رابطه معنی​دار پایداری حمل ونقل با رفاه شهروندان

در سال­​های آخر سده بیستم خرید خودرو در سراسر جهان و از جمله در ایران, رشد چشم گیری داشته است

● پایداری حمل‌ونقل

در سال­​های آخر سده بیستم خرید خودرو در سراسر جهان و از جمله در ایران، رشد چشم‌گیری داشته است. نتیجه آن، ازدحام، آلودگی، سروصدا و آسیب​­های محیطی دیگر بوده است که می​­تواند در آینده فاجعه آمیز باشد. در ایران، این امر به­​دلیل وجود عامل​­هایی از جمله ضعف در سامانه​­های ترافیکی موجود، حفظ و نگه‌داری نامناسب راه­​ها و عدم مصرف مناسب وسایل نقلیه، مشهودتر است.

بر اساس آمار، ۸۲۰ میلیون خودرو در جهان در حال تردد است که این تعداد رو به افزایش بوده و میزان آلودگی ناشی از هر خودرو ۴ تن در سال اعلام شده است. به طور کلی ۳.۳ میلیارد تن گاز دی اکسید کربن نتیجه حرکت این خودروها در سطح کره زمین خواهد بود. در گذشته رشد خودروها به کندی صورت می­​گرفت و افزایش و تکامل خودروها پدیده­​های زیان​­آوری را در پی نداشت. ساختار زیربنایی حمل‌ونقل توان رویارویی با آن را داشت. تنها جنبه‌ رفاهی آن محسوس بود. در پی رشد شهرها و همزمان با آن، رشد شمار خودروها، مشکلات بی​­شماری را ایجاد کرده است.

در حالی که امروزه وابستگی به خودرو به­​عنوان الگوی سفر بی​­تحرک، فضاهای شهری را تحت تسلط خود قرار داده است، ایجاد فضاهای زیست محیطی شهری متناسب با فعالیت جسمانی افراد در ارتقای سلامت شهروندان موثر خواهد بود. بدین ترتیب می​­توان پی​امد ناپایداری حمل‌ونقل را در محیط زیست پیش بینی کرد. در نتیجه هرگونه ناپایداری حمل‌ونقل، به طوری که مستقیم و غیرمستقیم زیست بوم را به مخاطره اندازد،

می­​تواند شرایط محیط را برای زندگی انسان و موجودات زنده نامطلوب سازد. برای این منظور راه​کارهایی از قبیل ادغام کاربری‌ها و توزیع تسهیلات به­​منظور به حداقل رساندن تولید سفرها، بالا بردن تراکم به صورت اصولی، ایجاد تسهیلات برای عابران و ... را می­​توان نام برد. همچنین به دلیل این که بیش‌ترین منابع آلودگی در جوامع بشری از سوی خودروهاست، باید به شیوه​­های متفاوتی برای کنترل شمار خودروها و میزان گاز منتشر شده توسط آن‌ها به­​کار برد. در عین حال جانشینی وسایل حمل‌ونقل همگانی با آلایندگی پایین نیز از مواردی است که به­​منظور کاهش آلودگی در شهرها، می​­تواند مورد بهره­​برداری قرار گیرد.

کنونی حمل‌ونقل مجموعه​ای پیچیده از مسایل شهری نظیر آلودگی​­های هوا، مشکلات روحی و روانی، ازدحام، فرسودگی، گسترش بی رویه تخریب بوم زیست­​ها و جداسازی اجتماعی را به دنبال داشته است. بدین ترتیب استفاده درست از منابع عمومی موجب کاهش آلودگی­​ها و حرکت به سوی پایداری حمل‌ونقل است. در نتیجه تراکم ترافیک و پی​آمدهای ناشی از آن، آلودگی عمده معضلات حل نشده حمل‌ونقل است. همچنین تمرکز این خودروها به​­ویژه در مناطق شهری و انتشار و تخلیه حجم انبوهی از آلاینده​­ها به

محیط­​های شهری مسائل و مشکلات اجتماعی را در بسیاری از مناطق شهری کشور به وجود آورده است. اکنون معضل آلایندگی­​های مختلف حمل‌ونقل در شهرها به­​عنوان یکی از مهم‌ترین معضلات زیست محیطی کشور مطرح است.

● هزینه­​های اجتماعی و پایداری حمل‌ونقل

انسان هیچ گاه از مسائل و پدیده​­های اجتماعی رها نبوده است. پدیده­​های اجتماعی در مسیر تحولات اجتماعی بر سر راه توسعه یعنی وضعیت موجود و وضعیت مطلوب مورد توجه مردم و

گروه­​های اجتماعی قرار می­​گیرند و مانع از تحقق اهداف و کمال مطلوب­​های آن‌ها می​­شوند. تاثیرات اجتماعی برنامه​­های زیست محیطی حمل‌ونقل به​­عنوان یکی از موضوعات اساسی عصر جدید در زیست بوم شهری شناخته شده است. پیوند عمیق حمل‌ونقل با زندگی روزمره از نظر دسترسی به خدمات و نقش اساسی آن در ارتقا سطح زندگی و رفاه اجتماعی، بیان‌گر نقش اجتماعی است که حمل‌ونقل می​­تواند داشته باشد. بنابراین جهت ارتقا سطح زندگی و کیفیت زندگی اجتماعی، ضروری است که به پایداری حمل‌ونقل، توجه ویژه­​ای شود و به این طریق به تقاضای جامعه برای دست‌یابی به فعالیت­​های اجتماعی پاسخ مساعد داد.

سازمان حفاظت محیط زیست نیز با کمک­ بانک جهانی هزینه​­های اجتماعی حمل‌ونقل را در گزارشی، برای سال ۲۰۰۰ و سال ۲۰۱۹ انجام داده است. بر اساس این مطالعات خسارات بهداشتی ناشی از آلودگی هوا در ایران در سال ۲۰۰۱ حدود ۵۶۰۰۰ میلیارد ریال (۷ میلیارد دلار) برآورد کرد که این مقدار حدود ۴ درصد تولید ناخالص داخلی در سال یاد شده است. بر اساس این بررسی و با استفاده از الگوهای اقتصاد سنجی و در صورت استمرار روند موجود خسارات وارده بر محیط زیست در سال ۲۰۱۹ معادل ۱۵۵۰۰۰ میلیارد ریال (۱۹ میلیارد دلار) به قیمت سال ۲۰۰۱ خواهد شد.

هزینه اجتماعی عدم پایداری حمل‌ونقل نشان‌گر بار مستقیم و غیرمستقیم است که توسط فعالیت​­های حمل‌ونقل به مردم و محیط زیست تحمیل می­​شود. توسعه روز افزون حمل‌ونقل، منجر به افزایش حجم راه‌بندان و تراکم در شهرها شده است. افزایش تراکم اثرات نامطلوب اجتماعی بر زندگی جوامع شهری را در پی دارد. در نتیجه، باید روش یا روش­‌های اجرایی برای شناسایی تاثیرات اجتماعی عدم پایداری حمل‌ونقل می​­تواند بر بوم زیست تاثیر گذار باشد، شناسایی کرد. به­‌منظور تعیین تاثیرات اجتماعی عدم پایداری حمل‌ونقل که پیامدهای بارزی بر محیط داشته باشند روشی ایجاد کرده تا علاوه بر هزینه​­های جانبی، سبب کاهش تاثیرات اجتماعی نیز شود. بنابراین برای کاهش اثرات نامطلوب تغییرات اجتماعی و بهره​­گیری از جنبه​­های مفید پایداری حمل‌ونقل، ضروری است که تاثیرات آن بر جنبه​­های مختلف اجتماعی شناسایی و مدیریت شود. چون محیط زیست سامانه پویا و پایداری است که اعضای آن در نتیجه و روابط متقابل به فعالیت می­​پردازند. یکی از دلایل اصلی که ممکن است مشکل عدم پایداری را پیچیده​­تر کند و جستجو برای یافتن راه حل را مشکل سازد، میزان

هزینه​­های بالای آن است که مشکلاتی در زمینه​­های اجتماعی و اقتصادی ایجاد می­​کند و به­​نظر می​­رسد که این عامل از نظر عموم مردم اهمیت زیادی دارد. دسترسی به حمل‌ونقل آسان با کاهش هزینه خسارات اجتماعی ناشی از اتلاف وقت مردم نقش به سزایی در بهینه کردن پایداری حمل‌ونقل دارد. بنابراین، یکی از نمادهای ارزیابی کیفیت زندگی در هر منطقه، وضعیت پایداری حمل‌ونقل مردم آن منطقه است. در واقع وضعیت پایداری حمل‌ونقل، نشانی از سطح رفاه اجتماعی مردم هر کشور است. بر این اساس، ارتقای آن نیز به افزایش سطح رفاه اجتماعی کشور منجر خواهد شد.

● اثرات هزینه​­های اجتماعی زیست بوم شهری در پایداری حمل‌ونقل

بخش حمل‌ونقل جاده­ ای بیش‌ترین سهم انتشار آلاینده­​های زیست محیطی را دارد. اکنون بر اثر فعالیت​­های انسان و آلودگی­​هایی که از این طریق به عرصه محیط زیست وارد شد، دیگر زیست­​بوم آن قدرت را ندارد تا این همه فشار وارده را تحمل کند در نتیجه باعث تغییراتی زیادی در محیط زیست می​­شود. ناپایداری​­­های حمل‌ونقل حاصل از تردد جاده‌ای، آثار متفاوت وسیعی بر محیط زیست وارد می‌سازد. این آلودگی­​ها، آسیب​­ها و خساراتی است که حمل‌ونقل به​­ویژه در شهرها، بر پیکر محیط زیست وارد می­​سازد. پس توجه به ارزیابی‌های زیست محیطی، می‌تواند ضایعات زیست محیطی را به­​طور چشم‌گیری کاهش دهد.

امروزه نیاز به توسعه و رشد اقتصادی و وسایل حمل‌ونقل باعث نیاز بیش‌تر آمد و شد در سطح شهرها شده است. گسترش بخش حمل‌ونقل مانند شمشیر دو لبه عمل می‌کند که از یک سو نیازهای اساسی توسعه و افزایش رشد اقتصادی در کشورها بوده و از سوی دیگر با اختصاص نشر ۷۵ درصد از آلاینده​­ها به محیط زیست و افزایش تقاضای انرژی، باعث از دست دادن رفاه می​­شود. بر اساس آمار سازمان جهانی انرژی انتشار دی اکسید کربن با رشد سریع­‌تر از تقاضای انرژی با نرخ متوسط سالانه ۸/۱ درصد در سه دهه آینده ادامه خواهد یافت. مسائل عمده آلودگی هوای شهری می­​تواند هزینه​­های اقتصادی ناشی از خسارت­​های زیست محیطی آلودگی هوا در اقتصاد کشورهای درحال توسعه را به بزرگی ۴ تا ۶ درصد درآمدهای سرانه شهری برساند. بیش‌ترین سهم خسارت​­های زیست محیطی مربوط به آثار آلودگی بر سلامت انسان است. هر سال حدود یک میلیون نفر به­​طور ناگهانی به​­علت ابتلا به بیماری​­های تنفسی و سایر بیماری​­های ناشی از آلودگی هوای شهری جان خود را از دست می­​دهند. خسارات وارده بر سلامت انسان و محیط زیست باعث از دست دادن رفاه و افزایش هزینه­​های خارجی منفی است.

از آن جایی که حمل ونقل از زیرساخت​­های مهم و حیاتی به حساب می­​آید و تشکیل دهنده شکل شهری است، نقش بارزی در پویایی سامانه شهری ایفا می­​کند؛ به­​شرطی که بتوان با ارایه خدمات شهری مناسب، شرایط لازم و کافی را در پایداری­­​های حمل‌ونقل ایجاد کرد. سرعت افزایش جمعیت شهری بسیار بیش‌تر از تسهیلات و زیرساخت‌های شهری است. مشکلات و مسائل مهم شهری روز به روز افزایش می‌باید به نحوی که اگر نسبت به حل به‌موقع مشکلات و مسایل شهری و ناپایداری­­​های حمل‌ونقل اقدام نشود، بحران‌های بسیار مخرب اجتماعی به‌وجود می‌آید. بنابراین باید پایداری حمل‌ونقل بر مفهوم پایداری زیست‌محیطی استوار شود. که می‌توان با حفظ قابلیت‌های محیط‌زیست به حرکت توسعه حمل‌ونقل شتاب داد.

سامانه حمل‌ونقل نه تنها فرآیند توسعه را تحت تاثیر قرار می​­دهد، ‌بلکه خود نیز در جریان توسعه دچار تغییر و تحولات کمی و کیفی می​­شود. بدین ترتیب حفظ و نگه‌داری محیط‌زیست از مهم‌ترین چالش‌هایی است که صنعت حمل‌ونقل با آن مواجه است. این در حالی است که لزوم بهبود سطح استانداردهای زندگی، اهمیت خود را از دست نداده است. اکنون ثابت شده است که صنعت حمل‌ونقل در بهبود و توسعه استانداردها و ارتقای سطح زندگی بشر، نقشی اساسی دارد. ضعف یا نارسایی در هرکدام از بخش​­های فوق باعث مشکلات حمل‌ونقلی و کاهش کارایی سامانه حمل‌ونقل در شهر خواهد شد. بدین ترتیب الگوهای توسعه حمل‌ونقل که در آن‌ها ملاحظات زیست‌محیطی در نظر گرفته شده است الگوهایی پایدارند.

● اثرات هزینه­​های اجتماعی مصرف سوخت در پایداری حمل‌ونقل

حمل‌ونقل یکی از بخش‌های عمده و اصلی مصرف‌کننده انرژی است. بیش‌تر خودروها از سوخت‌های هیدروکربنی استفاده می‌کنند. اگر این سوخت‌ها ناقص بسوزند، تولید آلودگی می‌کنند. بر طبق آمارهای موجود، به روشنی می​­بینیم که مصرف سوخت در بخش­‌های مختلف کشور از جمله حمل‌ونقل هر روزه بیش‌تر می­ شود و این موضوع نا مناسب بودن الگوهای مصرفی را در جامعه مشخص می­ سازد. از سوی دیگر، بخش حمل‌ونقل به تنهایی مصرف کننده بیش از یک سوم کل انرژی مصرفی جهان است. و از سوی دیگر انتشار این حجم از آلاینده‌ها خسارات هنگفتی را بر اقتصاد کشور تحمیل می‌کند.

این در حالی است که مصرف انرژی در بخش حمل‌ونقل از روند مطلوبی پیروی نکرده و به همین دلیل نیز

شاخص­‌های مرتبط با مصرف انرژی در این بخش از اتلاف و به هدر رفتن شدید انرژی این ماده حیاتی درکشور حکایت دارد و به دلیل بهره ­وری پایین انرژی و مصرف بی رویه آن سالانه مقادیر بسیار زیادی از انواع آلاینده‌ها در اتمسفر کشور تخلیه می‌شود، که این پدیده هزینه­‌های اقتصادی هنگفتی را به پیکره اقتصاد کشور تحمیل می‌کند.

در ایران حمل‌ونقل جاده­ ای به ­رغم میزان مصرف انرژی بالا ولی به دلیل انعطاف پذیری در انتخاب مسیر و مقدار بار، تعداد دفعات بارگیری کم‌تر، کنترل دائمی بر روی کالا در طی مسیر و سهولت دسترسی به مراکز تولید و جذب، دردسترس بودن وسایل نقلیه جابجایی بار، زمان کم‌تر در رسیدن بار به مقصد،

● گسترش شبکه

راه­​های کشور و عدم گستردگی شبکه سـراسری راه آهن (به دلیل کوهستانی بودن قسمت عمده کشور) موجب شده است که در صد بسیار بالایی (بیش از ۸۵ در صد ) از حمل‌ونقل کالا بر عهده این بخش باشد. بدین ترتیب هرگونه اقدام برای بهینه سازی مصرف سوخت و کاهش انتشار

آلاینده­​ها و در نهایت کاهش خسارات وارده بر محیط زیست باید در وهله نخست به بخش حمل‌ونقل جاده​­ای معطوف شود.

بررسی­​ها نشان داده است که هیچ راه حل منفردی برای حل مشکلات پیچیده حمل‌ونقل وجود ندارد. پایداری حمل‌ونقل، به کاهش اثرات زیست محیطی، افزایش بازدهی سامانه حمل‌ونقل و بهبود وضعیت زندگی اجتماعی کمک

می​­کند و هدف آن سامانه، افزایش کارایی و جابه­جایی کالاها، خدمات و افراد یا حداقل مشکلات دسترسی است که با سازماندهی مجدد راهبردها، سیاست و برنامه​­ها قابل دست‌یابی خواهد بود. در نتیجه دسترسی به حمل‌ونقل پاک با کاهش هزینه خسارات اجتماعی ناشی از اتلاف مصرف سوخت نقش به‌سزایی در بهینه کردن برنامه‌های زیست محیطی و انرژی کشور دارد.

ابوالحسن موسویان