شعر سیاسی در دوره پهلوی دوم

در دوره ی پهلوی دوم حوادثی همچون اشغال ایران به وسیله ی متفقین, کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲, قیام خونین ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ و حمله به پاسگاه سیاهکل بیشترین تأثیر را بر اشعار سیاسی این دوره داشت

در دوره‌ی پهلوی دوم حوادثی همچون اشغال ایران به وسیله‌ی متفقین، کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، قیام خونین ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ و حمله به پاسگاه سیاهکل بیشترین تأثیر را بر اشعار سیاسی این دوره داشت.

ادبیات به‌عنوان یک پدیده‌ی بشری در جامعه به وجود می‌آید و در آن رشد پیدا کرده، منتشر و متحول می‌شود. این پدیده گرچه اغلب فرد را به صورت شخص منفرد مورد توجه قرار می‌دهد، ولی در مجموع کارکردهای اجتماعی مختلفی را ایفا می‌کند.

انتشار افکار، تعلیم و تربیت، بیان کمبودها و نواقص اجتماعی و فردی و ثبت و ضبط حوادث تاریخی و اجتماعی به صورت خاص (ادبی) بخشی از کارکردهای اجتماعی ادبیات است. از طرفی این پدیده‌ی اجتماعی همچون دیگر پدیده‌ها و نهادهای اجتماعی از تغییر و تحولات سیاسی تأثیر می‌پذیرد، و این تأثیر رابطه‌ی متقابلی را بین این دو برقرار می سازد که به رشد نوع خاصی از ادبیات با نام ادبیات سیاسی کمک می‌رساند.

شعر سیاسی، بخشی از ادبیات سیاسی را تشکیل می‌دهد. این شعبه از ادبیات در قالب شعر، موضوعات سیاسی را (که اغلب مربوط به روابط قدرت و حاکمیت در سطح جامعه است) طرح و نقد می‌کند. اشعار سیاسی انواع گوناگونی دارد، برخی به هجو و ذّم سیاستمداران یا گروه سیاسی می‌پردازد، دسته‌ای حادثه‌ی مهم سیاسی و اجتماعی را در قالب شعر بیان می‌کند و بعضی نیز بیانگر اندیشه‌های سیاسی است.

اشعار سیاسی از هر نوع که باشد، سخت متأثر از تحولات سیاسی است. در دوره‌ی پهلوی دوم حوادثی همچون اشغال ایران به وسیله‌ی متفقین، کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲، قیام خونین ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ و حمله به پاسگاه سیاهکل بیشترین تأثیر را بر اشعار سیاسی این دوره داشت. اشغال ایران به وسیله‌ی متفقین، به بازتر شدن فضای سیاسی کمک کرد و شاعرانی که در دوره‌ی حکومت رضاخان در مورد مسایل سیاسی مخفیانه شعر می‌سرودند مجدداً وارد میدان سیاست شدند. در این دوره فعالیت انجمن دوستی ایران ـ شوروی چشمگیر بود این انجمن موفق شد نظر مساعد بسیاری از شعرای سیاسی ایران را به سمت دیدگاه‌های چپ جلب کند. حوادث مربوط به ملی شدن صنعت نفت و کودتای ۲۸ مرداد، مفاهیم میهن‌پرستانه و بیگانه‌ستیزی را مطرح کرد و قیام ۱۵ خرداد، اسلام را در معادلات سیاسی وارد کرد و سرانجام حادثه‌ی سیاهکل، اشعار چریکی را در مرکز توجه علاقه‌مندان به اشعار سیاسی قرار داد. در دهه‌ی پنجاه با شروع راهپیمایی و تظاهرات خیابانی، دیگر خوانندگان شعر، از پوشیده‌گویی و رمزگرایی غامض استقبال نمی‌کردند.

از میان تحولات اجتماعی، اجرای برنامه‌های توسعه و نوسازی با عناوینی از قبیل انقلاب سفید، انقلاب شاه و ملت و اصلاحات ارضی، همان‌گونه که منجر به تغییر سبک و روش زندگی بسیاری از مردم ایران شد، بر علایق و سلیقه‌های مخاطبان شعر نیز تأثیر گذاشت. رواج سبک زندگی غرب در ایران به ویژه در بخش‌های اعیان‌نشین شهرهای بزرگ، سبک‌ها و مکاتب مختلف ادبی غربی را نیز گسترش داد. روی آوردن بسیاری از نویسندگان به ترجمه‌ی آثاری غربی، و علی‌الخصوص نویسندگان روسی، اندیشه‌های غربی را در سطح جامعه بسیار گسترده داد و باعث آشنایی شاعران و نویسندگان ایرانی با آثار و اندیشه‌های آنها شد. یکی از علل روی آوردن نویسندگان ایرانی به ترجمه، اختناق حاکم بر جو سیاسی جامعه بود. مترجم، حرف‌هایی را که نمی‌توانست بزند، از زبان دیگران می‌گفت. فعالیت‌های انجمن‌های دوستی و فرهنگی کشورهای خارجی از جمله شوروی و آلمان در آشنایی شعرای ایرانی با شاعران دیگر کشورها مؤثر بود. بعضاً این انجمن‌ها مبلّغ افکار ادبی خاصی بودند و از شاعرانی که نوشته‌هایشان همسو و هم‌جهت با آنها بود حمایت می‌کردند. تجلیل انجمن دوستی ایران ـ شوروی در دهه‌ی بیست از اخوان ثالث بی دلیل نبود. این حمایت در دهه‌های بعد ادامه پیدا نکرد. چون اخوان به اشعار ملی‌گرایانه روی آورد.

در این دوره به موازات جریان‌های فکری عمده‌ی رایج در جامعه، شعرای سیاسی نیز گرایش‌های چپ، اسلامی، ملی‌گرایانه یا سلطنت‌طلبانه داشتند. از این چهار گروه سه گروه اول مخالف آن وضع بوده و این مخالفت را به انحای گوناگون در اشعارشان بیان می‌کردند، اما گروه چهارم طرفدار حکومت سلطنتی و وضع موجود بود. در این دوره برداشت اغلب شاعران از شعر عوض شده بود، شعر دیگر وسیله‌ی تفنّن و یا وسیلة ابراز درد دل‌های عاشقانه و فردی نبود، بلکه شعر زبان توده‌ها و سلاح رزم شاعر به حساب می‌آمد. شعرای چپ به مسئلة عدالت اجتماعی، اختلافات طبقات، انقلاب و استعمار توجه داشتند.

اشعار کارگری بخش مهمی از ادبیات را در ایران تشکیل می‌داد. این دسته از شاعران، حکومت پهلوی را مظهر استبداد و اختناق حاکم بر کشور می‌دانستند و در نبود آزادی، از عظمت آزادی سخن می‌گفتند. در سوگ رهبران چپ از جمله تقی ارانی شعر می‌سرودند، و از مبارزان آمریکای لاتین و جنگ‌های چریکی آنها غافل نبودند. در مجموع، این گروه از شاعران، با استفاده از مفاهیم مارکسیستی؛ نابرابری‌های اجتماعی، استبداد و اختناق را نکوهش می‌نمودند و طبقات رنجبر و زحمتکش جامعه‌ی ایران را به مبارزه برای تغییر مناسبات اجتماعی و سیاسی تشویق می‌کردند.

جریان دیگر شعر سیاسی در این دوره، اشعار ملی‌گرایان بود. این دسته از شاعران، وطن، استقلال و پیشرفت آن را وجهه‌ی همت خود قرار داده بودند و به ایران باستان و شکوه و عظمت آن افتخار نموده، در بزرگذاشتش نغمه‌سرایی می‌کردند؛ از بیگانگان، به ویژه آنانی که در طول تاریخ به ایران حمله کرده‌اند ـ ترک، تازی، یونانی و فرنگی احساس بیزاری می‌نمودند و شاه را که با سیاست‌های خود ایران را به دست بیگانگان سپرده، نکوهش می‌کردند. کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ در خاطره‌ی اینان حضور دائمی داشت و از مصدق، رهبر مظلوم نهضت ملی‌ کراراً تجلیل می‌شد.

بالاخره، اسلامگرایان گروه دیگری از شعرای مخالف وضع موجود بودند که از سیاست‌های حکومت در جهت غربگرایی و اسلام‌زدایی انتقاد می‌کردند. قیام خونین ۱۵ خرداد و قتل‌عام تظاهرکنندگان در ۱۷ شهریور؛ بیشتر مورد توجه این دسته از شاعران بود. شاعران اسلامگرا حادثه‌ی کربلا و مفاهیم ظلم‌ستیزانة مذهب شیعه را در اشعار خود به کار می‌بردند تا مخالفت خود را با حکومت "طاغوت " ابراز کنند.

وضعیت مسلمانان مبارز در فلسطین و دیگر نقاط جهان اسلام از دید این شاعران پنهان نمی‌ماند. امام خمینی (ره) رهبر انقلاب، بیشترین احساسات را در دل شاعران برانگیخته، به هنگام دوری ایشان از وطن، اشعاری در بزرگذاشتشان سروده می‌شد.

آخرین جریان شعر سیاسی این دوره، اشعار سلطنت‌طلبانه بود. شعرای سلطنت‌طلب از رضاخان به عنوان بنیانگذار ایران نوین یاد می‌کردند و از او و دیگر اعضای خاندان سلطنتی تمجید و تعریف می‌کردند. اینان شاه و نظام سلطنتی را عامل سعادت مردم ایران می‌دانستند و اقدامات و اعمال شاه و حکومت را، بزرگنمایی می‌کردند و بسیار مهم جلوه می‌دادند. خدا، شاه و میهن شعار اصلی این گروه بود. تاریخ ایران باستان و پادشاهان بزرگ آن همچون کورش و داریوش، نمود بیشتری در اشعار این گروه از شاعران داشت.

این دسته‌بندی می‌تواند الگویی برای مطالعه اندیشه‌های سیاسی موجود در تاریخ معاصر ایران باشد و راهی نو در شناخت جریانهای مختلف سیاسی تاریخ کشورمان بگشاید.

نویسنده: احمد درستی

منبع: شعر سیاسی در دوره پهلوی دوم انتشارات مرکز اسناد انقلاب اسلامی