اسلام و اومانیسم حجت الاسلام دكتر احمد بهشتی

با نگاهی به تاریخ جهان به این حقیقت پی خواهیم برد, كه انسان برای وصول به رستگاری, رفاه و فرجام نیك با شتاب فراوان تلاش كرده, تا جایی كه پیشرفت معرفت و دانش بشری, فلسفه ها, مكتب ها وایسم های گوناگونی را در همین راستا پیش روی بشریت قرار داده است

با نگاهی به تاریخ جهان به این حقیقت پی خواهیم برد، كه انسان برای وصول به رستگاری، رفاه و فرجام نیك با شتاب فراوان تلاش كرده، تا جایی كه پیشرفت معرفت و دانش بشری، فلسفه ها، مكتب ها وایسم های گوناگونی را در همین راستا پیش روی بشریت قرار داده است. در گستره پهناور گیتی به دانشمندان و نوابغی بر می خوریم كه طلائی ترین لحظات عمرشان را در جهت یافتن ناب ترین و ممتازترین راهكارها برای دست یابی به اهداف مذكور مصروف داشته اند. گرچه به طور یقین می توان گفت كه (جز انبیاء الهی) همه آنان در ارائه كامل ترین طریق و راه سعادت، ناكام بوده اند.

اومانیسم یكی از رویكردهایی است كه مدعی نجات انسان است. لكن قبل از پرداختن به اصل بحث، نیم نگاهی به تعریف و پیشینه ی آن ضروری می باشد.

واژه ی اومانیسم «Humanism» به معنای «انسان گرایی»، اصطلاحی بسیار متداول در علم انسانی لكن با معنای بسیار گوناگون و در مواردی متناقض است.

انسان گرایی به طور كلی و بدون تصریح كافی، جریان فكری است، كه در آن به تاكید بر ارزش های خاص انسانی در برابر ارزش های مادی، اقتصادی، فنی و یا ارزش های دینی و فوق مادی پرداخته می شود.

انسان گرایی، از دیدگاهی دیگر، اعتقاد به رستگاری انسان تنها از طریق كاربرد نیروی انسانی است. به طور قطع به همان اندازه كه طرز تفكر راجع به انسان و سرنوشت او تنوع می یابد همان قدر نیز انسان گرایی، صوری گوناگون می یابد. نظیر انسان گرایی یونانیان، دوره ی رنسانس، خردگرا، مسیحی، ماركس گرا، طبیعت گرا، بی خدا؛ وجودگرا، نژادگرا. (۱)

پیشینه اومانیسم: خاستگاه اومانیسم، در جهان غرب می باشد. غربیان با انگیزه نجات بشریت از تعالیم دینی و اخلاقی كلیسا و فرار از قیمومیت آن به تفكر اومانیستی روی آوردند. «تاریخ شكل گیری اومانیسم به اواخر قرن سیزدهم در جنوب ایتالیا برمی گردد. این مكتب ابتدا به شكل جنبش ادبی پدیدار شد، و پس از مدتی صبغه های سیاسی و عقیدتی به خود گرفت و توانست پس از ایتالیا در كشورهای مختلفی همچون فرانسه، اسپانیا و انگلستان رخنه كند.» (۲)

● رابطه ی اسلام و اومانیسم:

همان طوری كه اشاره شد، طرفداران این تفكر، با هدف آزادی انسان از تمام قید و بندها و پرداختن به خود انسان و اصالت وی این نگرش را به وجود آوردند. هر چند از جهتی افراط گرایی ارباب كلیسا باعث شد، تا عده ای به عقیده خود به خرد و عقلانیت روی آورند و انسان را از افكار و عقاید دینی و مسیحی برهانند. اما به نظر می رسد كه در رسیدن به مقصد ناكام مانده اند. چرا كه، انسان را تا اندازه ای بالا بردند، كه در نتیجه انسان گرایی افراطی مقام او را فرو كاستند. یعنی انسان را مطلق انگاشتند، و ویژگی بندگی را از او سلب و مقام فوق بشری برای او قائل شدند.

● برخی از مواضع اومانیسم

برخی از مواضع اومانیسم خالص را می توان چنین خلاصه كرد:

۱) انكار خدا

۲) اصالت انسان

۳) آزادی مطلق

۴) ذهن و خرد انسان خاستگاه معرفت است نه تجلی گاه معرفت؛

۵) انسان میزان و معیار همه چیز است؛

۶) اصالت لذت و نفی هرگونه ریاضت جسمانی. (۳)

● دین اسلام

دین اسلام، دین جامع و تعبیر قرآن كریم: «ان الدین عندالله الاسلام»؛ (۴)دین در نزد خداوند تعالی، اسلام است و اسلام تمام شئون و نیازهای واقعی مربوط به انسان را ملاحظه و براساس آن، شرافت انسانی را رعایت كرده است. این دین برتر و تنها آیین ناب، انسان را خلیفه خدا در روی زمین می داند و می فرماید: «انی جاعل فی الارض خلیفه»(۵)؛ من در روی زمین جانشینی قرار خواهم داد.

و انسان را جانشین و در عین حال بنده ی خود می داند. بالاخره «انسان موجودی است برگزیده از طرف خداوند، خلیفه و جانشین او در زمین، نیمه ملكوتی و نیمه مادی دارای فطرتی خدا آشنا، آزاد مستقل، امانت دار خدا و مسئول خویشتن و جهان مسلط بر زمین و آسمان، ملهم به خیر و شر وجودش از ضعف و ناتوانی آغاز می شود، و به سوی قدرت و كمال سیر می كند و بالا می رود. اما جز در بارگاه الهی و جز با یاد او آرام نمی گیرد.» (۶)

لذا اسلام برای انسان ارزش والایی قایل است و هیچ تضادی بین اصالت اسلام و اصالت انسان از دیدگاه اسلام وجود ندارد.

(۱)- فرهنگ علوم اجتماعی، آلن بیرو، ترجمه دكتر باقر ساروخانی، ص.۱۶۴

(۲)- نسبت دین و دنیا، آیت الله جوادی آملی، ص .۵۳

(۳)-مجله تخصصی كلام اسلامی، صص ۲۰-.۲۱

(۴)- آل عمران، .۱۹

(۵)- بقره، .۳۰

(۶)- مقدمه ای بر جهان بینی اسلامی، استاد شهید مطهری، ص .۲۵۳