قربانیان آلودگی های نفت

اکتشاف نفت یکی از نقاط عطف زندگی بشر بوده است با این کشف مهم, آتش که همواره ارزشی ابدی و ازلی داشت از برج عاج خود پایین آمد

اکتشاف نفت یکی از نقاط عطف زندگی بشر بوده است. با این کشف مهم، آتش که همواره ارزشی ابدی و ازلی داشت از برج عاج خود پایین آمد. چون همگان به راحتی می­‌توانستند آتش به پا کنند و از آن نگهداری نمایند و از آن مهم‌تر این که اصلا نیازی نبود از آتش نگهداری ویژه‌ای انجام شود. چون در هر لحظه که به آتش نیاز داشتیم، می‌شد آن را مهیا کرد.

از نفت محصولات و مشتقات بی‌شماری تهیه شد و انسان روز به روز بیشتر به آن وابسته می‌شد. قیر، گازوئیل و انواع محصولات پتروشیمی این وابستگی را بیشتر از روز قبل می­‌کرد. بسیاری از محصولات نفتی در آزمایشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی ساخته (اختراع) یا کشف می­‌شدند، اما بودند محصولاتی که کاملا ناخودآگاه و تصادفی یافته می‌شدند و دست بر قضا این محصولات ارزش بسیار بالایی هم داشتند. در این میان، اما یکی از محصولات ناخواسته نفت برای انسان دردسرساز شد.

ما تمام تلاشمان را می‌کنیم تا از این محصول نفت خلاصی پیدا کنیم و دریغ که تقریبا این کار غیرممکن شده است. این فرزند ناخواسته نفت آنقدر برای ما دردسرساز شده که حتی زمزمه کنار گداشتن نفت و مشتقات آن از زندگی روزمره را هم باعث شده است... محصولی ناخواسته در برابر تمام ارزش‌های نفت قد علم کرده است... نفت همزاد ناخواسته وحشتناکی دارد به نام آلودگی. آلودگی‌های حاصل از نفت مستقیم و غیرمستقیم ما را احاطه کرده است. از گازهای مسمومی که از سوختن نفت و مشتقات آن به جو زمین و در نهایت به ریه‌های ما وارد می‌­شود تا لکه‌های بزرگ و کوچک نفتی که به آب‌های مناطق نفت‌خیز وارد شده و اکوسیستم دریایی را با دردسر‌های بزرگ روبه‌رو می‌کند. خیلی ساده است که بهانه این نوشته را پیدا کنید. حادثه‌ای که بیش از ۴۰ روز قبل در خلیج مکزیک رخ داد و هنوز مهار نشده و بعید است کمتر از ۳ ـ‌ ۲ ماه آینده هم مهار شود، بهانه‌ای زشت ولی خوب برای این نوشته می‌تواند باشد.

قضیه ساده است... یک شرکت نفتی که در آب‌های عمیق این خلیج به اکتشاف نفت مشغول بود در اثر یک انفجار، شکاف بزرگی در یک مخزن نفتی طبیعی ایجاد کرده و حالا نفت خامی که هزاران یا میلیون‌ها سال آن پایین خفته بود بیدار شده و نعره زنان به بالا می‌آید و چون از آب سبک‌تر است خودش را به سطح آب شور دریا می‌رساند... همین. اما این حادثه واقعا به این سادگی قابل چشم‌پوشی نیست. اول از همه این که مقدار نفتی که تاکنون از این مخزن نفتی بیرون آمده واقعا زیاد است.

اکنون روزانه حدود ۸۰۰ هزار لیتر نفت به دریا وارد می‌شود. این مقدار نفت خام لکه‌ای روی دریا ایجاد کرده به سادگی از ایستگاه فضایی دیده می‌شود، اما واقعا این لکه نفتی عظیم (واقعا به این مقدار نفت موجود در دریا باز هم می‌توان لقب لکه داد؟!) چه مشکلاتی را در اکوسیستم منطقه ایجاد می‌کند؟

نفت خام با سرعت و شدت بسیار زیادی در حال خروج از شکاف عمقی دریاست و یک جریان عظیم از نفت خام به شکل کانالی واقعی از اعماق به سطح آب کشیده شده است. این جریان عظیم نفتی، سکون و آرامش کف دریا را به هم می‌زند و باعث نوعی از مهاجرت می‌شود که به آن مهاجرت ناخواسته می‌گوییم. مهاجرت جانداران عمدتا ساکن اعماق آب‌ها به بخش‌هایی که به هر حال خانه اصلی آنها محسوب نمی‌شود. تخریب اکوسیستم دریا از همین مورد آغاز می‌­شود. این جریان نفتی بزرگ بالاخره به سطح می‌رسد و تازه اصل ماجرا آغاز می‌شود. متاسفانه ماهی‌ها و تقریبا تمام موجودات وابسته به آب تلاشی برای نزدیک نشدن به این لکه نفتی انجام نمی‌دهند.

بسیاری از ماهیان بزرگ و پرندگان دریایی این لکه نفتی را به شکل توده‌ای از غذا فرض می‌کنند. پس بنابراین برعکس انتظار ما به آن جذب می‌شوند. پرندگان به قصد شکار به سوی آن شیرجه می‌روند و ماهیان و شیر‌های دریایی و فک‌ها به سوی آن با قدرت شنا می‌کنند. با ورود جانوران بزرگ جثه به لکه نفتی فاجعه شروع می‌شود. ساختار پر در پرندگان به گونه‌ای است که برای پرواز از هم جدا شده و می‌توانند مانند یک چتر هوا را زیر خود نگه دارد و قابلیت پرواز یا سر خوردن در هوا را ایجاد کند، اما با چسبیدن پرها به همدیگر (در اثر آغشته شدن به مواد چسبناک نفتی) بلافاصله قدرت پرواز از این موجودات گرفته می‌شود.

به‌گونه‌ای مشابه فلس ماهیان هم به همدیگر چسبیده و قدرت شناوری آنان هم تا حد زیادی کاسته می‌شود. این یکی از دردآورترین اتفاقاتی است که با ایجاد یک لکه نفتی در دریا برای دنیای جانوری رخ می‌دهد؛ پرندگانی که به دلیل از دست دادن قدرت پرواز روی آب باقی می‌مانند و آنقدر در این وضعیت می‌مانند تا از گرسنگی بمیرند. ماهیانی که شناور بودنشان را باید فراموش کنند... .

از سوی دیگر نفت خام چسبناک باعث خفگی ماهیان و دیگر آبزیان می­‌شود. راه‌های تنفسی آبزیان به راحتی با این مواد نفتی غلیظ بسته می‌شود و عملا امکان تنفس از آنها سلب می‌شود. بسیاری از کشته شدگان لکه‌های نفتی به‌دلیل چنین خفگی دردناکی از بین رفته‌اند.

بزرگ‌ترین جانور زمین هم حتی از این بلا در امان نیست. یک وال عظیم‌الجثه غذایش را با فیلتر کردن آب و جذب مواد غذایی درون آن از طریق شبکه تور مانند جلوی دهانش انجام می‌دهد. سپس این حجم عظیم آب را باید از طریق مجاری مخصوص به بیرون بفرستد. وال‌هایی که در مسیر لکه‌های نفتی قرار دارند آب آلوده به نفت غلیظ را فیلتر می‌کنند. یعنی مقدار زیادی از این نفت به شبکه فیلتراسیون او می‌چسبد و نمی‌گذارد که فرآیند فیلتراسیون به خوبی انجام بگیرد. بنابراین وال در گرسنگی مفرط قرار می‌گیرد. از‌سوی دیگر آب آلوده به نفت خام به مجاری بیرون فرستادن آب می‌چسبد و این راه‌های حیاتی مسدود می‌شود... وال‌ها هم از قربانیان بزرگ این لکه‌های نفتی می‌شوند.

درست در کنار وال‌ها، این غول‌های دریایی، ریزترین موجودات دریازی وجود دارند که آنها هم به شیوه‌ای دیگر از لکه‌های نفتی تاثیر می‌گیرند. پلانکتون‌های گیاهی (فیتوپلانکتون‌ها) آغازگر زنجیره غذایی در دریا هستند. آنها نور خورشید را می‌گیرند و با انجام عمل فتوسنتز مواد آلی تولید می‌کنند. تقریبا همان کاری که برگ سبز گیاهان روی خشکی انجام می‌دهند. لکه‌های نفتی ساز و کار این موجودات را هم با مشکل روبه‌رو می‌کند. با ایجاد یک لکه‌ نفتی، کدورت آب بالا می‌رود و در نتیجه نور کمی به اعماق آب و البته پلانکتون‌ها می‌رسد. بنابراین آنها هم با توان کمی به فتوسنتز می‌پردازند (در بسیاری موارد اصلا فتوسنتز انجام نمی‌شود) و نخستین حلقه از زنجیره‌ غذایی تخریب می‌شود.

چسبیدن باله‌ها به بدن در میان بسیاری از پستانداران دریایی، هایپوترمیا یا پایین آمدن دمای بدن جانورانی که به مواد نفتی آغشته شده‌اند (بخصوص پرندگان)، از دست دادن شدید آب بدن در جانوران مختلف (به دلیل این‌که آنها آب آغشته به نفت را نمی‌نوشند. عدم شناخته شدن یا پذیرفته شدن جوجه‌ها (در پرندگان) و نوزادان توسط والدین به دلیل آلوده شدن تمام سطح بدن آنها به مواد نفتی و تغییر بو یا خصوصیات ظاهری و در نهایت ایجاد زخم‌های مزمن و شدید بخصوص در نواحی چشم و دهان و سطوح آغشته به مخاط بدن از دیگر رویدادهایی است که‌ یک لکه‌ نفتی برای محیط زیست به ارمغان می‌­آورد.

متاسفانه ما آدم‌ها تا زمانی که تاثیر مستقیم یک رویداد را بر زندگی خودمان نبینیم به آن توجه چندانی نمی‌کنیم بنابراین خوب است نگاهی به تاثیر قطعی این آلودگی‌های نفتی بر سلامت‌مان بیندازیم. حتی اگر تمام نفت که روی آب‌ها قرار گرفته و لقب لکه‌ نفتی را یدک می‌کشد جمع‌آوری شود (کاری که تاکنون روش مطمئنی برای آن ایجاد نشده) باز هم لکه‌ها و حباب‌های کوچک و درشتی در لایه‌های پایین‌تر وجود داشته یا در بدن برخی از ماهی‌ها و بخصوص سخت‌پوستان دریایی مثل خرچنگ‌ها و میگو‌ها (بخصوص در بافت‌های چربی آنها) مواد نفتی قرار می‌گیرد و این ماهیان و دیگر آبزیانی که از بند لکه‌ نفتی زنده بیرون می‌آیند بعدا صید شده و به عنوان خوراک ما انسان‌ها استفاده می‌شوند. جالب است بدانیم آلودگی‌هایی که در بافت‌های یک موجود زنده رسوخ کند تقریبا محو نشدنی محسوب شده و به عبارتی همان آلودگی در نهایت از طریق زنجیره‌های غذایی به جیره‌ غذایی ما وارد می‌شود.

در پایانی‌ترین بخش این نوشته‌ کوتاه خوب است توجه کنیم با آن که‌ یک رویداد هولناک زیست‌محیطی در خلیج مکزیک در حال وقوع است اما در جنوب کشورمان و در خلیج فارس که بحق می‌توان آن را قطب صنعت نفت دنیا دانست، این فاجعه به شکلی روزمره و دائمی در جریان است... سالانه نزدیک به‌ یک میلیون تن مواد نفتی از کشتی‌ها و سکوهای نفتی به این دریا روانه می‌شود و بیش از ۱۰ میلیون تن هم پساب صنایع مادر نفت و پتروشیمی به این عدد افزوده می‌شود. خلیج فارس امروزه محل زندگی و روزمرگی گونه‌های بسیار متنوعی از قربانیان نفت است... .

● فاجعه خلیج مکزیکو از نگاه اعداد

▪ ۹۳۰ میلیون دلار آمریکا

مبلغی است که تاکنون شرکت BP برای بستن در چاه نفت مورد نظر هزینه کرده است.

▪ ۱۲تا ۱۹ هزار بشکه

تعداد بشکه‌های نفت خامی که روزانه به دریا وارد می‌شود.

▪ ۱/۱ میلیون متر

مقدار لوله‌های پلاستیکی‌ای که برای جلوگیری از جریان نفت در خلیج مکزیکو استفاده شده است.

▪ ۴۱ میلیون لیتر

مقدار نفتی که کلا در سال ۱۹۸۹ در محل حفاری والدز در آلاسکا وارد دریا شد.

▪ ۷۵ تا ۱۶۲ میلیون لیتر

مقدار روزانه نفت خامی که از زمان انفجار و کشته شدن ۱۱‌ نفر در محل حفاری وارد دریا شد.

▪ ۲۰ هزار نفر

تعداد کارکنان رسمی که برای مهار این جریان نفتی مشغول به مهار مستقیم در منطقه هستند.

▪ ۱۴۰۰ فروند

تعداد کشتی‌های عملیاتی که در منطقه حضور دارند.

▪ ۴۰۰ گونه

تعداد گونه‌های جانوری که به دلیل این حادثه نفتی در خطرند.

▪ ۶۶۱ میلیون دلار آمریکا

ارزش تجاری صنعت ماهیگیری در سال ۲۰۰۸ در منطقه این حادثه.

▪ ۲۰ میلیارد دلار آمریکا

ارزش و گردش مالی صنعت توریسم منطقه در سال ۲۰۰۸.

محمدرضا نوروزی