احساس حقارت است. روابط پیچیده در جوامع مدرنیستی پیامدهای مهمی به دنبال دارد که برای نمونه یکی از آنها تحقیر است.

این موضوع البته در ادبیات کلاسیک هم جای ویژه‌یی داشت، اما در عصر مدرن به یکی از معضلات روان شناختی تبدیل شده است و نویسنده‌های پرشماری در این زمینه کار کرده‌اند» (ص ۸۷). علاوه بر این، منطق داستان مدرنیستی دلمشغولی‌های ادبیات داستانی مدرن، سادیسم و مازوخیسم، موضوعاتی هستند که مولف در این جستار به طور مفصل به آنها پرداخته است. در جستار هفتم که به «استفاده از عناصر رمانس در ادبیات مدرنیستی» اختصاص دارد، خاستگاه رمانس، حماسه، اسطوره، افسانه، واپسین معانی رمانس و نقش رمانس‌نویسان در ادبیات جهان مورد ارزیابی قرار گرفته است.

جستار هشتم کتاب به «آرمانشهر و ویرانشهر در متن‌های داستانی و غیرداستانی» اختصاص دارد. مولف در این جستار به بررسی اجمالی آرمانشهر و رمان آرمانشهری همچنین ویرانشهر و رمان ویرانشهری می‌پردازد. «به طور کلی در یک رمان آرمانشهری، مکان و زمان نقش مهمی در ساختار داستان دارند؛ مگر آنکه داستان به امری هستی‌شناسانه بپردازد و خواننده را به رویدادهای فرازمانی و فرامکانی ارجاع دهد. از سوی دیگر وجود مکان‌های نمادین به ویژه آرمانی و ضدآرمانی، یعنی مکان‌هایی که خواننده فکر می‌کند به جهان‌های دیگر تعلق دارند، اما در حیطه آرزوها و آرمان‌های نوع بشر جهان خودمان می‌گنجند، امروزه گونه خاصی از ادبیات پدید آورده است» (ص ۱۱۴). جستار نهم کتاب به «جایگاه ژانر پلیسی در ادبیات مدرنیستی» اختصاص دارد. مولف در این جستار، ضمن بررسی جایگاه ژانر پلیسی در ادبیات مدرنیستی به علت عدم گسترش و تعمیق آن در ایران از منظر جامعه‌شناسی می‌پردازد و تصریح می‌کند که «چرا نویسندگان داستان‌های مدرنیستی در حد قابل ملاحظه‌یی به ژانر پلیسی یا در واقع پلیسی و جنایی اهمیت می‌دهند؛ حتی در شکل پنهان و در لایه دوم متن؟

جستار دهم کتاب به «اخلاقیات و زیباشناسی انحطاط در ادبیات مدرنیستی» اختصاص دارد. مولف در این جستار به بررسی موجز وجه تاریخی انحطاط می‌پردازد و سپس به طور اجمالی به بحث در باب وجه هنری مکتب ادبی انحطاط می‌پردازد. در جستار یازدهم کتاب که به «پوچ‌گرایی و معناباختگی در ادبیات مدرنیستی» اختصاص دارد، فراز و فرود ادبیات معناباختگی و وجوه اشتراک و تفاوت ادبیات معناباختگی، پوچ‌انگاری و اگزیستانسیالیسم مورد بحث قرار گرفته است.

علی حسن‌زاده