پیشینهٔ فلزکاری در ایران

نخستین اشیاء فلزی ساخت بشر, اشیاء کوچک مسی چکش کاری شده ای است که به نیمه اول هزاره چهارم ق م تعلق دارد

نخستین اشیاء فلزی ساخت بشر، اشیاء کوچک مسی چکش‌کاری شده‌ای است که به نیمه اول هزاره چهارم ق.م تعلق دارد. این دوره، آخرین دوران نوسنگی است، که انسان فلز را شناخت و اولین فلز مس بود. اما تاریخ فلزکاری ایران به کشف ذوب فلزات که حدود هزاره اول قبل از میلاد است، می‌رسد. در سال ۲۷۰۰ ق.م مقدمات عصر مفرغ آغاز شد. شوش یکی از بلاد باستانی است که آثار بسیاری از فلزکاری ایران را به دست داده است. فلزات طلا و نقره در حدود ۲۵۰۰ ق.م کشف شد و به‌دلیل کمیاب بودن، دوام و کاربرد در زیورآلات، مورد استفاده قرار گرفتند. نمونه‌هایی از نقرکاری این دوره در تپه حصار کشف شده است.

در حدود ۲۵۰۰ تا ۱۵۰۰ ق.م با کشف فلز قلع، عصر مفرغ آغاز شد و صنعت‌گران توانستند با ترکیب مس و قلع، به مادهٔ اولیهٔ مقاوم‌تری که خواص مس را نیز دارا بود، دست یابند. در هزارهٔ دوم ق.م مفرغ‌کاری بصورت یکی از برجسته‌ترین صنایع بشری درآمد. در ناحیه حسنلو در آذربایجان نمونه‌های فراوانی از اشیاء مفرغی به‌دست آمده است که متعلق به این دوران می‌باشد. این هنر - صنعت توسط مفرغ‌کاران منطقه آذربایجان و اطراف دریاچه ارومیه به لرستان راه یافت و در آنجا رواج پیدا کرد. مفرغ‌های لرستان، شکوه هنر فلزکاری و مفرغ‌کاری ایران و جهان را بخود، اختصاص می‌دهد. مفرغ‌کاران لرستان، با ریخته‌گری و چکش‌کاری آشنا بوده‌اند. این آثار شامل لگام اسب، تبر، سرنیزه، دهنه اسب، روکش تیردان، بخوردان، سنجاق‌های زمینی و ... مزین به نقوش حیوانات افسانه‌ای، تلفیق صورت انسان و بدن حیوان، شکار و ... می‌باشد. آهن در نیمهٔ نخست هزارهٔ سوم ق.م در بین‌النهرین و آسیای صغیر شناخته شده بود ولی به‌دلیل سختی و عدم قابلیت چکش‌خواری و دیرگداز بودن، نتوانست جایی داشته باشد تا این‌که تبدیل آهن به فولاد عملی گردید. و آهن نیز در ساخت اشیاء و ابزار مورد نیاز انسان استفاده شد. و حدود سال ۱۰۰۰ ق.م ساخت وسایل آهنی پیشرفت چشمگیری کرد.

حکاکی روی فلزات از حدود ۸۰۰ ق.م رایج شده است و بعد سکه‌هایی از فلز با ارزش‌های متفاوت تهیه شد و در انجام مبادلات بکار رفت.

در هزاره اول ق.م، فلزکاری در ایران رونق خاصی داشت و از آثار باارزش این دوران، یکی جام مارلیک است که از طلای ناب ساخته شده و به‌وسیله چکش‌کاری شکل گرفته است. در دوران هخامنشی صنعت ریخته‌گری و چکش‌کاری ترقی قابل ملاحظه‌ای یافت. در این دوران سوار کردن سنگ‌های قیمتی روی فلزات رایج شد. از این دوران آثاری از قبیل جام‌ها، مجسمه‌ها و سکه‌های طلایی بدست آمده است. مراکز این صنعت در این روزگار، آذربایجان، کرمان و لرستان بوده است. گنج جیحون از آثار معروف این دوران است. از مهم‌ترین نمونه‌های فلزکاری در این زمان یک جفت دسته ظروف به شکل بز بالدار است.

از دیگر آثار فلزی با ارزش در دوران هخامنشی ریتون ها هستند. ریتون جامی است با سرشیر یا حیوانات قدرتمند دیگر، دسته جام دارای دوایر افقی حکاکی شده است. معمولاً این جام‌ها از طلا یا نقره ساخته می‌شده است.

با حملهٔ اسکندر و بعد در دوران سلوکیان، هنر ایران تحت تأثیر هنر و فن یونانی قرار گرفت. اما با حضور اشکانیان یا پارت‌ها این نفوذ کم شد و رنگ ایرانی بخود گرفت. از دورهٔ اشکانی، آثار فلزی که باقی‌ مانده شامل سکه‌ها و زیورآلات است که فاقد جنبهٔ عالی این هنر است. در عهد ساسانی، ساخت ظروف فلزی قیمتی پیشرفت داشته و برخی از ظروف نقش برجسته دارند که موضوع بعضی از آنها، بیننده را به یاد حجاری و پیکرتراشی آن دوران می‌اندازد. جام خسرو از ظروف فلزی دورهٔ ساسانی است که از طلا ساخته شده؛ وجود ظروف ساسانی در ممالک مختلف نشانگر تبادل اجناس و تجارت در آن دوران می‌باشد. بعضی از این‌ها در شمال هند، لهستان و بیشتر در روسیه پیدا شده است؛ حتی در نواحی مختلف کشورهای آسیای مرکزی و نقاطی مثل جبال اورال نیز این ظروف بدست آمده است.

در عهد ساسانی، نقره بیشتر از فلزات دیگر کار می‌شده است. ساخت ظروف سیمین از قبیل تنگ، بشقاب و نیز ساخت ظروف مطّلا رایج بوده است.

با ظهور اسلام فلزکاران از برنز در ساخت ظروفی از قبیل سینی، آبخوری و ابریق استفاده می‌کردند که به اشکال حیوانات و پرندگان بود.

با قدرت گرفتن سلجوقیان در شرق ایران، یک دورهٔ درخشان فلزکاری آغاز شد. صنعتگران فلزکار در ساختن آثار نفیس فلزی، انواع روش‌ها را بکار برده و بعضی را با قلم‌زنی و برجسته‌کاری تزئین کرده‌اند. روش دیگر از تلفق برنز و مس و زرفشان کردن آنها با طلا و نقره در ظروف و آلات فلزی استفاده می‌کردند. جواهرسازی و مرصع‌کاری نیز رواج بسیار داشته؛ اغلب اشیای فلزی دارای نقوش حیوانی یا انسانی و مجالس بزم و شکار و نیز دارای کتیبه‌هایی از خط کوفی یا نسخ است.

در دورهٔ سلجوقی، فلزکاری ایرانی در مشبک‌کاری نیز به درجات بالایی رسید و با مهارت ظروفی نظیر شمعدان و عودسوز بجای گذاشته شد که به‌شکل حیوانات یا پرندگان ساخته شده است.

در دورهٔ ایلخانی، فلزکاری دارای تزئیناتی است. کاسه‌‌های مرصع به طلا و نقره، با کیفیت‌های گوناگون از این دوره باقیمانده است. بطورکلی فلزکاری دورهٔ مغول و تیموری، در صنعت اسلحه‌سازی و کلاهخود بیشتر جلوه کرده است و طرح‌‌های اسلیمی و کتیبه‌های خطی و نقوش دیگر با ظرافت خاصی روی آنها کار شده است.

در دورۀ صفوی، فلزکاری توسعه بیشتری یافت. از آهن و فولاد استفاده می‌شد. و قطعاتی بسیار عالی ساخته شد که از نظر کیفی در سطح بالایی قرار داشت. بطورکلی اشیاء فولادی آن دوره از قبیل کمربند، لوحه و نشان گاهی با نقره یا طلا مرصع می‌شد و در هر مورد بسیار عالی است.

مواد تزئینی و اشکالی که در آثار فلزی این دوره دیده می‌شود، عبارتند از: شاخ و برگ گیاهی (اسلیمی‌ها) و تصاویر انسانی و حیوانی؛ در این دوره درها و جعبه‌ها و صندوق‌ها را با تخته‌هایی فلزی که با دقت تزئین شده بود، آرایش می‌داده‌اند.

بعد از دورهٔ صفویه، صنعت فلزکاری کم‌کم رو به ضعف گذارد؛ زیرا در این دوره صنعتگران متوجه ساختن ظروف و اشیاء فلزی ارزان‌قیمت عامه‌پسند شدند.

به‌هرحال از دورهٔ قاجاریه آثار فلزی متعددی از طلا، نقره و دیگر فلزات به‌ویژه آثار میناکاری شده به جای مانده است. از نمونه‌های جالب آن آثار قلم‌زنی روی در امامزاده‌ها و دیگر اماکن مقدس می‌باشد.