هلال و دیدگاه های مختلف فقهی, فرصت نه تهدید

مقوله اجتهاد در شریعت اسلامی, گوهری گرانبها و گنجینه ای بی پایان محسوب می شود و این گوهر آن وقت ارزش بی مثال خود را متجلی می کند که در مذهب اهل بیت علیهم السلام جلوه گر شود

۱) مقوله اجتهاد در شریعت اسلامی، گوهری گرانبها و گنجینه‏ای بی‏پایان محسوب می‏شود و این گوهر آن وقت ارزش بی مثال خود را متجلی می‏کند که در مذهب اهل بیت‏علیهم السلام جلوه‏گر شود. مذهبی که همواره قائل به افتتاح باب اجتهاد بوده و هست و بر خلاف بسیاری از مذاهب اسلامی، هرگز تن به انسداد باب اجتهاد نداد.

۲) پذیرش اجتهاد و مشروعیت آن، به معنای به رسمیت شناختن تکثّر آراء و فتاوای گوناگون، ولی با رعایت اصول و مبانی اجتهاد و مراعات روش و شیوه دقیق این صناعت است.

مسأله تفاوت انظار در یک مسأله فقهی، از واقعیات اجتناب‏ناپذیر و از لوازم بی‌چون و چرای اجتهاد است. کمتر مسأله فقهی را می‏توان سراغ گرفت که شاهد فتاوای متفاوت و یا متضاد نباشیم. در حکم نماز جمعه، در حالی که برخی از فقیهان همچون شهید ثانی و صاحب حدائق به وجوب تعیینی نماز جمعه معتقدند، عده‏ای همچون سلاّر و ابن ادریس و نراقی و آیت‌اللَّه بروجردی، آن را حرام یا در مشروعیت آن در عصر غیبت متوقفند.

۳) تکثّر فتوا و تفاوت آراء که ماهیت ذاتی اجتهاد و جوهره آن را تشکیل می‏دهد، فرصتی ارزشمند برای طرح نظرات مختلف و گسترش و پیشرفت دانش فقه است و با آلوده شدن آن به منازعات سیاسی، نباید این فرصت توسط بدخواهان به تهدید تبدیل گردد.

۴) مسأله ثبوت هلال یکی از عمده مسائل فقهی است که از قاعده بالا مستثنا نیست. فقیهان راه‏هایی همچون رؤیت، تواتر، شیاع مفید علم، گذشت سی روز از ماه پیشین، بیّنه و حکم حاکم را به عنوان طرق ثبوت هلال برشمرده‏اند و در ذیل هر یک از این عناوین، فتاوایی مختلف و متفاوت را ارائه کرده‏اند.

۵) در بحث ثبوث هلال از طریق رؤیت، فتاوایی گوناگون را مشاهده می‏کنیم که می‏توان به طور کلی در گزارش ذیل به آنها اشاره کرد:

۱/۵) کسانی که اتحاد افق را برای رؤیت شرط نمی‏دانند و رؤیت هلال در یک منطقه را برای سایر مناطق و بلادی که در شب مشترک باشند کافی می‏شمرند. (نظریه مرحوم آیت اللَّه خویی و برخی از شاگردان ایشان همچون آیت اللَّه تبریزی)

۱/۵) کسانی که قائل به وحدت افق می‏باشندو رؤیت هلال در یک ناحیه را برای دیگر مناطق کافی نمی‏شمرند مگر برای مناطقی که هم افق با منطقه رؤیت شده باشند. (نظریه مشهور)

۶) کسانی که وحدت افق را معتبر می‏دانند، به نوبه خود، به دو دسته تقسیم می‏شوند:

۱/۶) کسانی که رؤیت با چشم عادی و بدون ابزار را معتبر می‏دانند و معتقدند: رؤیت با چشم مسلح کافی نمی‏باشد. (نظریه حضرت امام و برخی فقیهان معاصر، همچون آیت اللَّه سیستانی و آیت اللَّه مکارم)

۲/۶) کسانی که رؤیت یا چشم مسلح را همچون چشم عادی، کافی و معتبر می‏شمرند. (نظریه مرحوم آیت‏اللَّه بهجت، مرحوم آیت اللَّه فاضل لنکرانی، مقام معظم رهبری، آیت اللَّه نوری همدانی و آیت اللَّه موسوی اردبیلی)

نتیجه آنکه در میان فقیهان معاصر، نسبت به ثبوت هلال از طریق رؤیت، سه فتوای فقهی مختلف وجود دارد و طبیعی است که این سه نظر، برای خود آن بزرگواران و برای مقلدان ایشان حجت است و از اعتبار و نفوذ شرعی برخوردار است و این تفاوت در رأی، هرگز نباید به عنوان وسیله‏ای در اختیار بدخواهان، برای سوء استفاده و ایجاد اختلاف در جامعه قرار گیرد.

۷) یکی دیگر از طرق ثبوت هلال، حکم حاکم است. در مورد این طریق نیز، دو نظر و فتوای فقهی مشاهده می‏شود.

۱/۷) کسانی که حکم حاکم شرع را برای ثبوت هلال نافذ می‏شمرند و آن را برای سایر مجتهدان و مقلدان ایشان حجت و معتبر می‏شمرند، مگر اینکه علم به خطاء مستند آن داشته باشند. (نظریه مشهور)

۲/۷) کسانی که در ثبوت هلال به وسیله حکم حاکم اشکال می‏کنند اگر چه نفی هم نمی‏کنند. (نظریه آیت اللَّه خویی و برخی دیگر از فقیهان)

۸) با بررسی گزارش بالا، مشاهده می‏شود که راههای ثبوت هلال، همچون دیگر مسایل فقهی، مورد اختلاف میان فقیهان است و هر کس از مقلّدان ایشان باید بر طبق فتوای مجتهد خویش اقدام کند ولی این واقعیت نباید بهانه‏ای برای اختلاف و شکاف در جامعه اسلامی باشد، بلکه همچون دیگر مسایل فقهی، باید از این فرصت برای رشد و تکامل علمی و تعالی فقهی بهره جست.

هرگز تفاوت انظار فقهی را نباید با آلودگی‏های سیاسی مشوب کرد و بهانه به دست دشمنان اسلام و نظام مقدس اسلامی داد تا آنها بخواهند با ایجاد فتنه و گل آلود کردن آب، ماهی طمع خویش را صید کنند و با افشاندن تخم عداوت و نفاق در جامعه، اختلافات فقهی را که اختلافی میمون و مبارک است بر مخالفت با نظام اسلامی و رهبری حکیم و فرزانه آن حمل کنند.

تفاوت دیدگاه‏های فقهی، فرصتی مغتنم برای پربار شدن و شکوفایی هر چه بیشتر نظام مقدس اسلامی و حل مشکلات و معضلات آن است و نه تنها به عنوان عامل اختلاف اجتماعی و چند دستگی سیاسی محسوب نمی‏شود، بلکه وسیله‏ای ارزشمند برای وحدت اسلامی است، چرا که با جمع شدن تمامی آراء فقهی، در مسیر کشف حقایق کتاب و سنت و احکام الهی، همگان متحد خواهند بود و زمینه را برای هر چه تعالی بیشتر اسلام و نظام مقدس اسلامی فراهم خواهند کرد.

مصطفی جعفرپیشه