پنجشنبه, ۲۰ دی, ۱۴۰۳ / 9 January, 2025
سرعنوانهای موضوعی ـ چهریزه ای FAST گامی بلند در راستای تحقق اهداف طرحهای ابرداده ای
ظهور و شیوع سیل‌آسای منابع الکترونیکی بر روی وب، مشکلاتی را عاید کتابداران و متخصصان اطلاع‌رسانی ساخته است، از جمله اینکه چگونه این منابع را توصیف و دستیابی موضوعی به آنها را فراهم کنند تا از این طریق کشف و بازیابی آنها را تسهیل نمایند. گذشت زمان نشان داده است کارایی سرعنوانهای موضوعی کتابخانه کنگره در محیطهای الکترونیکی، محدود و تا حدودی غیرممکن می‌نماید. از این‌رو، تهیه طرحی که حاوی سرعنوانهایی غنی، ساده، قابل فهم و مهم‌تر از همه منطبق با محیط الکترونیکی باشد، می‌تواند مفید واقع شود.
این مقاله به معرفی و بررسی سرعنوانهای FAST (اصطلاحگان موضوعی ـ چهریزه‌ای) می‌پردازد که برای سازماندهی،کشف، و بازیابی اطلاعات در قرن ۲۱ تدوین شده است و مبتنی بر واژگان کنترل شده LCSH بوده ولی چهریزه‌ای تر و دارای پس همارایی بیشتری است.
● مقدمه
بدون شک، سرعنوانهای موضوعی کتابخانه کنگره (LCSH)[۲] یکی از جامع‌ترین و پراستفاده‌ترین واژگان موضوعی موجود در جهان در قرن اخیر بوده "و به عنوان مهم‌ترین ابزار بازیابی موضوعی در فهرست کتابخانه‌ها به شمار می‌روند"(۱). این سرعنوانها که پیش همارا بوده و از نظمی سلسله مراتبی پیروی می‌نماید، بهترین نوع سازماندهی در محیط نشر سنتی را که استفاده از واژگانی کنترل شده است، فراهم می‌آورد. لیکن با ورود به قرن ۲۱ و ظهور محیط نشر الکترونیکی، استفاده از سرعنوانهای موضوعی کتابخانه کنگره و تطبیق آن با طرحهای ابرداده‌ای مشکلاتی را بر سر راه فهرستنویسان و کاربران قرار داده است. از این رو نیاز به واژگانی پس همارا و دارای قواعد آسان که به نوعی سازگار با محیط الکترونیکی باشد، احساس می‌شود.
● سرعنوانهای موضوعی کتابخانه کنگره
بیش از یک قرن است که کتابداران برای سازماندهی منابع کتابخانه، از LCSH استفاده می‌کنند. اما گذشته از مزایایش،که بدانها اشاره خواهد شد، این سرعنوانها معایبی نیز دارند.
دشواری LCSH به طور نسبتاً زیادی استفاده از آن‌را در محیطی فراتر از محیط فهرستنویسی سنتی محدود می‌نماید. واژگان موضوعی کتابخانه کنگره، مخصوص برگه‌های فهرستنویسی طراحی شده‌اند. به همین دلیل، در چنین محیطی کارایی دارند. به خاطر محدودیت فضای فهرستبرگه (۵/۷ در ۵/۱۲ سانتیمتر) و همچنین نیاز هر سرعنوان به یک برگه جدید، تعداد سرعنوانهایی که به یک مدرک اختصاص می‌یابد، بشدت محدود نگه‌‌داشته می‌شود(۲). مورد دیگر، ناکارایی واژگان پیش همارا در محیط الکترونیکی است. با در نظر گرفتن ویژگیهای موتورهای کاوش و همچنین ماهیت بازیابی منابع الکترونیکی، بخصوص از نظر فقدان قابلیت تطبیق جستجو و مرور پیوسته (۱یوند دار)، و کمبود کارکنان مجرب، استفاده از واژگانی پس همارا به جای پیش همارا در چنین محیطی، بهتر به نظر می‌رسد(۳). پس همارایی، ایجاد سرعنوانهای موضوعی و کنترل مستند را برای فهرستنویسان تسهیل و از طرف دیگر فهم و استفاد از آن‌را برای کاربران ساده‌تر می‌نماید.
علاوه بر این، هر چند LCSH پیش همارا می‌باشد، ولی از آن به یک واژگان پیش همارای واقعی یاد نمی‌شود زیرا بسیاری از سرعنوانهای مجاز وارد بایگانی مستند LCSH نشده‌اند و فهرستنویس باید بسیاری از سرعنوانها را خود بسازد و تنها از بخشی از سرعنوانها به صورت آماده استفاده می‌کند. سرعنوانهای نمونه[۳]، تقسیمات فرعی عام[۴] (که فقط به تعداد محدودی از سرعنوانها متصل می‌شوند)، و تقسیمهای فرعی چندگانه[۵] دلیلی بر این مدعاست.
از طر ف دیگر، این درست است که LCSH از نظر واژگان معنایی (سمنتیک) غنی است، ولی از لحاظ ترکیبی (سینتکس)" نه تنها قواعد سرعنوان‌سازی آن پیچیده است، بلکه استفاده از آنها آگاهی و تجربه وافری را می‌طلبد زیرا هیچ قانون دقیقی مشخص نمی‌کند که مثلاً کدام‌یک از تقسیمهای فرعی عام برای سرعنوان بخصوصی مناسب می‌باشند" (۴) و این امر استفاده از آن‌را در محیطی فراتر از محیط سنتی، با چالش روبرو می‌نماید.
● سرعنوانهای موضوعی ـ چهریزه‌ای FAST[۶]
با رشد چشمگیر منابع الکترونیکی و ظهور طرحهای متعدد ابرداده‌ای ضرورت وجود نوعی روش دستیابی موضوعی که قابلیت سازماندهی حجم بالایی از مواد را بدون متحمل شدن زمان و هزینه‌های بالایی که برای مواد کتابخانه‌ای سنتی صرف می‌شد، ایجاب کرد. بهمین دلیل، تیمی متشکل از دفتر پژوهش «ای‌سی‌ال‌سی» با حمایت کتابخانه کنگره و انجمن کتابداران آمریکا برای طراحی نوعی واژگان موضوعی که دستیابی به پیشینه‌های طرحهای ابرداده‌ای، بخصوص طرح ابرداده‌ای «مارک۲۱» و «دوبلین‌کور» را ممکن سازد، به وجود آمد. این طرح باید از قابلیتهای زیر برخوردار باشد:
الف) از نظر ساختار و ترکیب ساده باشد.
ب) برای غیرفهرستنویسان در محیطهای غیرکتابخانه‌ای قابل استفاده باشد.
ج) نقاط دستیابی بهینه‌ای فراهم آورد.
د) قابلیت میانکنش‌پذیری معنایی داشته باشد. زیرا"میانکنش‌پذیری معنایی باعث همسوسازی واژگان استفاده شده در رشته های موضوعی مختلف می‌شود، به طوری‌که کاربران بتوانند از طریق طرحهای ابرداده‌ای مختلف به واژه مورد نظر برسند"(۳). این امر کاربران را قادر می‌سازد تا از طریق مرزهای (طبقه‌های) موضوعی نظام‌یافته جستجو نمایند.
ه) سازگار با مارک، دوبلین کور، و سایر طرحهای ابرداده‌ای مشهور باشد.
و) نگهداری و حفاظت آن آسان و در محیط کنترل مستند خودکار و آلایش[۷] رایانه‌ای قابل جرح و تعدیل باشد. (۴) برای رسیدن به این اهداف، سه انتخاب وجود داشت:
۱) استفاده از یک طرح آماده موجود: که چنانکه گفته شد، پرکاربردترین طرح آماده موجود، LCSH، فاقد برخی از این امکانات است.
۲) طراحی یک واژگان موضوعی جدید که هم از نظر زمانی و هم از نظر مالی مقرون به صرفه نیست.
۳) انجام تعدیلات در یک طرح آماده و تطبیق دادن آن با اهداف برشمرده: LCSH از نظر معنایی در محیط الکترونیکی قابل استفاده است ولی از نظر ترکیبی چنین قابلیتی ندارد. به همین دلیل، با برگرفتن ساختار معنایی( واژگان) LCSH از یک سو انجام تغییراتی بنیادین در ساختار ترکیبی آن و از سوی دیگر طرحی به نام FAST به وجود آمد که مقدمات نیل به اهداف ذکر شده را فراهم می‌آورد. پس "FAST نسخه ساده شده LCSH است که استفاده از آن برای فهرستنویس راحت‌تر بوده و در سیستمهای کتابخانه‌ای امروز به طور مؤثرتری قابل کنترل و پالایش است "(۵) شایان ذکر است، در FAST به خاطر رعایت سادگی و میانکنش‌پذیری، از روش پس همارا استفاده شده است زیرا سازگاری بیشتری با نظامهای بازیابی خودکار دارد. همچنین، نیل به هدف اصلی دوبلین‌کور را که "ارائه الگویی ساده و منعطف از ابرداده برای بهبود جستجوی منابع" (۶) است ممکن می‌سازد تا هم برای غیرفهرستنویسان و هم برای افرادی که در مدلهای قبلی توصیف یا بازیابی منابع مجرب بودند، قابل استفاده باشد.
با در نظر گرفتن موارد بالا، طرح FAST به قرار ذیل می‌باشد:
۱.دارای واژگان کنترل شده‌ای است که بر خلاف LCSH همگی (نه اکثر آنها ) وارد بایگانی مستند شده‌اند. (البته سرعنوانهایی که دارای مقادیر عددی هستند ـ چهریزه زمانی ـ از این قاعده مستثنی می‌باشند.)
۲) مبتنی بر واژگان LCSH است.
۳) برای محیط پیوسته طراحی شده است.
۴) دارای واژگان چهریزه‌ای پس هماراست.
۵) قابل استفاده توسط افرادی با حداقل آموزش و تجربه است.
۶) سازگار با کنترل مستند خودکار است. (۲)
همان‌طور که گفتیم FAST ازLCSH مشتق شده است. استفاده ازLCSH امکانات ذیل را برای FAST به ارمغان می‌آورد:
الف) دارای واژگانی غنی است که همه نواحی موضوعی را تحت پوشش قرار می‌دهد.
ب) بزرگترین واژگان عمومی نمایه سازی به زبان انگلیسی است.
ج) از نظر مترادفات و هم املاها کنترل شده است.
د) دارای نظام ارجاعات مفیدی در بین اصطلاحات است.
ه) نوعی واژگان کنترل شده بالقوه جهانی است و در بسیاری از کشورهای مختلف جهان ترجمه شده و یا به عنوان الگویی برای توسعه نظامهای سرعنوانی موضوعی، مورد اقتباس قرار گرفته است.
و) با داده‌های موضوعی موجود در پیشینه‌های مارک سازگار است.
ز) تبدیل خودکار آن به طرحی جدید که دارای همان واژگان باشد امکانپذیر است (تمام واژگان موجود در LCSH را می‌توان به سرعنوانهای موضوعی FAST تبدیل نمود).
ح) هزینه حفظ و نگهداری طرح جدید به حداقل خواهد رسید، زیرا اکثر تغییرات آتی وارد آمده بر LCSH را می‌توان به طور خودکار در طرح جدید نیز وارد نمود (۷).
علاوه بر اینها LCSH واژگان کنترل شده استانداردی دارد که به طور وسیع در کتابخانه‌ها مورد استفاده قرار گرفته و در میلیونها پیشینه کتابشناختی وارد شده است. واژگان کنترل شده باعث کنترل مترادفات و هم املاها، نشان دادن رابطه بین اصطلاحات، بازیابی با مانعیت بالا، و انجام جستجوهای گسترده (عام) می‌شود (۳).
همچنین LCSH تاریخچه‌ای طولانی و مستند دارد و از همه مهم‌تر از جانب کتابخانه کنگره به خوبی حمایت می‌شود. دیگر اینکه "از جمله طرحهای رمزگذاری است که استفاده از آن برای توصیف عناصر ابرداده‌ای دوبلین‌کور، توصیه شده است. (۸)
● چهریزه‌ها
مهم‌ترین تفاوت سرعنوانهای FAST باLCSH در چهریزه‌ای بودن آن است. چنانچه معنا (واژگان اصطلاحنامه‌ای) را از ترکیب (سرعنوان‌سازی) جدا نماییم، با مجزاسازی عناصر غیرموضوعی (جغرافیایی، زمانی و شکلی) می‌توانیم طرحی با ساختار ترکیبی ساده ایجاد کنیم. واژگان کنترل شده چهریزه‌ای یعنی نظامی که در آن اصطلاحات مجزا در طبقات یا چهریزه‌های کاملاً مجزایی قرار گیرند و به اعمال پیش همارایی و پس همارایی قادر خواهد بود (۳).
سرعنوانهای FAST متشکل از هشت چهریزه می‌باشند: موضوعی،[۸] جغرافیایی،[۹] اشخاص،[۱۰] تنالگانی،[۱۱] شکلی،[۱۲] زمانی،[۱۳] عنوانهای قراردادی،[۱۴] و جلساتی[۱۵]."همه چهریزه‌ها کنترل شده است، به جز چهریزه زمانی که فرد در به کار بردن تاریخ دقیق و موجز، مختار است"(۹). همچنین به استثنای چهریزه زمانی، تمامی سرعنوانهای FAST به طور کامل در بایگانی مستند آن وارد می‌شوند. چهریزه های اشخاص و تنالگانها منوط به استفاده در موضوعات هستند و مدخلهای نام/عنوان را شامل نمی‌شوند. همچنین، ایجاد چهریزه‌های عنوانهای قراردادی و جلسات، جزو مراحل بعدی عملیات است.
در بایگانی مستند FAST از قالب مارک۲۱ استفاده می‌شود؛ البته با انجام تغییراتی جزئی در آن. اساس ایجاد و ورود سرعنوانها به بایگانی مستند، پشتوانه انتشاراتی آنهاست. به طور نظری،تعداد نامحدودی از سرعنوانهای مجاز برای ورود به بایگانی مستند وجود دارد. پرواضح است، بسیاری از این ترکیبات هرگز ایجاد نخواهد شد و همچنین ایجاد بسیاری از آنها غیر منطقی به نظر می‌رسد. از این‌رو، ایجاد سرعنوانها برای همه ترکیبات (روابط) محتمل، غیرضروری و غیرممکن است.
ورود سرعنوانهای FAST به بایگانی مستند را استفاده یا عدم استفاده آنها در پایگاه WorldCat، که شامل همه سرعنوانهای اختصاص یافته توسط LC است، مشخص می‌نماید. سرعنوانهایی که تاکنون واردWorldCat نشده‌اند وارد بایگانی مستند FAST نیز نخواهند شد، هر چند مجاز باشند.
در FAST استفاده از تقسیمهای فرعی و همچنین ساختار سلسله مراتبی LCSH حفظ شده است.تفاوت آن با LCSH در این است که در سرعنوانهای FAST تقسیمهای فرعی باید از همان نوع چهریزه‌ای که به آن متصل می‌شوند، باشد. مثلاً تقسیمات فرعی موضوعی می‌توانند فقط ذیل سرعنوانهای موضوعی وارد شوند؛ و یا در زیر سرعنوانهای جغرافیایی فقط می‌توان از تقسیمهای فرعی جغرافیایی استفاده کرد. بنابراین در سرعنوانهای FAST دیگر سرعنوانهایی از نوع زیر نخواهیم یافت:
Pets and Travel Guidebooks Blood banks Italy Florence
ایران مسعود پزشکیان دولت چهاردهم پزشکیان مجلس شورای اسلامی محمدرضا عارف دولت مجلس کابینه دولت چهاردهم اسماعیل هنیه کابینه پزشکیان محمدجواد ظریف
پیاده روی اربعین تهران عراق پلیس تصادف هواشناسی شهرداری تهران سرقت بازنشستگان قتل آموزش و پرورش دستگیری
ایران خودرو خودرو وام قیمت طلا قیمت دلار قیمت خودرو بانک مرکزی برق بازار خودرو بورس بازار سرمایه قیمت سکه
میراث فرهنگی میدان آزادی سینما رهبر انقلاب بیتا فرهی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی سینمای ایران تلویزیون کتاب تئاتر موسیقی
وزارت علوم تحقیقات و فناوری آزمون
رژیم صهیونیستی غزه روسیه حماس آمریکا فلسطین جنگ غزه اوکراین حزب الله لبنان دونالد ترامپ طوفان الاقصی ترکیه
پرسپولیس فوتبال ذوب آهن لیگ برتر استقلال لیگ برتر ایران المپیک المپیک 2024 پاریس رئال مادرید لیگ برتر فوتبال ایران مهدی تاج باشگاه پرسپولیس
هوش مصنوعی فناوری سامسونگ ایلان ماسک گوگل تلگرام گوشی ستار هاشمی مریخ روزنامه
فشار خون آلزایمر رژیم غذایی مغز دیابت چاقی افسردگی سلامت پوست