راه در امان ماندن از ریا

گفتار حاضر پیرامون عذاب های خوارکننده ریاکاران, نشانه های افراد ریاکار, راهکار مصون ماندن از ریا و لذت عمل برای خدا سخن پرداخته است

گفتار حاضر پیرامون عذاب های خوارکننده ریاکاران، نشانه های افراد ریاکار، راهکار مصون ماندن از ریا و لذت عمل برای خدا سخن پرداخته است.

● راه مصون ماندن از ریا

یکی از مشکلات عمل برای غیرخدا این است که فردای قیامت اول کسی است که از او سؤال می شود؛ عجیب است که بیان شده است، اولین سؤالات، نسبت به این افراد جلوی عموم است. آنها که ظاهر عمل خوبی در دنیا داشتند، اما عمل آنها برای غیرخدا بود.

بالاتر از شهادت در راه پروردگار عالم نداریم که گاه فردای قیامت، خطاب می شود: تو این عملت برای غیرخداست. ای بسا به کسی در دنیا شهید بگویند، ما عندالله تبارک و تعالی، شهید نباشد. درد بالاتر از این نیست که انسان فردای قیامت، جلوی همه خلق، نعوذ بالله رسوا شود و به او خطاب می شود: این عمل برای خدا نیست.

وجود مقدس خاتم انبیاء محمد مصطفی(ص) بیان می فرمایند: «ان اول من یدعی یوم القیامه رجل جمع القرآن و رجل قتل فی سبیل الله و رجل کثیرالمال» (۱) عجیب است این سه گروه، اول کسانی هستند که فردای قیامت آنها را صدا می زنند. یک گروه آن کسانی اند که قرآن را جمع کردند. اولیاء خدا بیان کردند، منظور این که در سینه خود، آیات را حفظ کردند، «من یدعی یوم القیامه رجل جمع القرآن» اولین گروه اینها هستند که فرا خوانده می شوند و پروردگار عالم، صدا می زند اینها باید بیایند. «و رجل قتل فی سبیل الله» و دومین گروه کسانی که در راه خدا کشته شده اند. سومین شخص یا گروه «و رجل کثیر المال» آن کسی که اموال زیادی جمع کرده است. آنها که ثروت های انبوه دارند، جزء کسانی هستند که باید اول فرا خوانده شوند.

یک دلیل و برهان زیبایی را بعضی از خصیصین حضرت حق، اولیاء خدا، بیان کرده اند، از جمله آیت الله بهاء الدینی که چرا پروردگار عالم، اول این سه گروه را فرا می خوانند؟ آن که قرآن را در سینه اش جمع کرده، آن که در راه خدا کشته شده است و آن مرد ثروتمند. خیلی زیبا تبیین ، می فرمایند: معلوم می شود حساب این ها خیلی طولانی است.

مثلا در باب همان قسم سوم که می فرمایند: «رجل کثیر المال» مولی الموالی(ع) فرمودند: «فی حلالها حساب و فی حرامها عقاب»(۲) تو گویی همه مال، حلال باشد اما حساب کشی می شود. برای چه؟ چگونه؟ چرا؟ فرمودند: الا آن مالی که تا به دست آوردند در راه خدا، خرجش کردند و الا آنهایی که مال را روی مال می گذارند «الذی جمع مالا و عدده» (همزه/ ۲) حسابرسی آنها سخت است. برای همین اول اینها خوانده می شوند.

«فیقول الله عزوجل للقاری» آن که قرآن در سینه اش بود، قاری خوش صدا، با الحان متفاوت می خواند. حضرت حق خطاب می کند، می فرماید: «الم اعلمک ما انزلت علی رسولی فیقول بلی یا رب فیقول ما عملت فیما علمت» پروردگار عالم بیان می فرمایند: آیا می دانی اینها را من بر رسول خودم نازل کردم؟ این آیات همه بر رسولم نازل شد «الم اعلمک ما انزلت علی رسولی» جواب می دهد: بله! پروردگار من، «بلی یا رب». حضرت حق سؤال می فرمایند: «ما عملت فیما علمت» مگر نمی گویی می دانم اینها بر رسولم نازل شده است؟ چه عملی انجام دادی با آنچه که می دانی؟ «فیقول یا رب فمت به فی اناء اللیل و اطراف النهار» خدا! من قیام می کردم، آیات الهی را چه در شب و چه در روز، می خواندم. در دل شب می خواندم؛ در روز می خواندم.«فیقول الله کذبت»پروردگار عالم می فرماید: دروغ گفتی. «و تقول الملائکه کذبت» همین که خدا می گوید دروغ می گویی، ملائکه هم بلافاصله بعد از پروردگار عالم بیان می کنند دروغ می گویی. چرا؟ حضرت حق ادامه می دهد:«و یقول الله تعالی انما أردت أن یقال فنان قاری فقد قیل ذلک» تو اراده ات این بود، قصدت این بود که بگویند فلانی قاری است. چقدر قشنگ قرآن می خواند؟ چقدر قشنگ آیات الهی را با صوت خوب با قرائت خوب، می خواند.

می خواستی دیگران بگویند: عجب قاری خوبی! این گرفتاری است. «فقد قیل ذلک» این هم گفته شد.

سه گروه را اول خدا می خواند، دیگر خوارتر و ذلیل تر از این نمی شود که انسان را با این حال رسوا کنند؛ هم پروردگار عالم بیان بفرماید:«کذبت» و هم ملائکه بیان کنند:«کذبت»، دروغ می گویی. درد است. آن قدر ریا پیچیده است که جدی انسان می ترسد.

دریک روایت دیگر درباره شهید می فرمایند:«ان اول الناس یقضی یوم القیامه علیه رجل استشهد فاتی به فعرفه نعمه فعرفها قال فما عملت فیها قال قاتلت فیک حتی استشهدت قال کذبت و لکنک قاتلت لیقال جریء فقد قیل ذلک» (۳)

می فرمایند: فردای قیامت، اول کسی را که در دادگاه الهی محاکمه می کنند و برای او قضاوت می شود آن کسی است که به شهادت رسیده، تعبیر، تعبیر شهادت است؛ چون همه می گویند او به شهادت رسیده است. او را می آورند و خداوند هم از آن نعمت هایی که به او عطا کرده او را آگاه می کند و او هم آگاه می شود شاید یک نعمتش هم همین است که پروردگار عالم توفیق داد در میدان نبرد شرکت کند. توفیق داد در میدان جنگ بین حق و باطل شرکت کند، مگر همه چنین توفیقی دارند. ما این همه در دعا و در دعای عهد می خوانیم که باشیم و اگر هم نبودیم، مجدد زنده شویم و با تعبیر روایت شمشیر کشیده یعنی سلاح آماده در راه وجود مقدس آقا، در رکابش با دشمنان دین بجنگیم و بعد هم توفیق شهادت داشته باشیم. مگر این را نمی خواهیم؟ توفیقی است.

● عذاب خوارکننده شهید ریاکار

به شهید هم خدا توفیقی مرحمت کرده پروردگار عالم لطف کرده و نعمت داده، همین شرکتش در میدان جنگ، نعمت بزرگی است.«فاتی به فعرفه نعمه فعرفها» پروردگار عالم نعمت هایی را که به او داده می گوید و او هم اقرار می کند: بله، عجب نعمت بزرگی است! آن هم بهترین نعمت، در راه دین، درمقابل دشمن بجنگد.

منتهی، پروردگار عالم می فرماید:«فما عملت فیها» با این نعمت ها چه کردی؟! او هم جواب می دهد، می گوید: خدایا! من در راه تو جنگ کردم، «قاتلت فیک حتی استشهدت» تا اینکه به شهادت رسیدم، حتی نعمت وجود، نعمت دست، نعمت پا، نعمت ایمان، نعمت اسلام، همه اینها را در راه تو خرج کردم.

خطاب می شود:«کذبت» دروغ می گویی، «و لکنک قاتلت لیقال جری ء» تو جنگ کردی و مبارزه کرده تا بگویند این شجاع است، دلیر است، بگویند این رزمنده است، این دلیر است، این بسیجی است، این جبهه ای است.

«فقد قیل ذلک» این هم که محقق شد، گفتند که تو دلیری، رفت. چه دلیری! چه شجاعی! چه شیر مردی!

رفت به شهادت هم رسید! مهم این است؛ درد دارد، پروردگار عالم دستور می دهد: او را در حالی که به صورت افتاده است تا آتش جهنم بکشند.

به قول اولیاء تعبیر این است وقتی بیان می شود انسان را به صورت می کشند؛ یعنی خوارترین و ذلیل ترین درد؛ یعنی نمی گویند با پاهایت برو، چون داریم در حالت قیامت بعضی ها را همین طور مثل زندانی می برند. ماموران دوزخ تا به دوزخ او را مشایعت می کنند، برود. بعضی ها را با غل و زنجیر می برند. بعضی ها را با موی پیشانی شان می کشند و می برند. بعضی ها را به صورت می اندازند، یعنی خوار است.

آن که عمل برای غیر خدا انجام بدهد، خوار می شود. آن وقت است که می فهمد جدی جدی مشمول این آیه شریفه شده است که: «خسر الدنیا و الاخره ذلک هو الخسران المبین»، دنیایش را خوار کرده است، آخرت هم که او را در حالی که به رو افتاده، به صورت، خوار و ذلیل می کشند «حتی القی فی النار»، تا این که او را در جهنم، در آتش می اندازند!

اولیاء می گویند: چه ارزشی دارد انسان عملی را برای غیر خدا انجام دهد که عاقبتش این باشد، خوار بشود. آن وقت نیشخندهای اهل جهنم می شود. تو شهید در راه خدا بودی؟!! تو قاری قرآن بودی؟!! تو بودی که چنین و چنان بودی؟!!

برای همین اولیاء الهی دائم مراقب هستند که نکند دچار این مسئله شوند، می فهمند که اگر یک موقعی برای غیرخدا کار انجام دهند، تمام است، «خسر الدنیا و الاخره »

● نشانه های ریاکاران

جدی ببینیم اینطور هستیم یا خیر. برای اینکه معلوم شود این گونه هستیم یا خیر، خود ختمی مرتبت، محمد مصطفی(ص) می فرمایند: ریاکاران عالم نشانه هایی دارند- این ریایی که این قدر انسان را بیچاره می کند که به خالت خواری او را در جهنم ببرند، نشانه هایی دارد- پیامبر عظیم الشان(ص) بیان فرمود: «و أما علامه المرائی فاربعه »(۴)

«یحرص فی العمل لله اذا کان عنده أحد و یکسل اذا کان وحده»، اولین نشانه اینکه در حضور افراد، در حضور دیگران، خود را حریص به عمل در راه خدا نشان می دهد، دعایش، چه دعایی! نمازش، چه نمازی! عبادتش، چه عبادتی! اعلان حمایت از دینش، چه حمایتی! جلوی دیگران خود را بر طاعت الهی حریص می داند.

اما دوم «ویکسل اذا کان وحده»، اما موقعی که تنها می شود کسل است. قرآن کریم یکی از نشانه های منافقین را هم همین می داند که منافقین وقتی در خلوت هستند، کسانی اند که کسل در عمل و عبادت هستند، حال عبادت ندارند، نمازشان را نمی خوانند، نماز خوب نمی خوانند، دعایشان دیگر دعا نیست، در حالی که اولیاء الهی در خلوت غوغایند، آنچه که در جلوت است، چندین برابرش در خلوت است. آنچه که در جلوت هستند، چندین برابرش در خلوت!

و علامت دیگر این است: «و یحرص فی کل أمره علی المحمده »، هر کاری که در آن ستایش باشد شیفته آن می شود. بگویند: به به! فلانی را ببین!از او تقدیر کنند! از او تشکر کنند! اسمش را بیاورند! بگویند: فلانی هم در این امر خیر شریک بود! او را ستایش کنند! در آن کار سریع جلو می آید. بگویند: فلانی را ببین چقدر دست خیر است! اما اگر یک بار اسمش را اعلان نکنند، مکدر می شود، من بودم زحمت کشیدم، من بودم برای انقلاب چه کردم، دائم من من می کند! نشانه های ریاکار این است: عملی را که برای آن حریص است، عملی است که در آن حمد و ستایش باشد. اگر این بود، تمام است.

اما آخرین نشانه این که می فرمایند: «و یحسن سمعته بجهده»، که این هم یکی از گرفتاری هاست که عملش را ظاهرسازی می کند. یعنی در ظاهرسازی تلاش زیاد می کند که ظاهر خوبی نشان دهد. اولیاء ما باطنشان هزار برابر از ظاهر بهتر است.

● ضرورت داشتن باطن بهتر از ظاهر

البته یک موقع فریب نخوریم، شیطان فریب می دهد، عجیب هم فریب می دهد، یک موقعی اتفاقاً از همین روایت استفاده می کند، چه می گوید؟ می گوید: اگر ظاهرت، ظاهر انسان های مؤمن باشد، می گویند: تو اهل ریا هستی. شیطان فریب می دهد. می گوید: عیبی ندارد قلبت پاک باشد، اگر ظاهرت هم چنین و چنان بود، اشکال ندارد. این فریب شیطان ملعون است.

منظور روایت این نیست که انسان ظاهرش را طور دیگری کند، خیر، بلکه منظور این روایت شریفه این است؛ باطنت باید بهتر از ظاهرت باشد و الا انسان باید ظاهرش را ظاهر دین قرار بدهد. آنچه که پیغمبر اکرم(ص) و حضرات معصومین(ع)، بیان کردند، آنگونه باشد، هر چه دین می گوید، نوع پوشش، نوع صورتش، نوع راه رفتنش، نوع نشست و برخاستش، همه باید بوی دین بدهد.

یک موقع فریب شیطان ملعون را نخوریم که بگوید: ببین این روایت هم بیان فرمود که یک عده از نشانه های اهل ریا این است که ظاهر خوبی دارند، خیر، ملاک این است: آنهایی که ظاهرشان را خوب نشان می دهند اما خدای ناکرده باطنشان بهتر از آن ظاهر نیست، ملاک این است والا ظاهر انسان باید بسیار عالی و دینی باشد.

یک نشانه ای را مولی الموالی(ع) می فرمایند عجیب است، می فرمایند: نشانه ریاکار این است که «و یزید فی العمل اذا اثنی علیه»(۵) موقعی که ستایشش می کنند، عملش را زیاد انجام می دهد. آن عمل زیاد می شود. این نشانه های ریاست.

ببینیم آیا واقعا ما برای ستایش عمل می کنیم یا فقط برای خداست. اگر دیگران، عالم و آدم گفتند: به به، عجب انسانی! اصلا تکان نخورد و کارش هم بیشتر شود منتهی نه به خاطر آن به به گفتن، بلکه به خاطر اینکه برای خدا کار کنیم.

«وینقص منه اذا لم یثن علیه» اما موقعی که دیگر از او تعریف نکنند و تمجیدش نکنند، کم می شود. تا موقعی به دین و مردم خدمات می رساند که از او تجلیل کنند، ثنا باشد. اما اگر تجلیل نشد، نه.

مردان خدا، گمنامانی هستند که فقط برای خدا، ثنا و تجلیل را نمی خواهند و این نشانه هاست که باید انسان مواظب باشد.

از وجود مقدس امام محمد باقر(ع) سؤال کردند: آقاجان! یک موقع ما یک کاری را انجام می دهیم، ما نمی خواهیم از ما ستایش کنند اما از ما ستایش می شود ولی در درونمان هم خوشحال می شویم، چه کنیم؟

حضرت می فرمایند: خوشحالی ظاهری ملاک نیست. اگر این کار را جدی، خوب برای خدا انجام داده، عیبی ندارد. یعنی این هم هست، بالاخره در انسان یک فرح درونی هست.

این روایت شریف می فرماید: «لما سئله زراره [عن زاره عن ابی جعفر ع قال: سألته] عن الرجل یعمل الشیء من الخیر فیراه انسان فیسره ذلک»(۶) حضرت فرمودند: «لاباس ما من احد الا و هو یحب ان یظهر له فی الناس الخیر اذا لم یکن صنع ذلک لذلک». می فرمایند؛ عیبی ندارد، مردم بالاخره دوست دارند کار نیکشان معلوم شود. به شرط اینکه آن کاری که انجام دادی برای خشنودی دیگران که تعریف کنند و تو خوشحال شوی، نباشد. اگر برای این نباشد، منعی ندارد.

این هم برای اینکه انسان آرام شود و نگوید پس چه شد؟! اگر اینطور باشد که گرفتاریم.

یکی از دوستان بیان می کرد شما با بیان بحث ریا وضع ما را به هم ریختید، دیگر گرفتار شدیم، نمی دانیم چه ریا هست، چه ریا نیست؟ دیگر از این لحظه به بعد می ترسیم. البته خود ترسش خوب است ولی نه از این باب که برای انسان یأس بیاورید.

● یک راه زیبا برای مبتلا نشدن به ریا

اما اگر می خواهیم بدانیم چگونه مبتلا نشویم، یک راه خوبی را اولیاء خدا گفتند. به این راه خوب، توجه کنید. اولیاء خدا می گویند: یاد بیاورید که فقط دوست خوب شما خود خدا و حضرات معصومین(ع) و بندگان مقرب حضرت حق هستند و یاد بیاورید هرچه دوست در دنیا دارید، یک روزی از آنها جدا می شوید.

می آیند، تا دم مرگ با تو هستند یا تا لب قبر با تو هستند اما دیگر دوستان جدا می شوند. کو همسر باوفا؟ رفت. موقعی که لحد را گذاشتند، خاک را ریختند، به ساعتی نمی گذرد، برای همین گفتند: بنشینید کنار قبر تا غروب قرآن بخوانید، به او آرامش بدهید؛ اما معمولا اینطور نیست. زود سوار اتوبوس ها و ماشین ها می شوند که برویم فلان رستوران ناهار منتظر هستند. دیگر خاک را می ریزند و می روند. کجایند فرزندان عزیزت؟ کجایند دوستان عزیزت؟ آن رفقای صمیمی کجا رفتند؟ تنها می گذارند. چاره ای نیست، همه می روند.

می گویند: اگر می خواهید مبتلای به ریا نشوید یا بیاورید آنهایی که می خواهید برایشان این عمل را انجام بدهید، یک روزی از شما جدا می شوند. تمام شد. پس عمل را برای کسی انجام بدهیم که جدا که نمی شویم، هیچ، بلکه می خواهیم پیشش برویم «انالله و انالیه راجعون» (بقره/ ۶۵۱).

اگر این را انسان دائم یاد بیاورید، بداند رفقا می روند، دوستان تمام شد، همسر تمام شد، فامیل تمام شد، بچه ها رفتند، اگر از همین الان بدانیم که ما تنهاییم، اولیاء می گویند اینطور گرفتار نمی شویم.

لذا اولیاء ما وقتی در حال عبادت می رفتند دیگر کاری نداشتند اطرافشان جمعیتی هست یا نیست، اصلا نمی دیدند، چون با مردم هستند، با همین مردم معاشرت می کنند اما می دانند همین مردم دیگر نیستند، دیگر تمام است. با همسر هستند اما دائم به خودشان می گویند: می دانم یک روزی فراق من و این همسرم است. می دانم این دلبندانم، دلبند نیستند، تمام می شوند، فراق است، این را دائم به خودشان تذکر می دهند.

کسی که دائم بداند هیچ کسی دیگر برایش نمی ماند، دیگر چه زمانی ریا می کند؟ چه زمانی عمل برای غیر او انجام می دهد؟!

این را امتحان کنید، خیلی نسخه قشنگی است. نسخه هایی دادند اما به نظر من زیباترین نسخه ای که اولیاء خدا از جمله آن مرد الهی و عظیم الشأن، شیخ مفید عزیز دادند، این است.

به محضر مبارکشان عرضه داشتند: آقاجان! عزیز دل امام زمان! چه کنیم که مبتلای به ریا نشویم؟ فرمودند: همیشه باید بدانی تنها می شوی. کسی که تنها می شود کجا دیگر عملش را برای دیگران انجام می دهد؟!

اگر از الان بدانیم از هم جدا می شویم، در بین مردمیم، گاهی می گوییم می خندیم، لبخند می زنیم، حال هم را می پرسیم اما در همان حال انسان بداند من با این نیستم، من جدا می شوم، منم و عملم و خدای خودم. دیگر کی می آید ریا کند؟ اگر این را دائم به خودش تذکار دهد، به نظر من بهترین نسخه است، عجیب این نسخه اثرگذار است. می فهمم باید برای کسی عملی را انجام بدهم که بدانم همیشه با من است اما نمی بینم.

● یادآوری وانفسای محشر

و جالب این است یک نسخه دیگری هم دادند، گفتند: قیامت را یاد آورید که هر کس مشغول به خود است. فردای قیامت کسی، کسی را نمی بیند.

روایات می گویند: انبیاء صدا می زنند: وانفسا! جز حبیب خدا که صدا می زند: وا امتا! جایی که انبیاء صدا بزنند وانفسا، حال ما معلوم است. آن موقعی که وقتی یک عده می آیند، همه از قبرها سر بیرون می آورند. حضرت اسرافیل(ع) مجدد بر صورش می دمد، همه زنده می شوند، یک عده برهنه هستند، کفن ندارند. یک عده از خجالت با دست عورت خود را می پوشانند. یک عده می گویند آن قدر مست هستند، با یک وضعیت بد که نمی فهمند چه خبر است، اصلا کسی به کسی نیست، غوغایی است. محشر همین است. صحرای محشر که می گویند همین است. هر کس به حالش خودش است. همه می ترسند، در چنین وانفسایی.

آیا می ارزد انسان عملش را برای این مردم انجام دهد؟

● لذت عمل برای خدا

آیت الله قاضی آن عارف عظیم الشأن، شاگرد مرد الهی آیت الله ملاحسینقلی همدانی به نقل از ایشان فرمودند: اگر یک مقدار پرده بالا زده شود ببینی در عمل برای خدا چه ثوابی برایتان نهاده اند، چه خبر است را خبر ندارید. گفتند: اگر این پرده یک مقدار بالا برود از شوق، جان به جان آفرین تسلیم می کنیم. زنده نمی مانیم! چه خبر است چه اجری، چه مزدی، چه می دهند؟! آیا ارزش دارد این عمل برای خدا را انسان با عمل برای مردم معامله کند و بفروشد؟ آن هم با صورت بکشند و انسان خوار و ذلیل به جهنم وارد شود؟ عمل برای خدا این است عمل برای خدا دنیایت را نورانی می کند عمل برای خدا آخرتت را نورانی تر از دنیایت می کند. عمل برای خدا عزت آور است. در دنیا و آخرت عمل برای دیگران ارزشی ندارد. چون دیگران که در قبر نیستند. تنهاییم. دیگران رفیق نیمه راهند، رفیق تا قبرند.

۱- بحارالانوار، ج ۶۹، ص ۵۳۰، باب ۶۱۱

۲- نهج البلاغه، خ ۲۸

۳- منیه المرید، ص ۴۳۱

۴- بحارالأنوار، ج۱، ص ۱۲۱، باب ۴

۵- شرح نهج البلاغه ابن أبی الحدید، ج۲، ص۰۸۱

۶- اصول کافی، ج۲، ص۷۹۲

آیت الله روح الله قرهی