ضرورت استفاده از مهارت کنایه در تربیت

شما خوب سخن بگو، نتیجه اش را خواهی دید. فرد کوچک را با تکریم، بزرگی ببخش، کار بزرگ را از او خواهی دید. این نتیجه مهارت در گفت وگو و مهارت در تربیت است، تربیت هم اعم از گفتار و رفتار …

شما خوب سخن بگو، نتیجه اش را خواهی دید. فرد کوچک را با تکریم، بزرگی ببخش، کار بزرگ را از او خواهی دید. این نتیجه مهارت در گفت وگو و مهارت در تربیت است، تربیت هم اعم از گفتار و رفتار است و شاید رفتار بارها مهم تر از گفتار باشد. این که پیامبر بزرگوار اسلام(ص) در روزی که خود «خرما» میل کرده بودند، کودک را با وجود خواست والدینش از خوردن خرما منع نکردند، درس آموز این نکته است که تا صداقت گفتار را، رفتار تایید نکند، نتیجه چندان که باید رضایت بخش نخواهد بود. مهارت در گفتار هم به معنای لفاظی کردن نیست بلکه به معنای درست و کامل گفتن است و خوب گفتن و این کامل نشود مگر به رفتار خوب. پس در حوزه تربیت باید توجه داشت که گفته ها باید به عمل همراهی شود، چنان که حضرت رسول(ص) در روزی که خرما میل نفرموده بودند، پسرک را از خوردن خرما پرهیز دادند، استاد اخلاق، حضرت آیت ا... شیخ مجتبی تهرانی در این حوزه معتقدند عمل اثرگذار است و قصد مدخلیت ندارد. چه فرزند فراتر از گفتار، رفتار آدمی را می بیند و پس از ارزشیابی از آن الگوبرداری می کند. ایشان موضوع را صریح تبیین می کنند و می فرمایند در هنگام تربیت دیگران چه قصد تربیت داشته باشی و چه نداشته باشی تربیت صورت می پذیرد و فرزند روش عملی را از تو می آموزد.

اما اگر یک وقت هم قصد کردی، بازهم تربیت صورت می پذیرد. من گفتم که قصد در تربیت مدخلیت ندارد، یعنی تربیت نسبت به قصد «لا به شرط» است (یعنی لازم نیست نیت و قصد باشد تا تربیت انجام شود.) «به شرط لا» نیست (یعنی لازم نیست که نیت و قصد نشود تا تربیت صورت پذیرد) آدم چه قصد بکند، چه قصد نکند، آموزش داده می شود. چه آموزش دیداری، چه گفتاری و چه کرداری. اما معنای آن این نیست که اگر قصد کردی این دیگر تربیت نیست. یک وقت اشتباه نشود.در بیان استاد، مهارت گفتاری و رفتاری تربیتی به شکل غیرمستقیم درمی آید تا مقصود را به کنایه و مقصد را به اشاره نشان دهد این هم درسی است که در مکتب آموزشی اسلام تعلیم کرده اند استاد تهرانی ادامه می دهند در معارفمان به ما آموخته اند آن جایی که قصد می کنی دیگری را با گفتارت تربیت کنی- که گاهی هم با کردار ممکن است؛ ولی این جا گفتار روشن تر است- ۲ راه را پیش بگیر؛ ۱ - تلویح (اشاره)۲ - تعریض (کنایه)! برای این که انسان اگر بخواهد دیگری را تربیت کند و قصد تربیت داشته باشد، در خانواده با کسی مواجه است که هنوز خوبی را از بدی تشخیص می دهد. می خواهی به او بگویی: «این کار زشت است؛ نکن! یا این کار خوب است؛ انجام بده!» او هنوز حسن و قبح را می فهمد. عقل عملی اش را از دست نداده. ما می گوییم: عاقل است. هنوز عقل عملی اش را از دست نداده و مسخ نشده است به ویژه در محیط خانواده، بچه هنوز خوب و بد را می فهمد و خوبی و زشتی سرش می شود. در این جا می گویند، روش تربیتی تلویحی یا تعریضی باشد.

در مواخذه، صراحت لهجه به خرج نده!

روایت از علی(علیه السلام) است که فرمود: «عقوبهٔ العقلاء التلویح» عقوبت کردن عقلا با تلویح (اشاره) است.

اگر دیدید بچه کار بد کرده است و می خواهید مواخذه اش بکنید، با تلویح او را مواخذه کنید. تلویح درمقابل تصریح قرار می گیرد و تلویح به معنای اشاره است. ما هم در مکالمات، محاورات عرفیه و حتی نوشته هایمان این هست که می گوییم: تلویحی مطلب را به او فهماند؛ یعنی با اشاره. صراحت لهجه به خرج نده! چرا؟ چون پرده دری می شود. اثر آن از بین می رود. اگر بچه را می خواهی تربیت کنی؛ کار بد کرده، کار زشت کرده، با اشاره به او تذکر بده! به بچه بگو: «یک نفر» این کار بد را کرد...!

روایت دوم از علی (علیه السلام) : «التعریض للعاقل اشد عتابه» کنایه برای عاقل شدیدترین عتاب ها است.

تعریض، کنایه است. مثلا انسان بگوید یک کسی بود یک همچنین کاری کرد و چنین و چنان شد. نگو تو کردی! تو این کار را کردی، تو آن کار را کردی! اگر به صراحت بگویی معلوم می شود خودت باید تربیت شوی. روش تربیت این نیست. باید با ظرافت عمل کنی.نگاه کنید اسلام، چقدر ظریف برخورد می کند! روش تربیت در اسلام، همسو با فطرت انسانی است. می خواهم بگویم: اصلا، زیربنای تربیت و اصلاح، حیاست. می خواهید اصلاح کنید؟ تربیت کنید؟ حیا زیربناست. آن جایی که می خواهی روش رفتاری و گفتاری به دیگری بدهی، خیلی باید مراقب باشی که پرده دری نکنی؛ تا اثر داشته باشد.