معایب تکنولوژی پیشتاز

اگر از دیدگاه فیزیکدانان به جهان بنگریم یک قانون توازن در کل دنیا حاکم است یعنی برای این که هر نیروی منفی اثرات یک سویه در محیط نداشته باشد همیشه با یک نیروی مثبت در همان جهت و خلاف جهت خودش در حال کشمکش برای حفظ تعادل این جهان هستی است اما جالب است بدانید جهان مجازی هم از این قاعده مستثنا نیست

● روانشناسی رفتارها و برخوردهای آنلاین

اگر از دیدگاه فیزیکدانان به جهان بنگریم یک قانون توازن در کل دنیا حاکم است یعنی برای این‌که هر نیروی منفی اثرات یک سویه در محیط نداشته باشد همیشه با یک نیروی مثبت در همان جهت و خلاف جهت خودش در حال کشمکش برای حفظ تعادل این جهان‌هستی است اما جالب است بدانید جهان‌مجازی هم از این قاعده مستثنا نیست.

تکنولوژی و به ویژه کامپیوتر و اینترنت، علاوه بر مزایایی که دارند، بی‌گمان پدیدآورندهء مشکلات جدید یا تشدیدکنندهء مشکلات قدیمی نیز هستند. ویژگی‌های منحصر به فرد اینترنت از جمله سهولت و دسترسی به آن، سادگی کار، هزینهء پایین، گمنام ماندن کاربران در آن و بسیاری دیگر از خصوصیات، همگی موجب استقبال عظیم مردم در سراسر جهان از آن شده است. این خصوصیات، علاوه بر آن‌که از یک طرف از قابلیت‌های اینترنت محسوب می‌شوند، از طرف دیگر از معایب آن نیز شمرده می‌شوند. یکی از مشکلاتی که اینترنت پدید آورده است، اعتیاد مجازی یا اعتیاد به این شبکهء عظیم جهانی است که دارای تاثیرات_ روحی-روانی بسیار مختلفی روی کاربران است. بی‌شک اینترنت پیشتاز انقلاب صنعتی جدید است، یک تکنولوژی جدید، همانند یک رابطهء جدید است; یعنی در ابتدا جذاب و سرگرم‌کننده است اما نهایتا نیازمند صرف انرژی و زمان فراوان برای حفظ آن هستیم. نسبت به وعدهء تکنولوژی مبنی بر بهبود کیفیت زندگی تردید وجود دارد و هنوز در مورد این‌که کامپیوتر و اینترنت بسیار اسراف‌کنندهء زمان هستند باید توجه بیش‌تری کرد و این حقیقت را می‌توان از مصاحبه، مطالعه و درمان هزاران فردی که به کلینیک‌های روانپزشکی مراجعه کرده‌اند دریافت.

به نظر واضح می‌رسد که اینترنت می‌تواند مورد حسن استفاده یا سوءاستفاده به صورت اعتیادآور قرار بگیرد. به نظر می‌رسد که همان ویژگی‌هایی که تشکیل‌دهندهء قدرت اینترنت هستند، همگی دارای قابلیت اعتیادآور هم باشند. تکنولوژی‌های جدید، در بهترین حالت به آسانی مورد سوءاستفاده یا استفادهء بیش از حد قرار می‌گیرند و در بدترین حالت، اعتیادآور می‌شوند. ترکیب ویژگی‌های محتوای تحریک‌آمیز، سهولت دسترسی، آسانی، هزینهء پایین، تحریک برانگیزی بصری، خودمختاری و گمنامی، منجر به یک تجربهء روان‌شناختی شدیدا فعال می‌شود. به عبارت دیگر، این تکنولوژی حالت زندگی و عشق ورزیدن ما را تحت تاثیر خود قرار می‌دهد. مساله این است که برخی از این تاثیرات واقعا منفی‌ هستند و احتمالا موجب تاثیرات منفی روان‌شناختی نیز خواهند شد.

اینترنت و دیگر فن‌آوری‌های دیجیتال، آخرین نمونه از مجموعه پیشرفت‌های جهان ما هستند که دارای تاثیرات منفی ناخواسته‌ای هم هستند. تجربهء مشکلات کار کردن با فن‌آوری‌های ناشناخته و جدید، بسیار دیرینه است; ما تعداد بی‌شماری از چیزهای نو و جدید دیده‌ایم که اثرات ناخواسته و غیرمنتظرهء زیان‌آوری داشته‌اند مثلا انرژی اتمی، سوخت‌های فسیلی و حتی تلویزیون را به یاد بیاورید که در کنار آسودگی‌ها و بهبودی‌های ظاهری و بی‌خطر در سایه خاصیت کمک کننده و رفاه آفرین، دارای اثرات مضری نیز بوده‌اند. برخی از این اثرات مضر، آشکار و فاجعه‌آمیز هستند و برخی دیگر موذیانه‌تر و نامحسوس‌تر بر جوانب زندگی تاثیر می‌گذارند. به عنوان نمونه پیشرفت‌های در ظاهر بی‌خطر، همانند کنترل‌های از راه دور، کارت‌های اعتباری و وسایل حمل‌ونقل، همگی دارای آثار ناخواستهء زیان‌باری هم هستند. همهء آن‌ها در زمان و انرژی صرفه‌جویی می‌کنند اما انرژی‌ای که آن‌ها صرفه‌جویی می‌کنند در مجموع ما را از استفاده از اعضای فیزیکی بدنمان، آن طور که برای استفاده طراحی شده‌اند باز‌می‌دارند بنابراین ما در کوتاه‌مدت، خودمان را راحت و آسوده می‌کنیم و یک سبک زندگی کم تحرک را برمی‌گزینیم.

● تکنولوژی خارج از اخلاق

تکنولوژی ذاتا خوب یا شر نیست، بلکه تاثیری است که در شیوهء زندگی ما دارد شاید بیش‌تر ما تکنولوژی را به خاطر وعده‌هایی که برای آینده می‌دهد دوست داریم. این وعده امروز را بهتر و فردا را طولانی‌تر وعده می‌دهد که ما را مسحور شنیدن خبرهایی از چیزهای جدید و بهتر می‌کند. عصر حاضر عصری است که تکنولوژی کامپیوتر و دیجیتال همواره در مرز کارهای بزرگ، شیوه‌های جدید و بهتر انجام دادن کارها قرار دارند و در این عصر، هرچیز در عرض یکی دو سال کهنه و قدیمی می‌شود. کامپیوتر و اینترنت ادعای ساده‌تر، آسان‌تر و در نتیجه ارضاکننده‌تر کردن زندگی ما را دارند اما واقعیت به این سادگی‌ها هم نیست. مردم به‌طور فیزیکی و روانی در طول قرن‌ها به بسیاری از رفتارها و اصول، پایبند و وابسته شده‌اند. این الگوی گریزناپذیر، منعکس‌کنندهء یک مزیت عالی نیست، بلکه از یک الگوی هدایت شده برای استفاده تشکیل شده است که دایما در حال گسترش است به طوری که بر زندگی ما اثر منفی می‌گذارد. این واقعیت که موادی همچون الکل و دیگر مواد مخدر، ایجادکنندهء نوعی وابستگی و اعتیاد فیزیکی یا روانی هستند مورد پذیرش قرار گرفته است. همچنین رفتارهای معینی مثل قمار، غذاخوردن، کار کردن، ورزش کردن و خرید کردن نیز دارای اعتیاد بالقوه هستند و این حقیقت، اخیرا مورد تایید بیش‌تری قرار گرفته است. مثلا ثابت شده است که کارکرد گریزناپذیر این رفتارها می‌تواند اثراتی همچون اثرات مواد مخدر، الکل و دیگر مواد اعتیادآور داشته باشد. این فرآیندهای مشابه، در برخی ابعاد اینترنت نیز نمود دارند. اینترنت می‌تواند جایگزین‌های آشکاری برای اخلاق پدید آورد. تقریبا ۳۰ درصد کاربران اینترنت اعتراف کرده‌اند که از این شبکه برای تغییر دادن برخی حالات اخلاقی خود و تسکین دادن یک حالت اخلاقی منفی استفاده می‌کنند.

در مورد پدیدهء رفتار اینترنتی، تحقیقات ابتدایی رفتارشناسی، بر‌تعاریف مفهومی حسن استفاده و سوءاستفاده از اینترنت متمرکز بودند و نشان دادند که الگوهای سوءاستفاده از اینترنت، همانند موارد مشابه اعتیاد به قماربازی وجود دارند. از تحقیقات محدود در این زمینه، به وضوح مشخص شده است که ما دربارهء رابطهء انسان و اینترنت آگاهی خیلی کمی داریم. فرضیات تئوریک فراوان هستند، اما ما تازه شروع به فهم کاربرد بجا و نابجا از اینترنت کرده‌ایم. دلایل پزشکی، حقوقی و حتی لطیفه‌وار فراوانی دربارهء بی‌همتا بودن دنیای آنلاین وجود دارند اما هنگامی که ما تجزیه و تحلیل خود را نسبت به این عرصهء جدید و جالب گسترش می‌دهیم، به این نتیجه خواهیم رسید که _سوءاستفاده از اینترنت، زیرمجموعه‌های فراوانی دارد که بدون شک برخی از آن‌ها ناهنجاری‌هایی در ردیف دیگر اعتیادات، همانند قمار و خرید و مصرف افراطی سایر چیزها هستند. شاید بتوان گفت که مشکلات مربوط به اینترنت دو نوع هستند: اولی به عنوان یک مشکل اولیه تعریف شده است که در آن، خود اینترنت کانون الگوی اعتیادی قرار می‌گیرد و دومی در جایی است که یک مشکل موجود (رفتار‌اعتیادی) به واسطهء استفاده از اینترنت وخیم‌تر می‌شود.

اینترنت صرفا کسب هرچیزی را ساده‌تر و در نتیجه _سوءاستفاده از آن را بسیار آسان‌تر می‌کند. سهولت دسترسی، هزینهء پایین، گمنامی، عدم محدودیت زمانی، نبود کنترل و کمبود مسوولیت‌ها، همگی از عوامل تشویق افراد به استفاده از اینترنت به شمار می‌آید. گونه‌های قدیمی رفتارها و مصارف اعتیادی همچون قمار، خرید کردن و بورس بازی در مقایسه با سرعت و کارآیی اینترنت رنگ باخته‌اند. بحث‌ها و مناقشات فراوانی دربارهء اصطلاحات و تعاریف آسیب‌شناسی رفتار اینترنتی وجود داشته و دارد. در این زمینه، اصطلاحات زیادی از جمله سوءاستفاده از اینترنت ( abuse )، اعتیاد به اینترنت ( addiction ) و استفاده اعتیادی از اینترنت ( Compulsive use ) مورد استفاده قرار گرفته‌اند. نحوهء استفاده از این اصطلاحات بسیار مهم است. تغییرات مهم عصبی-شیمیایی که در طول هرگونه عمل لذت‌بخشی رخ می‌دهند، ثابت شده است که دارای پتانسیل اعتیادآور در سطح رفتار مغزی است. اثر خالص همگی آن‌ها نهایتا یکی است; به ویژه با توجه به تاثیر بالقوهء آن‌ها بر زندگی افراد که در مورد رفتار اعتیادی می‌تواند بیش‌تر باشد. هر زمان که رفتار بسیار لذت‌بخشی برای انسان بتواند بدون دخالت او ایجاد شود (همان‌طور که در اینترنت می‌تواند ایجاد شود)، این رفتار پتانسیل بیش‌تری برای مورد سوءاستفاده قرار گرفتن دارد. مطالعات در زمینهء رفتار اینترنتی، نسبتا در عنفوان طفولیت خود قرار داد. این امر تا حدودی به دلیل این است که عمق و وسعت اینترنت و تارنمای جهانی ( www ) دارای نرخ رشد فزاینده‌ای است. با ورود هزاران عضو جدید در هر روز و حدود ۷۰۰ میلیون نفر کاربر در سراسر دنیا، اینترنت در حال شکل دادن یک انقلاب ارتباطی، اجتماعی و اقتصادی است.

اینترنت اکنون در اوج قلهء انقلاب دیجیتالی قرار دارد و هرگونه انقلاب جدیدی، بی‌گمان مشکلات و دشواری‌های جدید می‌آفریند. به نظر می‌رسد که اینترنت دارای قدرت تخریب روان‌هاست و می‌تواند کاملا شیوه‌های ارتباطی، اجتماعی و داد و ستدی ما را دگرگون کند. همچنین این شبکه قادر به تغییر جهت دادن نقاط تصمیم‌گیری روانی انسان است و می‌تواند بر رفتار ما حکومت کند. ما چنین پدیده‌ای را در رفتارهای قماربازان در کازینوها نیز می‌بینیم; در آن‌جا محیط فیزیکی جایگزین فضای روانی و رفتاری قماربازها می‌شود. به طور خلاصه، افراد همان طور که در کازینوها به عوامل موقعیتی پاسخ می‌دهند، در محیط اینترنت نیز واکنش مشابهی از خود بروز می‌دهند.

البته جذابیت و کارآیی اینترنت به هیچ وجه قابل‌انکار نیست بلکه معقولانه نیز هست که برای قابلیت تغییر رفتاری اینترنت، چندین متغیر تحریک‌برانگیز، مهیج و نگه‌دارنده به کار رود چراکه اینترنت به عنوان یک وسیلهء ارتباطی باید دارای جذابیت‌های خاص خود نیز باشد. تمامی حالات ارتباطی، دربردارندهء تلاشی برای ایجاد رابطه با موجودات انسانی دیگر هستند. هر نوع ارتباطی، از جمله اینترنت، شامل ایجاد یک تجربهء بشری واقعی در روابط بین شخصی است. در هر حال، در بسیاری از مواقع به نظر می‌رسد که تکنولوژی موجب انحراف، مزاحمت یا بی‌اعتبار شدن تجارب ارتباطی عمومی می‌شود. با توجه به جذابیت و شهرت اینترنت، این احتمال درست به نظر می‌رسد که عوامل روان‌شناختی بی‌همتایی موجب ایجاد قدرت فراوان اینترنت شده‌اند که دارای نمودهای قدرتمند بین شخصی هستند. ما به لحاظ ژنتیکی به روابط و تعاملات اجتماعی و فیزیکی متمایل هستیم; حال سوال این‌جاست که روابط مجازی از طریق اینترنت، چگونه مشابه و هم‌تراز روابط واقعی و طبیعی هستند؟ آیا این یک رفتار صحیح روان‌شناختی و اجتماعی است که با شخصی در چین به گپ اینترنتی ( Chat ) پرداخت یا با او نامه‌نگاری اینترنتی ( E-mail ) کرد اما حتی نام همسایهء خود را نیز ندانست؟ اینترنت می‌تواند به آسانی در روابط انسانی جدایی بیفکند.

برخی از ویژگی‌های ارتباطی بی‌نظیری که در پتانسیل اعتیاد به اینترنت مثمر ثمر هستند، شاید تا حدودی با سرعت، در دسترس بودن و حجم انبوه محرک‌هایی (اطلاعات) که به صورت آنلاین رد و‌بدل می‌شوند مرتبط باشند. پتانسیل اعتیادآورندهء مواد مخدر، براساس سرعت جذب آن مواد به بدن انسان است اما در مورد اینترنت، این سرعت و در دسترس بودن آن است که آن را اعتیادآور می‌کند. اگر این فرضیه درست باشد، پس ما باید با افزایش سرعت مودم‌ها و سهولت دسترسی، منتظر سطوح بالاتری از استفاده‌های اعتیادی اینترنت باشیم.

قدرت محتواها به عنوان پتانسیل تحریک‌برانگیز، مطالبی است که به صورت آنلاین مورد مطالعه قرار می‌گیرند. این احتمال وجود دارد که شاید ما با چندین زیرمجموعه از اعتیاد اینترنتی و سوءاستفاده از اینترنت روبه‌رو باشیم و این احتمال قوی هم وجود دارد که درجاتی از سطوح مشترک بین اعتیاد به اینترنت، اعتیاد جنسی، اعتیاد به قمار و اعتیاد به خرید و مصرف (بریز و بپاش) وجود داشته باشد.

به نظر می‌رسد که نبود هرگونه چارچوب اجتماعی خرید کردن در خریدهای اینترنتی، جای هیچ‌گونه قضاوت یا خویشتنداری را باقی نمی‌گذارد. ویژگی‌های سهل‌الوصول بودن اینترنت و کلیک روی گزینهء دلخواه، برای بسیاری وسوسه‌کننده است و آنلاین بودن فاکتور نزد مشتری در تجارت الکترونیکی، احتمال خرید را افزایش می‌دهد. افزون بر این، در اینترنت نیز برای مشتری، حق پشیمانی قائل شده‌اند و این امر نیز به نوبهء خود احتمال خرید را افزایش می‌دهد. در واقع، همان جنبه‌هایی که باعث جذابیت اینترنت می‌شوند، امکان سوءاستفاده از آن را نیز تسهیل می‌کنند.

در شبکهء اینترنت، پول، کم‌تر واقعی به نظر می‌رسد، اینترنت قابلیت انجام معاملات مالی بدون تماس انسان‌ها را داراست. این امکان منطقی به نظر می‌رسد که به واسطهء تماس انسان‌ها (حتی با تلفن) قضاوت‌ها افزایش یابد و کنترل محرک‌ها بهتر شود. ما مخلوقاتی اجتماعی هستیم که به طرق فراوان از روابط اجتماعی‌مان سود می‌بریم و این که ما چگونه پول خود را خرج می‌کنیم، دارای پایهء روانی- اجتماعی مشابهی همچون دیگر ابعاد رفتاری ماست. می‌توان سه دستهء دیگر نیز بر سوءاستفاده‌کنندگان از اینترنت اضافه کرد. دستهء اول را ولگردهای الکترونیک می‌نامند( websurfer ;) این‌ها کاربرانی هستند که ساعت‌ها در اینترنت به گشت‌وگذار مشغول می‌شوند، بدون این که هدف یا تمرکز خاصی داشته باشند. برای آن‌ها همین آنلاین بودن، تحریک‌کننده است. آنها از تحریکات چند رسانه‌ای، چالش‌های دیدن جاهای جدید لذت می‌برند. آن‌ها تمام دوران آنلاین بودن و گشتن در اینترنت را فرح‌بخش و مست‌کننده می‌دانند و نهایتی برای آن قایل نیستند. ویژگی «هیچ گاه تعطیل نبودن اینترنت»، آن را برای این افراد مسحورکننده و جذاب می‌کند. ما تمایل داریم تا عرصه‌های ناکامل زندگی خود را بارها ببینیم و این ناتوانی در «به پایان رساندن» و فقدان تعطیلی شبکهء اینترنت است که ما را آنلاین نگه می‌دارد و مجبور می‌کند، بارها و بارها به اینترنت بازگردیم، حتی بدون این که یک دلیل منطقی برای این کار داشته باشیم. مورد دیگر سوءاستفاده از اینترنت، معتاد شدن به اتاق‌های گپ ( Chat Room )، نامه‌های الکترونیکی، سایت‌های دوست‌یابی و... است.

واقعیت مجازی جایگزین زندگی واقعی ما غیرارضا کنندهء این افراد می‌شود و در برخی موارد، افراد در اینترنت احساس شان اجتماعی بالاتری می‌کنند. سومین مورد استفاده نابجا از اینترنت، مربوط به افرادی است که به‌طور مقاومت‌ناپذیری به ایفای وظایف آنلاین خود مشغول می‌شوند و این عمل برای آن‌ها بسیار تهییج‌کننده است. این مورد در امور بورس، پورنوگرافی، خرید یا حراج‌های اینترنتی دیده می‌شود البته بسیاری از افراد اذعان دارند که آن‌ها قبل از اتصال به اینترنت هم به این امور اشتغال داشته‌اند اما اینترنت آتش آن‌ها را شعله‌ورتر ساخته است ولی بسیاری دیگر هم پس از اتصال به دنیای اینترنت به این رفتارها گرایش پیدا کرده‌اند. به نظر می‌رسد که اینترنت می‌تواند آخرین اثرات مقاومت افراد را بشکند و برخی افراد دیگر را هم برای اولین مرتبه با این گونه رفتارها آشنا کند البته بیش‌تر این روند‌ها تاکنون اثبات نشده‌اند اما بررسی‌های بیش‌تر، صحت آن‌ها را ثابت خواهد کرد.

تحقیقات در زمینهء اینترنت، باید در آینده به طور متهورانه‌تری شرایط دهشتناک و پیچیدهء کنونی را مورد توجه قرار دهد و انواع مختلف رفتارهای اعتیادآور اینترنتی را به طور واضح‌تری تبیین کند. به علاوه، باید توجه بیش‌تری به سازوکارهای فیزیولوژیکی-روان‌شناختی اعتیاد به اینترنت داشت و مشخص کرد که کدام یک از عوامل، بر روند اعتیاد به اینترنت موثرترند. از ‌آن‌جا که بسیاری از مشکلات مربوط‌به دنیای اینترنت دارای ریشه‌های رابطه‌ای هستند، باید تحقیقات مفصلی دربارهء رابطهء بی‌نظیر بین این اعمال و اینترنت انجام داد. واضح است که اینترنت به خودی خود مشکلات نوینی را ایجاد کرده است و بسیاری از مشکلات قدیمی را نیز تشدید کرده است. همهء تکنولوژی‌ها شیوه‌های زندگی و عاطفی ما را تحت تاثیر قرار می‌دهند. این نکته را هم باید خاطرنشان کرد که اگر تکنولوژی‌ها کیفیت زندگی‌های ما را بهبود نمی‌دادند، دیگر هیچ سودی دربر نداشتند; صرف این که ما می‌توانیم تکنولوژی‌های نوین و محشری ایجاد کنیم، نشانهء بی‌خطر بودن آن‌ها نیست.

کنترل و سیاستگذاری و فرهنگ‌سازی برای اینترنت بر عهدهء تمام مردم است و نیز دولت‌ها که متولیان اصلی این امور هستند باید هرچه سریع‌تر و به دور از هرگونه سیاست‌زدگی و نگاه‌های افراطی برای این مهم چاره‌ای بیندیشند. خلاصه این‌که وسیلهء بی‌نظیری مانند اینترنت را که برای بسیاری از ما مفید است باید با دیدی دوستانه و محتاط مورد استفاده قرار داد.

با اینترنت کنار بیاییم «سولار نت» در راه است یعنی تا چندی دیگر، دیگر نیازی به استفاده از خطوط تلفن و امثال آن برای اتصال به شبکهء جهانی نیست و فقط با یک دریافت‌کنندهء هوشمند می‌توان مانند رادیو در هر جایی از جهان بدون محدودیت از آن استفاده کرد پس نقش فرهنگ‌سازی را با محدود کردن و اعمال زور کمرنگ نکنیم.

سعید نوری‌آزاد