رحم اجاره ای, چرا و چگونه

ناباروری یکی از بیماری های شایع در جوامع مختلف است به گونه ای که شیوع آن در زوج های جوان حدود ۱۵درصد اعلام شده است

ناباروری یکی از بیماری‌های شایع در جوامع مختلف است به‌گونه‌ای که شیوع آن در زوج‌های جوان حدود ۱۵درصد اعلام شده است. در کشوری مثل ایران که سالانه یک‌میلیون مورد ازدواج صورت می‌گیرد سالانه چیزی حدود ۱۵۰هزار مورد به زوج‌های نابارور کشور اضافه می‌شود. بر این اساس اکنون با وجود امکانات و اقدامات درمانی موجود در کشور، نزدیک به سه‌میلیون زوج نابارور داریم.اغلب مشکلات ناباروری با استفاده از روش‌های معمول از جمله آموزش و بهره‌گیری از درمان‌های دارویی تخصصی و سایر روش‌های ساده درمان‌پذیر است. باید دانست که حدود ۹۰درصد زوج‌های سالم به‌طور طبیعی پس از گذشت یک سال از آغاز زندگی مشترک خود بچه‌دار می‌شوند اما اگر با وجود خواست زوجین جهت بارداری پس از گذشت یک سال هیچ اتفاقی رخ نداد آنان باید جهت درمان ناباروری خود مراحل درمانی لازم را آغاز کنند.گاه زوج‌ها فکر می‌کنند که در همان ماه که تصمیم به بارداری گرفتند می‌توانند به خواست خود برسند اما این‌طور نیست و گاهی حتی هر دو نفر زوج زن و مرد از نظر فیزیولوژیکی سالم‌ هستند اما باز هم صاحب فرزند نمی‌شوند و نیازمند گذر زمان و آمادگی‌های بیشتر هستند. در درمان‌های ناباروری همیشه زوج‌ها با هم ویزیت می‌شوند که در این صورت به عوامل موثر در ناباروری دقیق‌تر پی می‌بریم. اگرچه نیمی از علل به مرد و نیمی دیگر به زن مربوط می‌شود اما گاهی اوقات با یک آموزش ساده می‌توان مسیر صحیح باردار شدن را به آنان آموخت.

‌شاید برخی بپرسند مگر آموزش در بارداری نقشی دارد؟

بله، بسیاری از زوج‌ها پیش ما می‌آیند که حتی روش‌های معمولی ارتباط جنسی و نحوه بارداری را نمی‌دانند و این افراد با آموزش‌های متخصصان ما راهکارهای موثر بارداری و بچه‌دار شدن را فرا می‌گیرند. بسیاری از افرادی که دچار شکست در زندگی زناشویی می‌شوند نیز به همین دلیل از مسیر زندگی مشترک خارج می‌شوند. بد نیست بدانیم که کم نیستند زوج‌هایی که به همین علت تن به طلاق می‌دهند. براساس آمار یکی از پنج علت اول طلاق در کشور ایران ناباروری و ناتوانی‌های جنسی است که بسیار اهمیت دارد.

اگر زوجی به صورت طبیعی نتوانند بچه‌دار شوند از طریق روش‌های کمک‌ باروری به آنها کمک می‌کنیم. همکاران متخصص زنان و زایمان با بهره‌گیری از روش‌های دارویی، تخمک‌گذاری زن را فعال‌تر کرده از این‌رو تخمک‌های بیشتری آزاد می‌شود. ما می‌توانیم نطفه‌ها را در مکانی نزدیک‌تر به تخمک قرار دهیم. به وسیله یک لوله مخصوص می‌توانیم نطفه مرد را در محلی نزدیک تخمک یعنی در لوله رحمی قرار دهیم که شانس باروری به صورت قابل‌توجهی افزایش می‌یابد. (روش IUI). گاهی می‌توان نطفه مرد و زن را در بیرون از بدن به یکدیگر رسانده، لقاح انجام داد و سپس به داخل رحم زن منتقل کرد. شاید بتوان گفت که تقریبا هیچ زوجی با این روش‌ها از فرزنددار شدن محروم نمی‌ماند. دیگر زمان شکست در این روش‌ها گذشته و تقریبا می‌توان در تمام موارد نتیجه کاملا مثبت گرفت. حالا تقریبا هر زوجی قابلیت بچه‌دار شدن را دارد. یعنی اگر زوج‌ها با روش‌هایی که پزشکان پیشنهاد می‌کنند موافقت کنند، همه می‌توانند صاحب فرزند شوند.

گاهی از ما می‌پرسند که شوهر من نطفه ندارد و در نمونه‌برداری از بیضه او هیچ اسپرمی یافت نشده، آیا ما می‌توانیم صاحب فرزند شویم؟ پاسخ ما در این مورد مثبت است. روشی به نام اهدا در جنین که طی آن از یک زن و شوهر دیگری سلول جنسی ساخته شده و به این زوج نابارور اهدا می‌شود راهکار کمک به این افراد است گرچه این اقدام از نظر قانونی به نام فرزندخواندگی تلقی می‌شود. اگر زنی فاقد تخمک باشد، اهدای تخمک می‌تواند به او کمک فراوانی کند.

اگر زنی رحم نداشت و یا رحم بسیار کوچکی داشت چه اتفاقی می‌افتد؟ یا افرادی که با وجود داشتن تخمک و سلامتی نطفه مرد به دلیل سقط‌های مکرر فاقد فرزند هستند؟

در قدیم اینها راهی نداشتند و تصور می‌شد که جنین تشکیل شده جایی به جز رحم مادر خود را ندارد اما دانش پزشکی و تحقیقات نشان داد که می‌توان با انتقال جنین به رحم جایگزین می‌توان شرایطی را فراهم کرد که نطفه زن و مردی که قصد فرزنددار شدن دارند در رحم دیگری رشد یابد. برخی‌ها به غلط این را رحم اجاره‌ای عنوان می‌کنند ولی ما دوست نداریم این اصطلاح را به کار ببریم. در واقع اگر مبلغی به فردی بابت این کار داده می‌شود هزینه‌های نگهداری جنین در داخل رحم و حق‌الزحمه مربوط به آن تلقی می‌شود. آیا وقتی فرزندی را به دایه‌ای می‌سپاریم تا شیردهی کند، او را اجاره‌ای تلقی می‌کنیم؟ نه، در واقع آن فرد مزد زحمت خود را می‌گیرد.

افرادی که دچار رحم‌های ناتوان و یا کوچکند به بیماری‌هایی همچون سندروم «راکی تانسکی» مبتلا هستند و رحم بسیار کوچکی دارند که قادر به داشتن فضایی مناسب رشد و نمو جنین نمی‌باشند یا به سقط‌های مکرر دچارند بهترین گزینه برای بهره‌گیری از رحم جایگزین به شمار می‌روند. البته ابتدا باید بررسی‌های تخصصی توسط همکاران زنان و زایمان صورت گیرد و پس از بررسی‌های لازم و معاینات دقیق به مراکز درمان ناباروری ارجاع شوند.

البته در گذشته که قوانین مربوط به رحم جایگزین تدوین نشده بود در بیمارستان و هنگام زایمان مشکلات فراوانی برای افراد ایجاد می‌کرد. گاهی مجبور می‌شدند تا زن باردار را با نام دیگری بستری کنند که اختلالی در شناسنامه و ثبت رسمی آن نداشته باشند، اما امروز با توجیهات علمی‌ای که برای کارشناسان و مسوولان صورت گرفته اینگونه گرفتاری‌ها برطرف شده و راهکارهای مختلفی به وجود آمده از جمله اینکه قبل از هرگونه اقدام برای بهره‌برداری از رحم جایگزین قراردادی میان طرفین یعنی مادر و پدر جنین و زنی که رحم جایگزینی در اختیار قرار می‌دهد منعقد شده و تمامی آنچه باید در طول مدت بارداری و پس از ان رعایت شود به‌عنوان مفاد قرارداد ذکر می‌شود. اظهار و اعتراف می‌شود که بچه مربوط به زن و شوهری که نطفه از آنها بوده و او تنها حامل و نگهدارنده جنین است و رحم‌اش در اختیار جنین قرار گرفته. این موضوع به نوعی تحت‌نظارت قانون صورت می‌گیرد و حتی قاضی نیز در موارد لزوم رای صادر می‌کند. در بیمارستان وقتی بچه به دنیا می‌آید با گواهی پزشکان و قراردادی که ارایه می‌شود گواهی ولادت به نام والدین اصلی نوزاد صادر شده و اداره ثبت نیز با استناد به این مدارک نسبت به صدور شناسنامه ولادت اقدام می‌کند.

ولی در این میان سوءاستفاده‌هایی نیز صورت می‌گیرد. به مطبوعات که نگاه می‌کنیم برخی اوقات شاهد اخباری هستیم که حاکی از عدم همراهی زنی است که پس از به دنیا آوردن بچه رضایتی برای تحویل دادن آن به والدین اصلی‌اش نداشته و به نوعی وابستگی عاطفی موجب شده است تا او از همراهی با پدر و مادر نابارور سر باز زند.

‌قانون چه اقدامی در این خصوص می‌کند؟

با پیگیری‌های پزشکی قانونی و انجام آزمایشات پیشرفته ژنتیک و خونی می‌توان مادر واقعی نوزاد را مشخص کرد و مساله از طریق مراجع قضایی پیگیری و حل و فصل شود، اما مراکز ناباروری وظیفه دارند تا تمهیدات لازم را قبل از بارداری و رخداد اینگونه مسایل اتخاذ کنند. اگر قرار است از جنین اهدایی استفاده شود و یا اگر مقرر شد تا براساس تشخیص پزشک از رحم جایگزین استفاده شود مجوزهای قانونی مربوط گرفته شود. در این موارد والدین با گواهی‌های پزشکی که از مرکز ناباروری تهیه می‌کند به دادگاه‌ها و مراجع قضایی مراجعه کرده و قضات صلاحیت پدر و مادر برای استفاده از جنین‌ اهدایی یا صلاحیت قرارداد برای بهره‌گیری از رحم جایگزین را تایید می‌کند.

‌زنی که قرار است ۹ ماه جنین دیگری را حمل کند و از وجود خود موجب رشد، نمو و بالندگی وی شود آیا در معرض خطر نیست؟

این زن می‌تواند توسط عوامل مختلف و بیماری‌ها در معرض خطر باشد، حتی از نظر تغذیه نیز باید با توجهات مختلف مورد رسیدگی کامل و جامع غذایی قرار گیرد. حمایت‌های رفاهی و اجتماعی و فیزیکی و تغذیه‌ای از نظر جسمی و روحی ابعاد مختلف حفاظتی را در طول بارداری به خود اختصاص می‌دهد که باید در این شرایط خاص توسط والدین اصلی جنین برای صاحب رحم جایگزین تامین شود. البته پیش از این هم باید زنی که رحم خود را برای ۹ ماه آینده در اختیار جنین دیگران قرار دهد بررسی‌های پزشکی کامل از نظر فیزیولوژیکی و وجود بیماری‌های منتقله و قابل انتقال طی کرده و از نظر روانشناسی و جنبه‌های روحی و روانپزشکی مورد بررسی قرار گیرد، زیرا هرگونه اختلال در روند طبیعی روح‌ و روان مادر بی‌شک در جنین نیز اثرات سوء خود را بر جای خواهد گذاشت. (البته به جز صفات ژنتیکی)

این زن باید از حمایت‌های بیمه‌ای و درمانی کامل و جامع برخوردار باشد. اگر در حین عمل جراحی زایمان مشکلی پیش آمد و یا مجبور شدند رحم وی را به‌طور کامل خارج کنند و در نهایت تا پایان عمر ناقص و دچار مشکلات بعدی شد چه اتفاقی رخ می‌دهد؟ این اگرها همه و همه باید در ابتدای امر بررسی و تعیین تکلیف شود.

ما معتقد هستیم که رحم جایگزین یک روش کاربردی مختص زوجینی است که به هر دلیل امکان باردار شدن و داشتن فرزند ندارند، به وجود آمده و هرگونه بهره‌برداری غیر علمی و غیرمنطقی از آن اخلاقی نیست. متاسفانه برخی از اوقات شاهدیم که در کشورهای غربی هنرپیشه‌ها و برخی خواننده‌ها برای اینکه از دغدغه‌های بارداری و پیامد‌های آن، که می‌تواند اندام آنان را دستخوش تغییرات فیزیولوژیکی کند، با اختیار کردن یک رحم جایگزین به این‌ترتیب صاحب فرزند می‌شوند. ما معتقدیم که این روش به این صورت مورد سوءاستفاده قرار گرفته و در اصل چنین اقدامی از نظر اخلاقی صحیح نیست، آنان بدون لذت بردن از ۹ ماه حمل جنین خود به دلیل مشغله‌های فراوان و بهانه‌های خاص از این موهبت محروم می‌شوند ضمن اینکه با این روش قادر به شیردهی نوزاد خود نیز نمی‌باشند و در اصل لذت داشتن فرزند را نخواهند برد.

‌نظر علما و فقها در این مورد به چه صورت است؟

معمولا در استفاده از روش‌های جایگزین چه بهره‌گیری از رحم جایگزین یا روش اهدا جایگزین، زوج‌ها از صاحب فتوای خود تعیین تکلیف می‌شوند. روش‌هایی وجود دارد که اختلاف نظر میان علما برای انجام آن وجود دارد. یک روش را یکی اجازه می‌دهد و دیگری تایید نمی‌کند. این مساله به‌خصوص در روش اهدا خیلی مطرح است.

‌نژاد و رنگ و پوست و قد و وزن و... مادر اجاره‌ای در ویژگی‌های آینده جنین اثر دارد؟

در رحم جایگزین چون رحم فقط یک مکان برای رشد سلول‌های جنینی است بی‌شک در تصویر و چهره نوزاد تاثیری ندارد چون ژنتیک و ساختار ظاهری فرد آینده از والدین او به ارث رسیده و چهره نوزاد آتی به والدین اصلی خود شباهت خواهد داشت. اما در موضوعی به نام اهدا جنین این خیلی مهم است. فرض کنید زوجی بچه‌دار نمی‌شوند و مجبور می‌شوند جنینی را از زوج دیگری بگیرند. کافی است که‌ دهنده اهدا، چهره‌ای مثلا شبیه ترکمن‌ها و گیرنده نطفه چهره‌ای مشابه افراد جنوبی داشته باشد بی‌شک هم در ظاهر و هم در رنگ چهره اثرگذار خواهد بود و نگرانی‌هایی بروز می‌دهد. بنابراین سعی می‌شود با بررسی‌های قبلی و مشاوره‌های لازم هماهنگی مناسب و غیرقابل تشخیص ظاهری صورت بگیرد تا نوزاد آینده در خانواده جدید خود از هرگونه تمایز ظاهری و نابرابری‌های خاص به دور باشد.

درخصوص رحم جایگزین اگرچه چهره و ظاهر صاحب رحم تاثیری در چهره جنین و نوزاد آینده ندارد اما نباید فراموش کرد که ویژگی‌های خلقی و روحی و روانی آن زن در جنین بروز می‌کند. معمولا مراکز ناباروری درخصوص این مساله به زوجین کمک خواهند کرد اما یکی از بهترین اقدامات اولیه و پیشگیرانه، استفاده از رحم جایگزین یک فرد نزدیک است. مثل خاله، عمه که هم محرمیت‌ها رعایت می‌شود و هم نوعی قرابت و نزدیکی عاطفی وجود دارد و برخی هم این اقدام را با حفظ مسایل شرعی و فتاوی که از مراجع تقلید گرفته می‌شود انجام می‌دهند و از رحم افراد آشنا استفاده می‌کنند.

‌احتمال انتقال بیماری‌ها در اهدا جنین یا رحم جایگزین به چه صورت است؟

چون در رحم جایگزین‌دهنده و گیرنده ژن خود مادر و پدر است و هیچ تداخلی وجود ندارد اگر قرار باشد که نوزاد به بیماری‌ای در آینده مبتلا شود همان بیماری‌هایی است که از پدر و مادر می‌تواند به ارث ببرد اما یک‌سری بیماری‌ها از جسم مبتلا می‌شود. فرض کنید عفونت مزمن دستگاه تناسلی زنانه وجود دارد که می‌تواند جنین را حین زایمان از رحم جایگزین آلوده کند. یا فرض کنید اگر ارتباط خونی برقرار شود اگر صاحب رحم جایگزین برابری خونی از جمله هپاتیت ویروسی داشته باشد، جنین را نیز آلوده کند. به همین دلیل قبل از انتقال جنین به رحم جایگزین از سلامت فرد به‌طور کامل مطمئن می‌شویم.

‌هزینه رحم جایگزین یا به اصطلاح عوام رحم اجاره‌ای چقدر است؟

ما معتقدیم که کسی که رحم خود را به صورت جایگزین دراختیار قرار می‌دهد به دنبال جنبه‌های مادی نیست و تنها قصد دارد تا کمکی به زوجین نابارور بکند اما واقعیت آن است که او از جان و عمر خود برای پرورش جنین در بدنش صرف می‌کند و باید به طریقی جبران کرد. بی‌شک هزینه‌های مختلف و جانبی دوران بارداری اعم از خورد و خوراک، جا و مسکن، پوشاک، امکانات رفاهی و ... به‌طور معمول برعهده صاحب جنین است و به‌عنوان دستمزد، حق‌الزحمه یا اجرت‌المثل و... هزینه‌ای که گاهی ۱۰میلیون یا ۲۰میلیون تومان می‌شود به طور توافقی به این زن پرداخت می‌شود.

گفت‌وگو با دکتر محمدرضا نوروزی

جراح کلیه و مجاری ادراری

رضا حسینمردی