داستان پلیس در تهران قدیم

زمانی که آغامحمدخان قاجار, تهران را دار الخلافه سرزمین ایران قرار داد قاسم خان دولو قاجار را با صد تفنگچی به کوتوالی قلعه بانی حکومت تهران گماشت

زمانی که آغامحمدخان قاجار، تهران را دار‌الخلافه سرزمین ایران قرار داد قاسم‌خان دولو (قاجار) را با صد تفنگچی به کوتوالی (قلعه‌بانی) حکومت تهران گماشت.

در واقع قاسم‌خان دولو را نخستین رییس شهربانی تهران می‌دانند. در آن دوره انتظامات داخل تهران به عهده قراولخانه بود و قراولان عده‌ای از سربازان قشون بودند که زیرنظر مستقیم کلانتر انجام وظیفه می‌کردند. کلانتر از نظر موقعیت اجتماعی یک مقام کشوری محسوب می‌شد و به افرادی که زیر نظر کلانتر شهر یا کدخدایان محلات به کار اشتغال داشتند عناوین عسس (نگهبان)، شحنه (پاسبان شهر) و داروغه (حاکم نظامی) اطلاق می‌شد. آنچه امروزه پاسگاه یا کلانتری نامیده می‌شود در آن دوران با عنوان داروغه‌خانه مورد اشاره قرار می‌گرفت. میرشب، نیز یکی دیگر از مقامات کشوری بود که برای خود شأن و مقامی داشت به این ترتیب که وقتی کسی حق قانونی رفت و آمد در شهر را نداشت وظیفه میرشب حکم می‌کرد از طریق مامورانش افرادی را که بی‌دلیل در شهر تردد داشتند، دستگیر و بازجویی کنند.

● امیرکبیر و استقرار نظم در تهران

امیرکبیر را باید از نخستین پیشگامان استقرار نظم و امنیت در تهران دانست. وی هنگام کار در سفارت امپراتوری عثمانی با ادارات دولتی و نحوه عملکردشان آشنا شده بود و زمانی که به صدارت رسید برای ایجاد نظم و تامین امنیت جانی و مالی در تهران دستور داد ۴۰ قراولخانه در نقاط مختلف دارالخلافه دایر شود. وی همچنین برای هر قراولخانه، ۱۲ نگهبان تعیین کرد. اما پس از وی با روی کار آمدن میرزاآقاخان نوری به دلیل طرز فکر ارتجاعی‌اش هیچ قدمی برای تامین امنیت مردم تهران برنداشت؛ بلکه همه کارهای امیرکبیر را نیز لوث نشان داد، اما با به قدرت رسیدن میرزاحسین سپهسالار (مشیرالدوله) دوباره اصلاحات مربوط به استقرار نظم از نو شروع شد. وی برای نخستین‌بار کلمه نظمیه را به کار گرفت و اداره نظمیه را تشکیل داد و محمدعلی‌خان را که از محصلان دارالفنون و از فرنگ برگشته بود به ریاست نظمیه تهران گماشت، اما هیچ‌یک از ماموران و مردم اسم اداره نظمیه را نپذیرفتند و آن را اداره می‌خواندند و در کل کلمه اداره در اذهان مردم از نظمیه شروع و شناخته شد.

● ایجاد اداره پلیس

ناصرالدین‌شاه در دومین سفر خود به فرنگ «آنتوان کنت دومونت فرنت» اطریشی را برای تاسیس اداره پلیس به ایران دعوت کرد. وی برای نخستین‌بار در خیابان چراغ برق (امیرکبیر) محلی را برای اداره پلیس اجاره کرد و به شاه گزارش داد با ۴۰۰ پلیس پیاده و ۶۰ سوار، امنیت تهران تامین می‌شود. وی سرانجام در سال ۱۲۹۵ ه‍.ق نخستین تابلوی شهربانی تهران را بر بالای سردر عماراتی واقع در میدان توپخانه نصب کرد. مضمون تابلو عبارت بود از: «اداره جلیلیه پلیس دارالخلافه و احتسابیه». این محل در دوره سلطنت پهلوی اول و دوم مرکز پلیس تهران بود که در چند سال گذشته تخریب و ایستگاه مترو در آنجا ایجاد شد.

محققان پیرامون مساله اداره پلیس و کنت متذکر شده‌اند: «کار کنت که به منظور استقرار نظم در تهران فوق‌العاده مشکل بود زیرا برای اولین‌بار بود که ایران دارای نظمیه و پلیس به صورت امروزی شد. کنت با افراد فاسد و نادرست روبه‌رو بود که به هیچ قسمی حاضر به تن دادن و تسلیم شدن در برابر قانون نبودند همچنین با افراد خشن و افراط‌کاری که در حال قمه کشیدن بودند و بر سر گذرها قرق می‌کردند و نفس‌کش می‌طلبیدند یا افراد دزد و سارقی که هنگام شب باعث مزاحمت مردم می‌شدند و آنها را لخت می‌کردند.»

کنت، کتابچه قانونی در زمینه اداره تهران و کشور نوشت و به تصویب شاه رساند تا بتواند براساس آن شهر را اداره کند، ناگفته نماند که وی باید تحت

● فرمان

کامران میرزا پسر ناصرالدین‌شاه که حاکم تهران بود انجام وظیفه می‌کرد با اجرای مفاد کتابچه قانون کنت، کامران میرزا که احساس کرد اختیاراتش محدود شده و وی را مانعی بر سر راه خودسری‌هایش می‌دید درصدد بود وی را از میان بردارد و توسط امین‌الدوله به تخریب چهره کنت در برابر شاه می‌پرداخت تا آنجا که اسماعیل بزاز (مقلد معروف) را وادار کردند تا در حضور ناصرالدین‌شاه به تقلید رفتار کنت بپردازد و او را مسخره کند و از همه بدتر به دستور کامران میرزا، دختر کنت را دزدیدند و به محله چال سیلابی که برای زنان ولگرد در نظر گرفته شده بود بردند، با این حال کنت شیوه عملکرد خود را ادامه داد اما دسیسه‌ها آنقدر زیاد شد که سرانجام از سمت خود عزل شد البته روایت دیگری هم هست که می‌گویند وی به میل خود استعفا کرد و استنادشان هم بر این داستان است که هنگام خدمت کنت در اداره نظمیه مقرر شده بود مردم از ساعات ۱۲ شب تا پنج صبح از خانه‌هایشان خارج نشوند. اتفاقا یک شب که کنت مشغول گشت‌زنی در شهر بوده شخصی را می‌بیند که در ساعت ممنوعه عبا بر دوش افکند، بقچه‌ای زیر بغل دارد کنت از او می‌پرسد: مگر خبر نداری که طبق دستور رییس نظمیه الان رفت و آمد در شهر ممنوع است؟ مرد جواب می‌دهد: «من از نظمیه چیزی سردرنمی‌آورم و مطیع بوق حمام هستم.» و معروف است که کنت همان روز نزد ناصرالدین‌شاه رفته، استعفا می‌کند و می‌گوید: «در این شهر یا من باید دستور بدهم یا بوق حمام!»

سرانجام با رفتن کنت امنیت به دست خودمانی‌ها می‌افتد که شریک دزد و رفیق قافله بودند تا آنجا که این داستان معروف است: از منزل حاجی کرمعلی نامی یک زوج قالیچه‌ای ابریشمی و یک جفت شمعدان به سرقت می‌رود و با توصیه یکی از دوستانش به خانه رییس نظمیه می‌رود وقتی وارد اتاق پذیرایی می‌شود قالیچه‌های خود را می‌بیند که به دیوار آویخته شده و شمعدان‌های فیروزه نشانش بر سر بخاری است و هرچه رییس نظمیه دلیل حضور وی را می‌پرسد، جواب نمی‌دهد تا اینکه سرانجام بر اثر سماجت وی می‌گوید: «برای حل دو معما خدمت رسیده بودم که جواب یکی را از قالیچه‌های روی دیوار و جواب دیگری را از شمعدان لب بخاری گرفتم!»

● سوئدی‌ها و نظمیه

در دوران مشروطه، ریاست نظمیه را آقا بالاخان سردار (سردار افخم) عهده‌دار شد. بعد از سقوط تهران توسط آزادی‌خواهان یپرم‌خان ارمنی ریاست نظمیه شهر را برعهده گرفت تا سرانجام که در سال ۱۲۹۱ ه‍.ش مستشاران سوئدی بر سر کار آمدند، آنها نخستین مدرسه پلیس را در کنار ساختمان پلیس در میدان توپخانه دایر کردند اما در سال ۱۳۰۲ ه‍.ش به فرمان رضاخان به خدمت سوئدی‌ها در ایران پایان داده شد و سرهنگ محمد درگاهی، رییس نظمیه تهران و رییس کل تشکیلات نظمیه ایران شد و دو سال بعد، پهلوی اول، ۱۰ پلیس را برای آموزش به خارج از کشور فرستاد.

فرزانه نیکروح‌متین