طلای سرخی که حیات بخش است

به مناسبت روز اهدای خون

دخترک چند ساعت است که در صف درمانگاه نشسته و به نقاط مختلف از در و دیوار تا دیگر بیماران منتظر خیره می شود. خسته به نظرمی رسد، باید این طور باشد چرا که فاصله چند کیلومتری از روستای خود تا درمانگاه را پیاده آمده تا طبق آنچه که روزگار به او آموخته برای ادامه حیات خود، سهم کیسه خون خود را از سخاوت و بخشایش پیشکش کنندگان آنچه که در قلب مهربانشان در گذر است، دریافت کند. نمی داند خون متعلق به کیست، اما به خوبی درک می کند که اگر این کیسه های خون نبود، او نیز رنگ زندگی و طعم در کنار خانواده بودن را نمی چشید، در همین حال پرستاری که تلا ش می کند با تمام خستگی خود، لبخند را فراموش نکند، نام دخترک را می خواند و این فرشته کوچک، لبخندی پر از امید و اضطراب می زند و برمی خیزد. نگاه دخترک از ذهنم پاک نمی شود. چند روز گذشته و ناخواسته گذرم به اورژانس یک بیمارستان دولتی درتهران می افتد. نیمه شب است، بیماری که تصادف کرده روی تختی در گوشه دیوار قرار دارد. تمام بدن او پوشیده از زخم و خون است. با خودم می اندیشم که آیا خونی در رگ های وی باقی مانده؟ پرستار با کیسه خونی میآید و به فریاد بیمار می رسد. گرچه پر از درد است اما کمی آرام تر می گیرد. معلوم نیست این خون متعلق به کدام شخص از بین ۷۰ میلیون جمعیت ایران است! شاید هم وارداتی باشد!

برای هر کس با هر روحیه ای که هست، اکنون کلید ادامه تپش قلب این جوان شده که حتما خانواده او گرچه از درد او بسیار می رنجند و آه و فغان می کنند اما سالها یزدان را برای زنده ماندن وی سپاس می گویند.

زندگی برای تو که این گزارش را می خوانی، چه رنگی است؟ گمان می کنم زندگی برای انسان هایی که انتقال خون، نجات دهنده آنهاست، سرخ باشد. سرخ به رنگ قلب به رنگ عشق، دوست داشتن، به رنگ زندگی! گیرندگان خون، اهداکنندگان را بسیار دوست دارند و گاه شاید این افراد را می پرستند. یاد مطلب محمد ترقی افتادم: «یکی بود یکی نبود، من بودم و تو نبودی، اما قصه مون آغاز نشد; یکی بود یکی نبود تو بودی و من نبودم; بازم قصه مون آغاز نشد; یکی بود یکی نبود; من منتظر بودم و تو اومدی; و قصه زندگی مون آغاز شد; تو با اومدن سرخت;

به موندن زردم، رنگ زندگی بخشیدی; همیشه منتظر اهدای خونت هستم.» رویا که خود را مدیون خیرین زندگی می داند خطاب به آنها می گوید: «خون تو مرا به زندگی باز می گرداند تو از خون خودت می گذری، تا من هم زندگی کنم. زندگی من وابسته به زندگی توست و همیشه دعا می کنم که تو سالم و تندرست باشی.»

آب مایه حیات است و بدیهی است که تمامی انسان ها به آب آشامیدنی برای زنده ماندن نیاز دارند. شاید تمامی ما با قرار گرفتن در گرما و مواجه شدن با کمبود آب، ارزش این مایه حیات را به قدر کافی درک کرده باشیم اما آب تنها مایه حیات نیست، موجودات زنده همان قدر که برای زنده ماندن و نفس کشیدن به آب احتیاج دارند، به طلا ی سرخ یعنی «خون» نیز نیازمند هستند. خون در جسم بشر می جوشد، قلب سرخ آدمی می تپد و فرد به زندگی لبخند می زند. انسان ها در جای جای این کره خاکی در تلا ش هستند. تا بهتر و آسانتر زندگی کنند و لذت های دنیوی و اخروی را بنا به باورهایشان از آن خود کنند اما موجودات زنده همواره دستخوش بیماری ها، حوادث و نارسایی می گردند، در این هنگام است که چشم به دست یاری دهنده هم نوعانشان می دوزند تا دردشان کمتر شود.

پدرو مادر با دیدن فرزند نورسیده می خندند، در پوست خود نمی گنجند و تمام مشکلا ت اقتصادی، سیاسی و اجتماعی را از یاد می برند. تورم و مشکلا ت کاری مانع شاد بودن آنها به خاطر به دنیا آمدن فرزند خود نمی شود اما غافل از این که فردا، کودک آنها زودتر از آنچه که باید با درد بیماری بزرگ شده و مشکلا ت فراتر از سن خود راتجربه می کند.

فرزند هموفیلی محتاج به خون دیگران است و مادر و پدر او نیز چشم به خون های بسته بندی شده دارند; مبادا خون نباشد! و یک ترس کشنده دیگر این که نکند خون آلوده باشد! مبادا دردی به دردهای او افزوده شود؟ و مادر زمزمه کنان زندگی دوباره فرزند خود را از پروردگار مهربان گدایی می کند. حکایت بیماران مبتلا به تالا سمی ماژور، کسانی که سرطان دارند، کم خون ها، مصدومین حوادث و نیازمندان به خون هنگام عمل جراحی نیز مشابه حکایت بیماران هموفیلی است. هر یک نسبت به سختی بیماری خود نیاز به خون دارند. خون من و تو!

پیشکش کردن بخشی از خون نیازمند سخاوت و از خود گذشتگی است اما به راستی نیز به همان اندازه دارای اهمیت است. نیازمندان خون امید دارند که اهداکننده، با دقت و صراحت و راستی به پرسش های پزشکان سازمان انتقال خون پاسخ دهد، تا هم بخشاینده و هم گیرنده خون، تجربه تلخی را از آن خود نسازند. طبق آمارهای ارایه شده، از هر ۳ نفر، یک نفر در طول زندگی به خون نیاز پیدا می کند.

یک واحد خون اهدایی می تواند جان سه نفر را از مرگ حتمی نجات دهد و هر سه ثانیه هم یک نفر محتاج خون و فرآورده های آن می شود. شایسته نیست که با خود خواهی پیشکش کردن و پذیرش خون را ویژه دیگران دانسته و خود را از این امر مستثنی بداریم.

انتقال خون دست آورد بسیار مهمی در پزشکی بوده و سالها است که از مرگ حتمی بسیاری افراد ازمادران هنگام به دنیا آوردن فرزند گرفته تا مصدومین و بیماران خونی جلوگیری می کند.

سلامت خون بسیار اهمیت دارد. خون ناسالم به اندازه زندگی بخش بودن ویرانگر است.

گویی که فردی بیمار به جای استفاده از دارو، سم مهلک مصرف کند. از ابتدای تاریخ انتقال خون تلا ش زیادی در درستی انجام این کار شد و پس از مدتی با بروز انواع عفونت ها وپیدایش بیماری های لا علا ج بسیاری چونHIV و...، اطمینان از سلا مت خون نیز در اولویت قرار گرفت. هنوز زخم واردات خون های آلوده از شرکت صادراتی فرانسوی خوب نشده که با پخش شدن بیماری در سطح جامعه و ادامه هر چند ناچیز این روند نمک بر آن زخم پاشیده می شود.

● پیدایش سازمان انتقال خون در ایران

در سال ۱۳۳۱ «بانک خون ارتش» به مرکز «انتقال خون شیر و خورشید سرخ» تاسیس و شروع به کار کردند.

مرکز خون ارتش از سال ۱۳۴۰ اقدام به تهیه فرآورده های سلولی و پلا سمایی کرد و در همان هنگام با همکاری انستیتو پاستور ایران، عمل پالا یش پلا سما و تهیه فرآورده های آن صورت گرفت.

با کوشش های فراوان، انتقال خون در سال ۱۳۵۳ با تاسیس سازمان انتقال خون ایران، قانونمند و با تلا ش دکتر فریدون علا در سال ۱۳۵۴ وارد مرحله جدیدی شد.

تمام هزینه های این سازمان از بودجه کل کشور به صورت کمک تامین می شد تا این که در سال ۱۳۵۸، سازمان انتقال خون به عنوان یک دستگاه دولتی وابسته به وزارت بهداری در آمد و تابع مقررات عمومی دولت شد.

در سال۱۳۶۳ اساسنامه سازمان انتقال خون ایران تصویب و سه معاونت تولید و فنی، پژوهشی و آموزشی و ادرای و مالی طراحی و به اجرا درآمد و طرح شبکه خون رسانی کشور در سال ۱۳۷۴ تصویب و اجرا شد.

در ابتدا مشکل عمده به نبود تشکیلا ت منظم برای جذب اهداکنندگان بود و سرویس های دولتی وخصوصی متکی به داوطلبین حرفه ای بودند. این داوطلبان کسانی را شامل می شدند که در مقابل وجه ناچیزی خون خود را علی رغم نبود سلا مت کافی، می فروختند. این احتمال وجود داشت که افراد مذکور برای گرفتن پول به درستی پاسخگوی پرسش های مربوط به رفتارها و سلا مت خود نباشند.

گروه دیگر اهداکنندگان، خون دهندگان جایگزین یا فامیلی بودند; بدین گونه که اشخاص هنگام نیاز به اعضای خانواده خود خون می دهند; آنها نیز ممکن بوددر اثر فشار از طرف خانواده و یا نگرانی بیمار، به پرسش ها پاسخ ندهند و یا بستگان بیمار، شخص سومی را با پرداخت مبلغی راضی به اهدای خون کنند.

گروه سوم اشخاص داوطلب هست چرا که بدون انتظار پاداش مادی و یا از روی اجبار خانواده دست به این کار می زنند. انگیزه اصلی آنها کمک به نیازمندان خون هستند و معمولا دلیلی برای کتمان واقعیت سلا مت خود ندارند، بنابراین خون سالم تری را اهدا می شود.

● خدمات سازمان انتقال خون

سازمان انتقال خون به جمعآوری و توزیع خون و فرآورده های آن از طریق مراکز اهدا خون در سراسر کشور می پردازد; این سازمان تنها مرکز ارائه دهنده خون و فرآورده های خونی به بیمارستان ها و دیگر مراکز درمانی است و اهداف تعریف شده ای دارد; این اهداف عبارت است از مشارکت در مراقبت از بیماران، تامین خون سالم و کافی، بسیج اهدا کنندگان داوطلب، همکاری با بیمارستان ها در حل مشکلات انتقال خون، گسترش شبکه پایگاههای انتقال خون و ...

● بخشش خون

اهدای خون فواید بسیاری برای بخشنده آن دارد; فرد غیر از جان بخشی به انسان دیگر می تواند از طریق کنترل ضربان قلب، فشار خون، دمای بدن، تشخیص کم خونی و نوع گروه خونی از سلامت خود اطمینان یابد. سازمان انتقال خون در کشور ما برای سلامت بخشنده خون و دریافت کنندگان، وضعیت تمام اهداکنندگان را می سنجد و همه خون های پیشکش شده در آزمایشگاه های این سازمان برای اطمینان از آلوده نبودن به ویروسHIV، هپاتیت B وC ، سیفلیس و تعیین گروه بندی خونی بررسی می شود.

پیشکش کنندگان زندگی از نظر سن، وزن، فشارخون و... باید دارای شرایطی باشند; سن این خیرین باید بین ۱۷ تا ۶۵ سال باشد; وزن آن ها کمتر از ۵۰ کیلوگرم نباشد; تعداد نبض بین ۵۰ تا ۱۰۰ ضربه در دقیقه، فشار خون بین ۹۰ تا ۱۸۰ میلی متر جیوه، حداقل هموگلوبین خون ۱۲/۵ گرم در دسی لیتر، حداقل فاصله بین دو اهدا ۸ هفته کامل، بیشترین تعداد اهدای خون برای آقایان ۴ بار در سال وخانم ها ۳ بار در سال، درجه حرارت بدن نباید بیشتر از ۳۷/۵ درجه سانتی گراد باشد و اهدا کننده ناشتا و دچار ضعف یا خستگی مفرط نباشند.

در صورتی که اهداکنندگان داروهای خاصی را مصرف می کنند، دچار آلرژی هایی چون آسم، تب یونجه و ...، فشارخون بالا، دیابت، بیماری های قلبی، ریوی، کلیوی و کبدی هستند، سابقه تزریق خون و فرآورده های آن، سابقه اعتیاد به مواد مخدر تزریقی، صرع یا تشنج، تماس جنسی مشکوک، جراحی در شش ماه اخیر را دارند، دوران حاملگی و شیردهی را پشت سر می گذارند و یا خالکوبی و حجامت کردند، باید پزشک انتقال خون را در جریان امر بگذارند و این کار الزامی است. بهتر است به مدت ۴۸ ساعت قبل از اهدا آسپرین مصرف نشود.

عمل خون دادن، یک فرآیند آسان بوده و تمامی ابزار به کارگرفته شده برای این کار باید استریل و یک بار مصرف باشد. حدود سه ربع تا یک ساعت زمان برای این کار درنظر گیرید; فرم ثبت نام را تکمیل کرده; به پرسش هایی که پیرامون سلامتی شما مطرح می شود، پاسخ دهید. سپس نوبت به یک معاینه بالینی ساده می رسد که در آن فشارخون اندازه گیری، دمای بدن و ضربان نبض سنجیده و نمونه خونی برای تشخیص کم خونی گرفته می شود. پس از انجام مراحل بیان شده، اهدا کننده روی تخت دراز می کشد و محل خونگیری توسط ماده ای به نام آنتی سپتیک، ضدعفونی می گردد. سپس عمل خونگیری در طی ۶ تا۱۰ دقیقه انجام می شود.

چند ساعت پس از اهدای خون باید میزان مایعات بیشتری نسبت به قبل مصرف شود; ۳۰ دقیقه الی یک ساعت پس از خون دادن از سیگار دوری گردد; در صورت داشتن خونریزی در محل نصب سوزن، پیشکش کننده خون دست خود را ۳ تا ۵ دقیقه بالا گرفته و فشار دهد; اگر حالت غش یا گیجی دارد به صورتی بنشینند که سر بین زانوها قرار گیرد و یا به نحوی دراز بکشد که سر پایین تر از بدن قرار گیرد; خیرین زندگی می توانند فعالیت های معمول خود را پس از نیم ساعت از سرگیرند اما از هرگونه فعالیت شدید در ادامه روز خودداری کنند; اگر پس از اهدای خون، حال خوبی نداشتند، با مرکز انتقال خون محل خود تماس گیرند و با پزشک یا پرستار حاضر در مرکز مشاوره کنند; در صورت خون مردگی یا خونریزی در زیر پوست، طی ۲۴ ساعت اول بعد از خون دادن، از کمپرس سرد استفاده شود و پس از زمان یاد شده، کاربرد کمپرس گرم در رفع علائم کمک می کند.

● نیازمندان اصلی خون و فرآورده های آن در کشور

بیماران تالاسمی، مبتلایان به انواع هموفیلی، دیالیزی ها، بیماران نیازمند به جراحی های بزرگ چون عمل قلب، کلیه، مغز استخوان، و زنان، مبتلایان به بیماری های خونریزی دهنده، نوزادانی که به خاطر ناسازگاری خون مادر و جنین، زردی گرفتند، کسانی که عمل پیوند اعضا دارند، سوختگی های شدید، مبتلایان به کم خونی های مزمن، دارندگان انواع سرطان و به ویژه کسانی که در مرحله شیمی درمانی قرار دارند، مصرف کنندگان اصلی خون و فرآورده های آن درکشور هستند.

● کابوس بیماری مرگ آفرین و مسری

هر دولت و حکومتی به طور طبیعی خواهان سلامت جامعه خود است و رسیدن به این هدف، نیاز به خرد و مهارت به کارگیری یافته ها دارد. در انتقال خون نیز یک سری از کارها برای اطمینان از سلامت خون دهنده و دریافت کننده زندگی به صورت روتین انجام می شود و قوانینی وجود دارد. دریافت خون پاک برای آن که بدان نیاز دارد به معنای زندگی است اما یک بار مردن شاید برای بسیاری از این افراد بهتر از جان دادن در درد و اندوه داشتن بیماری هایی چون ایدز و هپاتیتC است.

هیچ کس نمی داند که آیا در طول حیات خود به تزریق خون نیاز دارد یا نه، چرا که تنها بیماران هموفیلی و تالاسمی، خون دریافت نمی کنند; مادری که درد زایمان را با اشتیاق به دنیا آوردن پاره تن خود تحمل می کند، خواست بودن بالای سر فرزندش را در سر می پروراند; کسی که تصادف کرده و یا به هر دلیلی مصدوم شده در صورتی که زنده بماند، خدا را بسیار سپاس می گوید اما اگر هر یک از این افراد یا دیگر اشخاصی که به ناگهان و یا همیشگی به خون نیاز دارند پس از شکرگزاری برای موجود بودن خون مورد نیاز و لبریز کردن دعای خیر به اهداکننده خون، با کابوس بیماری دیگری مواجه شوند، چگونه روزگار را تا لبیک گفتن به مرگ در کنار خانواده مصیبت دیده خود می گذرانند؟

دریافت کنندگان خون به ویژه بیماران هموفیلی در کنار آرامش خیال نسبی برای وجود خونی که لازم دارند، دلهره و اضطراب فراموش نشدنی ای را هم تجربه می کنند چرا که علاوه بر داشتن عوارض جانبی تزریق خون، صدها نفر از آن ها قربانیان ایدز و دیگر بیماری های فاقد درمان و یا صعب العلاج از طریق دریافت خون های آلوده بودند.

چنان چه جریان جنجالی دادگاه رسیدگی به شکایت این بیماران که در سال ۱۳۷۶ آغاز شد، هنوز در اذهان باقی مانده است. در سال ۱۳۸۳ پس از صدور حکم، سازمان انتقال خون و وزارت بهداشت ایران محکوم و موظف به پرداخت مبلغی بالغ بر ۲۰ میلیارد تومان به قربانیان تزریق خون های آلوده شدند. وزارت بهداشت و سازمان انتقال خون ایران به جز پرداخت ضرر و زیان مادی و تامین هزینه های درمانی قربانیان، باید از تک تک ۹۷۴ شاکی پرونده، به طور رسمی عذرخواهی می کردند.

پس از گذشت یک سال، دکتر مسعود پزشکیان -وزیر بهداشت، درمان و آموزش پزشکی ایران- اعلام کرد که خطایی از این وزارت خانه سر نزده تا مستلزم عذرخواهی باشد و پرداخت دیه را از بودجه وزارت بهداشت و سازمان انتقال خون، برابر با ضرر بیماران هموفیلی دانست. رای دادگاه دو بار دیگر تایید شد و در نهایت با وجود دستور صریح رییس جمهور وقت به وزارت بهداشت، در زمان وزارت پزشکیان اقدامی صورت نگرفت.

وی گفته بود ک با پرداخت دیه، بودجه ای که برای داروی بیماران هموفیلی منظور شده است در جای دیگری صرف می شود و در نتیجه دارویی که بیماران در گذشته به طور رایگان از بخش دولتی دریافت می کردند به علت کسری بودجه مجبور به تهیه از بخش خصوصی با هزینه گزاف خواهند شد; در صورتی که محکومان پرونده، علاوه بر پرداخت ضرر و زیان مادی و معنوی به آلوده شدگان; موظف به پرداخت هزینه های درمانی آنان نیز بودند.

احمد قویدل- مدیرعامل کانون هموفیلی ایران- انگیزه مقامات وزارت بهداشت را جلوگیری از پرداخت خسارت به بیماران ندانست بلکه آن را در راستای جلوگیری از نهادینه و قانونی شدن روندی که شهروندان را مجاز به طلب غرامت از دولت می کند، شمرد.

مطابق حکم اولیه دادگاه، دکتر فرهاد لنگرودی، مدیر عامل سابق سازمان انتقال خود که متهم ردیف اول پرونده بوده، به دلیل تاسیس موسسه داروسازی بدون اخذ مجوز قانونی و عرضه مواد آلوده منجر به بیماری دایم (پالایشگاه خون) به ۱۰ سال حبس تعزیری، دکتر احمد شیبانی، مدیرکل سابق نظارت بر امور دارو و مواد غذایی وزارت بهداشت، به عنوان معاونت در جرم به ۳ سال حبس تعلیقی و انفصال از مدیریت در مشاغل دولتی طی این مدت و دکتر ذبیح الله مطلبی، مسوول فنی آزمایشگاه شرکت پالایش و پژوهش خون به عنوان معاونت در جرم به ۲ سال حبس تعزیری محکوم شدند.

دکتر رسول نفیسی- جامعه شناس مقیم آمریکا- دادگاه مذکور را گامی مهم در جهت دمکراسی و یک دولت پاسخگو در ایران و سرآغاز اقدامات دیگر در این زمینه دانست. اما بهمن کشاورز- حقوقدان- اظهار کرده بود که مساله پرداخت غرامت به ویژه در مواردی که شهروندان به خاطر اقدام یا عدم اقدام دولت دچار ضرر و زیان شده اند قبل و بعد از انقلاب در قوانین ایران وجود داشته است .

نمونه مشابه تزریق خون های آلوده در کشورهای دیگر چون کانادا نیز دیده شده است; بیش از ۲۰هزار نفر در دهه هشتاد میلادی، از طریق انتقال خون آلوده، به بیماری های ایدز و هپاتیت C مبتلا شدند و از آن تاریخ تاکنون، بیش از سه هزار نفر از آنها جان باختند. در نهایت سازمان صلیب سرخ کانادا، پس از گذشت حدود ۲۰ سال، رسما از قربانیان و خانواده های آلوده شدگان، عذرخواهی کرده و مسئولیت وقوع اشتباه را پذیرفت.

یادآوری این فجایع به خاطر گوشزد کردن دوباره اشتباه سازمان های دست اندرکار نیست بلکه امید است تمام مسوولین، چه آن ها که مرتکب خطا شدند و چه کسانی که هنوز کارنامه سفید دارند به فریاد قربانیان آسب دیده برسند و تمام ابزار را از دقت تا تکنولوژی به کار گیرند تا شاهد فجایع انسانی بیشتر نباشیم.

نسل بشر برای آزمون و خطا نیست و تاثیر یک بی عدالتی آسیب رسان در حق رگ و ریشه های کشور نادیده گرفته نمی شود. تک تک افراد از اهداکنندگان در حد صادق بودن تا دست اندرکاران امر که از بسیاری جهات- واردات تا تامین داخلی خون پاک- باید پاسخگو باشند، مسوولند و اشتباه ها توجیح پذیر نیست!

● روز اهدای خون

هر ساله این روز جشن گرفته می شود و از اشخاص گوناگون تجلیل می گردد.

در کنار گرامی داشت این روز و برگزاری جشن ها به بهانه یادآوری این امر مقدس، دوباره و از اهمیت قطره قطره خون های پیشکش شده به جسم و روح نه تنها افراد نیازمن بلکه به خانواده های آن ها نیز بیان می شود. یک فرد با بخشش مقداری از خون خود خانواده ای را از مرگ جسمی و روحی نجات می دهد.

مهربانی قلب تو باعث تپیدن قلبی دیگر و دمیدن روح زندگی در وجود خانواده ای می شود; تو زندگی بخش چند انسان بودی؟

نویسنده : پانیسا حسن زاده