نگاهی به مساجد تاریخی آذربایجان شرقی

مسجد جامع کبیر تبریز که به مسجد جمعه نیز معروف است در ضلع جنوبی صحن مدرسه طالبیه و بین مسجد حجت الاسلام و مسجد میرزا اسماعیل خاله اوغلی واقع شده و یکی از قدیمی ترین ابنیه تاریخی این شهر به شمار می آید. تاریخ بنا و نام بانی اولیه مسجد معلوم نیست. عده ای آن را از مساجد صدر اسلام می دانند و پاره ای منابع بنای قدیمی را به دوره سلجوقیان نسبت می دهند. در کتاب مرزبان نامه به «جامع تبریز» اشاراتی شده که موید آبادانی و شکوه آن در سنوات ۶۰۷-۶۲۲ هـ. ق در عصر اتابک ازبک بن محمد بن ایلدیگز بوده است. مسجد فعلی با طاق‌های رفیع و پایه های استوارش بعد از زلزله تبریز در سال ۱۱۹۳ هـ. ق، که چند طاق آن شکست و فرو ریخت توسط احمد خان و پسرش حسنعلی خان دنبلی مرمت شده است.

مسجد جامع دارای دو ورودی است: یکی در جانب شمال که از طریق آن می توان به صحن مسجد راه یافت و در دیگری از طرف جنوب که به کوچه مجاور راه دارد. طول مسجد که از جنوب به شمال امتداد دارد ۶۲ متر و قسمت میانی آن که دارای طاق بلند و بزرگی است ۱۵ متر عرض دارد. پایه های این طاق بسیار مستحکم و قطور است. طول مسجد به دو قسمت تقسیم شده، قسمت اول که قدری کم عرض است به طول ۲۸ متر از بخش جنوبی که به طول ۳۲ متر است به وسیله دو جرز عریض مجزا می شود. در انتهای این قسمت محرابی از سنگ مرمر سفید ساده با طرحهای مارپیچی تزئینی به شیوه صفوی به چشم می خورد.

بناهای موجود در مجموعه مسجد جامع تبریز:

۱) مسجد جامع کبیر

۲) مسجد حجت الاسلام

۳) مسجد آلچاق

۴) مسجد دینوری

۵) کتابخانه کلکته چی

در پشت دیوار شرقی این قسمت مسجدی با پایه ها و طاق‌های ضربی آجری به نام آلچاق مسجد قرار دارد که به مسجد زمستانی معروف است. مجموعه مسجد بسیار ساده و بی تکلف و عاری از هر گونه کاشیکاری است.

فقط در بالای طاق محراب، کتیبه ای گچبری به خط کوفی از دوره ایلخانان مغول باقیمانده است. دو سنگ نبشته در مسجد وجود دارد: یکی شامل فرمان شاه سلطان حسین صفوی به تاریخ ۱۱۰۶ هـ. ق در بالای در ورودی شمالی مسجد که روی سنگ رخام به خط محمد مومن تبریزی در پانزده سطر به خط ثلث بسیار زیبا حجاری شده است و سنگ نبشته دوم به ابعاد ۱۷۲ ×۱۱۲ سانتی متر در داخل مسجد روی یکی از جرزهای غربی به تاریخ ۹۷۲ هـ. ق مشتمل بر رویای شاه طهماسب اول صفوی که به خط علاالدین محمد تبریزی در ۱۲ سطر حجاری شده است. از دیگر آثار نفیس به جای مانده، محراب با ارزش و تاریخی مسجد است که با نقوش اسلیمی و خطوط تزئینی بسیار زیبا گچبری شده، موتیف های به جای مانده و شیوه گچبری محراب به دوران سلجوقی و ایلخانی مربوط می شود.

ابعاد فعلی محراب ۶۳/۷ ×۸۰/۷ متر است و از ۲۴ حاشیه عمودی تشکیل یافته است. در حاشیه اصلی آن ۴ آیه از سوره مومنون به خط کوفی تزئینی گچبری شده است. این مسجد تحت شماره ۱۷۱ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

● مسجد کبود:

بنای تاریخی، مذهبی مسجد کبود از آثار ارزشمند دوره قراقویونلو، به دستور جهانشاه بن یوسف از فرمانروایان سلسله قراقویونلو و به سر کاری عزالدین قاپوچی بنا شده است. ساختمان آن به استناد کتیبه برجسته سردرب به سال ۸۷۰ هجری قمری به اتمام رسیده است. بنای اصلی در مقام مسجد مقبره، دارای صحن وسیعی بوده که در آن مجموعه‌ای از ساختمانها از جمله مدرسه، حمام، خانقاه، کتابخانه و ... ساخته شده بود که متاسفانه آثاری از آنها به جا نمانده است. خصوصیت بارز و شهرت وافر مسجد کبود با معماری ویژه تلفیقی و اعجاب انگیز آن بیشتر به خاطر کاشیکاری معرق، تلفیق آجر و کاشی، اجرای نقوش پرکار در حد اعجاز آن است که زینت بخش سطوح داخلی و خارجی بنا بوده و با توجه به این عظمت و زیبایی لقب فیروزه اسلام یافته است .

در متن کتیبه برجسته سر در با شکوه و پر نقش و نگار آن، عمارت مظفریه و نیز نام نعمت الله بن محمد البواب، خطاط و احتمالاً طراح نقوش که از هنرمندان برجسته خوشنویسی آذربایجان بوده، درج شده است.

نام جهانشاه در کتیبه بالای ورودی نقش بسته که قبلاً روکش طلایی داشته است. مسجد کبود دارای دو مناره باریک و بلند در منتهی الیه شرق و غرب ضلع شمالی بوده است. در پشت در ورودی به شبستان بزرگ، یک بیت شعر فارسی به خط ثلث نوشته شده بدین مضمون:

کردار بیار و گرد گفتار مگرد

چون کرده شود، کار بگوید که کرد

شبستان بزرگ را از سه طرف رواق‌ها در بر گرفته و بر بالای آن گنبد دو پوشی به قطر تقریبی ۱۷ متر قرار گرفته است. شبستان کوچک که در حکم مکانی خصوصی و مقبره سلطنتی در نظر گرفته شده بود، در سمت جنوبی بنا واقع شده و با قطعات سنگ مرمر ازاره‌بندی شده بود که آیات قرآنی به خط زیبای ثلث و به صورت برجسته زینت بخش قسمت فوقانی سنگ‌ها است.

کاشیکاری آن صرفاً به رنگ لاجوردی و عمدتاً از قطعات شش ضلعی کار شده بود و تمام سطح سقف آن زرنگار (نقاشی با آب طلا) و کف شبستان‌ها به احتمال قوی مرمرین بوده است. نقش و نگار کاشی معرق مسجد شامل گره بندی‌های هندسی، گل و بوته اسلیمی، ختایی و کتیبه های مختلف که مجموعاً حکایت از زیبایی خارق العاده‌ای داشته و دارد. آرامگاه جهانشاه و نزدیکان وی در انتهای شبستان کوچک در داخل سرداب بوده است.

زلزله مهیب سال ۱۱۹۳ هجری قمری باعث ویرانی شهر تبریز و کشته شدن عده زیادی از مردم آن گشته و از مسجد کبود به جز سر در و چندین جرز پایه چیزی بر جا نمی گذارد و در فاصله بین سالهای پس از زلزله تا شروع مرمت، درب ورودی اصلی، قطعات مرمرین و ... به تاراج می رود. مسجد کبود در سال ۱۳۱۰ هـ . ش در فهرست آثار ملی به ثبت رسید. پس از وقفه ۱۸۰ ساله از زمان زلزله بیشترین مرمت آن تا سال ۱۳۴۳ هـ . ش انجام پذیرفته و در بین سالهای ۵۴- ۱۳۵۲ هـ . ش بازسازی گنبدهای بالای شبستان‌ها به دست توانای معمار شهیر و فقید آذربایجان، استاد رضا معماران جامه عمل پوشید. در سالهای اخیر مرمت تکمیلی ساختمان، محوطه سازی و اجرای بخشی از نقوش داخلی به عمل آمده است.

پوشش مسجد متشکل از ۵۴ گنبد آجری بر روی ۴۰ ستون سنگی کبود است. شبستان بزرگ این مسجد ۶۰ متر طول و ۲۶ متر عرض دارد.

این مسجد طی سالهای ۱۲۳۵ تا ۱۲۴۰ هجری قمری توسط ملا محمد ممقانی ساخته شده است. نامبرده رئیس شیخیه بوده و حجت الاسلام نامیده می شد. وجه تسمیه مسجد نیز نام اوست.

● مسجد مفید آقا:

این بنا در انتهای خیابان فردوسی و رو به روی مسجد قزللی واقع شده است. بنای این مسجد در سال ۱۳۱۰ آغاز و در سال ۱۳۱۴ هجری قمری به پایان رسیده است. بانی مسجد مرحوم حاج رضا طباطبایی فرزند مرحوم شیخ ابوالقاسم شیخ الاسلام تبریز بود. مرحوم آقا سیدکاظم مفید که دارای درجه اجتهاد نیز بودند، سالها در این مسجد اقامه جماعت می کرد و به همین دلیل به این مسجد مسجد مفید آقا می گویند.

پلان این مسجد شامل ۴ ستون سنگی با سر ستون های مقرنس کاری شده است که به صورت جفت جفت قرار گرفته اند و مسجد شامل هشتی ورودی ، پلان تقریبا متقارن است. پوشش سقف مسجد به شکل طاق و چشمه است . این بنا با شماره ۹۷۰۲ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

● مسجد جامع اسکو (سبزه میدان):

این مسجد که در کنار میدان سبزه میدان اسکو واقع است از مساجد زیبای این شهر محسوب می شود. قدمت این مسجد به دوران صفوی برمی گردد و از آثار منحصر به فرد تاریخی در اسکو است .

مسجد در جهت شمال به جنوب ساخته شده و در جهت شمال به جنوب ۵ ردیف و در جهت شرقی به غربی۳ ردیف گنبد عرقچین دارد و در نهایت ۱۵ باب گنبد را شامل می شود.

● مسجد اسماعیل بیگ بناب:

این مسجد به فاصله کمی از مسجد جامع بناب قرار گرفته و پس از مساجد مهرآباد و میدان، یکی از بناهای زیبا و مستحکم بناب به شمار می رود. ایوان تا آنجا که ممکن بوده پرشکوه و جالب بنا شده و ۴ ستون چوبی آن دارای سر ستون های زیبایی است که تا حدودی ایوان عالی قاپو و چهل ستون اصفهان را به خاطر می آورد.

شبستان مسجد دارای ۸ ستون چوبی با ستون‌های مقرنس زیبا و پایه ستون های سنگی است که سقف چوبی بر روی آنها استوار شده است. قدمت این بنا به دوران صفویه باز می گردد.

● مسجد مهر آباد بناب:

این مسجد در کنار میدانی به همین نام در شهرستان بناب واقع شده و یکی از آثار قابل توجه معماری صفوی این منطقه است. مسجد مهر‌آباد، در سال ۹۵۱ هجری قمری به هزینه بی بی جان خانم دختر منصور بیگ به شکلی زیبا ساخته شده است.

فضای میانی مسجد به روی ۲۰ ستون چوبی قرار گرفته است. این ستون ها همگی به روی پایه های ساده سنگی استوار شده اند و سر ستون های آنها شبیه سر ستون‌های مسجد ملا رستم مراغه است.

در قسمت شمالی مسجد بر روی لمبه کوبی سقف به خط نستعلیق کتیبه ای به یادبود تعمیر، تجدید بنای مسجد به سال ۱۲۶۱ هجری قمری نگاشته اند.

● مسجد چهار منار:

مسجد زیبای چهار منار در ضلع قدیمی بازار تاریخی تبریز واقع شده است. این مسجد به دلیل مجاورت با کاروانسرای میرزا ابوالحسن از رفت و آمد زیادی برخوردار است و به همین جهت در زمینه حفظ و احیای آن تلاش‌های فراوانی صورت گرفته است. پایه اصلی مسجد چهار منار متعلق به قرن

۵ هجری است و بارها مورد مرمت و تجدید بنا قرار گرفته است. این اثر ارزشمند تاریخی با شماره ۱۶۵۱۵ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

● مسجد قزللی:

مسجد تاریخی قزللی یکی دیگر از مساجد محوطه بازار تاریخی تبریز است و قدمت آن به دوران قاجار باز می گردد. این بنای با ارزش و زیبا با شماره ۱۶۶۷۱ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.این مسجد که در خیابان جمهوری اسلامی و در کنار سرای گرجیلر واقع است، به دلیل اتفاق تاریخی و ارزشمندی که در سال ۱۳۵۶ در برگزاری چهلم شهدای شهر قم در آن صورت گرفت و باعث شد درخت انقلاب تناورتر از قبل به سمت موفقیت حرکت کند، به عنوان یک اثر معنوی در فهرست آثار معنوی کشور نیز به ثبت رسیده است. همه ساله یاد قیام مردم تبریز در مکان رویداد قیام مردم تبریز در مقابل مسجد قزللی گرامی داشته می شود.

● مسجد سفید مراغه:

از مساجد چوبی ارزشمند شهرستان مراغه است که در کنار خیابان تازه تاسیس جام جم مراغه واقع شده است. این مسجد که از بناهای زیبای دوره صفویه در مراغه است از تزئینات بسیار زیبایی بر روی ستون های چوبی خود برخوردار است، سقف چوبی مسج