راه زندگی آرام

به یقین کسب آرامش و احساس رضایتمندی مهم ترین نیاز انسان معاصر است

به‌ یقین کسب آرامش و احساس رضایتمندی مهم‌ترین نیاز انسان معاصر است. دنیازدگی و تنوع‌طلبی‌های افراطی و تجمل‌خواهی‌های غافلانه که از جمله بحران‌های اخلاقی عصر کنونی به‌شمار می‌آید، میل به خودخواهی، افزون‌طلبی و سستی روابط انسانی را رقم زده و احساس تنهایی، اضطراب و افسردگی بر زندگی آنها سایه افکنده است.در نگاه اخلاقی امام علی (علیه‌السلام) در نهج‌البلاغه قناعت ریشه در پالایش روح، عزت نفس، بلندی همت، آگاهی و خردمندی، باور به گذرا بودن دنیا و تعقل و دوراندیشی دارد. حس رضایت از خدا، رشد روحیه امیدواری، مقاومت در برابر معصیت و مهم‌تر از همه رهایی از فقر از ثمرات قناعت است که سبب می‌شوند شرایط تنش‌زا و اضطراب‌آلود، از انسان دور و محیط ذهن و زندگی او همواره با یاد خدا و توکل بر عنایات بی‌پایانش به آرامش حقیقی نزدیک شود.

● قناعت در نگاه امام علی(ع)

امام علی (علیه‌السلام) قناعت را بهره‌مندی از دنیا به اندازه کفایت و رفع نیاز می‌داند. ایشان در تفسیر و ویژگی انسان قانع می‌فرماید: «کسی که به اندازه کفایت زندگی، از دنیا بردارد به آسایش دست یابد و آسوده‌خاطر گردد. درحالی‌که دنیا‌پرستی کلید دشواری و مرکب رنج و گرفتاری است». امام علی (علیه‌السلام) ملاک قناعت را بهره‌مندی کم از دنیا نمی‌داند بلکه بهره‌مندی به اندازه کفاف و رفع نیاز را ملاک قناعت بیان می‌فرماید.

● معنای آرامش در نهج‌البلاغه

در زبان فارسی واژه آرامش در معانی فراغت، راحت، آسایش، طمأنینه و سکینه، صلح و آشتی، ایمنی و امنیت آمده است. در نهج‌البلاغه، معنای آرامش درونی و طمأنینه در سه واژه متفاوت آمده است:۱ـ «سکن» در خطبه ۱۹۸؛ که حضرت اطاعت از خداوند را مایه آرامش معرفی می‌کنند و در آن کلام بهره‌مندی از نعمت‌های الهی مانند شب را موجب آرامش بیان کرده است.۲ـ «سکینه» در خطبه اول: «ای مسلمانان! لباس زیرین را ترس خدا و لباس رویین را آرامش قرار دهید».۳ـ «مکیث» در وصف پیامبراکرم (صلی الله علیه و آله) آمده است که امیرالمومنین (علیه‌السلام) ایشان را فردی که با آرامش و درنگ، سخن می‌گفت معرفی می‌کند.

● رابطه قناعت و آرامش

بین قناعت و آرامش رابطه‌ای مستقیم برقرار است. آرامش نیروی مثبت روحی و روانی است که به خودی خود حاصل نمی‌شود بلکه توسط عواملی دیگر حاصل می‌شود. مثلاً رضایت و خرسندی ناشی از قناعت عاملی آرامش‌آفرین است. امام علی (علیه‌السلام) در وصف و ستایش «خباب بن الارت» می‌فرماید: «خدا رحمت کند خباب بن الارت را، با کمال میل اسلام آورد و با اختیار هجرت کرد و به اندازه کفایت در معیشت قناعت ورزید و از خدا راضی گشت و با مجاهدت زندگی کرد». (نهج‌البلاغه، حکمت ۴۳).برانگیخته شدن خوی قناعت محرکی است که شرایط ناهموار زندگی را برای انسان هموار می‌سازد. حیات طیبه که در قرآن آمده است در تفسیر امام علی (علیه‌السلام) همان زندگی همواری است که تنها با قناعت نصیب انسان می‌شود.عوامل نگرانی‌زا را می‌توان در دو قسم بیان کرد؛ عامل نگران‌کننده‌ای که از اختیار انسان خارج است مانند حوادث طبیعی چون سیل و زلزله و .. و عامل نگران‌کننده‌ای که اضطراب‌زا و در اختیار انسان و قابل کنترل‌اند که باید عامل کنترل‌ آن‌را یافت و با آن آرامش را به‌دست آورد. انسانی که گرفتار حب دنیا و حرص است، قناعت می‌تواند آن‌را کنترل و نگرانی‌ها را با توکل و امید به مدد الهی مبدل کند و باعث ایجاد آرامش شود. امام علی (علیه‌السلام) فرمود: «چه نیکو است فروتنی توانگران نسبت به بینوایان برای به‌دست آوردن ثواب و پاداشی از خدا و نیکوتر از آن بی‏اعتنایی بینوایان در برابر توانگران و امید و توکلشان به کرم خدای بخشنده است ... ». (نهج‌البلاغه، حکمت ۴۰۶).روحیه قناعت از عدم دلبستگی به دنیا ایجاد می‌شود. فرد قانع از انجام گناه و کسب مال حرام نگران است و این نگرانی او را از معاصی دور می‌کند. امام علی (علیه‌السلام) در توصیه به قناعت خطاب به پسر حنیف می‌فرماید: «به من گزارش دادند که مردی از سرمایه‌داران بصره، تو را به مهمانی خویش فراخواند و تو به‌سرعت به‌سوی آن شتافتی، خوردنی‌های رنگارنگ برای تو آوردند و کاسه‌های پر از غذا پی‌درپی جلوی تو می‌نهادند، گمان نمی‌کردم مهمانی مردمی را بپذیری که نیازمندانشان با ستم محروم شده و ثروتمندانشان بر سر سفره دعوت شده اند، اندیشه کن در کجایی؟ و برسر کدام سفره می‌خوری؟ پس آن غذایی که حلال و حرام بودنش را نمی‌دانی دور بیفکن و آنچه را به پاکیزگی و حلال بودنش یقین داری مصرف کن». (نهج‌البلاغه، نامه ۴۵).خرسندی و رضایت، حاصل از قناعت توأم با اختیار است و انسان قانع به اراده و اختیار خود از لذت‌هایی چشم می‌پوشد و این رفتار را منافی فطرت خود نمی‌یابد. چرا که شجاعانه و مبتنی بر یک جهان‌بینی توحیدی دنیا را ابزاری برای ابدیت خود می‌داند و دنیا را به‌اندازه‌ای می‌طلبد که مقدمه و پلکانی باشد برای آخرت و ابدیتی که بدان اعتقاد دارد و ملتزم است. منش قناعت‌جویی تشویش‌های ذهنی را زدوده و راه شناخت درست را فراروی انسان می‌گذارد. در کلام امام علی (علیه‌السلام) نیز قناعت عامل سلامت اندیشه بیان شده است. (نهج‌البلاغه، حکمت ۳۷۱)

● حرص و طمع نقطه مقابل قناعت

امام علی (علیه‌السلام) نقطه مقابل قناعت را رذیله اخلاقی حرص دانسته و برای رسیدن به قناعت، ریشه‌کنی حرص را گام نخست شمرده ‌است. به فرموده حضرت علی(ع): «قناعت به دست نمی‌آید مگر اینکه حرص نابود شود». انسان قانع توانسته است بر هیجان مخرب حرص فائق آید و زندگی آرام و آسوده‌ای بسازد. چرا که در این صورت عقل و خرد، او را به نیازی واقعی سوق داده و نیاز فراتر از نیاز واقعی را مذموم می‌شمارد به این دلیل انگیزه‌ای برای طمع‌ورزی از شخص ایجاد نمی‌گردد. در دیدگاه امام علی (علیه‌السلام) با دنیاپرستی نیروی حرص و طمع شدید می‌شود و قوای معنوی انسانی در برابر قوای شهوانی کوچکتر می‌گردد. (نهج‌البلاغه، حکمت ۲۲۸).

● نتیجه

فضیلت قناعت و رذیله طمع‌ورزی دو کشش متقابل‌‌اند که هر کدام تأثیر روانی خاصی در روح و جان آدمی می‌گذارد و یکی عامل آرامش و دیگری باعث استرس و اضطراب می‌گردد. باتوجه به خصلت قناعت، برای دستیابی به این خوی ارزشمند، ایمان و توکل به خداوند نقش اساسی را دارد.بر اساس آموزه‌های علوی به‌ ویژه در نهج‌البلاغه بین قناعت و آرامش همبستگی وجود دارد؛ به این معنا که هرچه روحیه قناعت‌جویی در آدمی بالاتر رود میزان نگرانی‌های مخرب او کمتر شده و زندگی او معنادار می‌شود، چرا که قناعت آدمی را به داشته‌های خود خرسند می‌سازد و درنتیجه آرامش روانی بر وجودش حاکم می‌شود.