یکشنبه, ۱۶ اردیبهشت, ۱۴۰۳ / 5 May, 2024
تحولات سیاسی و اجتماعی در تاریخ تشیع
مذهب شیعه در طول تاریخ حیات خود تحولات سیاسی و اجتماعی بسیاری را پشتسر گذاشته كه در سرنوشت آن از نظر فعالیتهای مذهبی و كلامی مؤثر بوده است. در این مقاله گوشههایی از این تحولات را به طور گذرا یادآور میشویم.
۱- عصر خلفا
در اكثر این دوره شیعه از شرایط اجتماعی و سیاسی مطلوبی برخوردار نبود، ولی در دوران خلافت ظاهری امام علی علیهالسلام شرایط مطلوبی به دست آورد، و توسط امیر المؤمنین علیهالسلام معارف توحیدی تبیین گردید و دانشمندان بسیاری در زمینههای تفسیر، فقه و كلام از دریای بیكران علوم وی سیراب گردیدند. البته تبیین معارف توحیدی و تربیت دانشمندان توسط امام علی علیهالسلام در دوره قبل از خلافت او نیز انجام میگرفت، ولی در دوران خلافت آن حضرت رشد فزایندهای یافت.
۲- عصر امویان
در اكثر این دوره شرایط سیاسی كاملا علیه شیعه بود و آنان متحمل آزارها و شكنجههای جسمی و روحی بسیاری از جانب حكام اموی گردیدند. ولی با این حال از رسالت دینی و كلامی خود غافل نبوده و در پرتو هدایتهای آموزگاران معصوم كلام، در حد توان به رسالتخویش جامه عمل پوشاندند.
در بخش پایانی حكومت امویان و بخش آغازین حكومت عباسیان، یعنی بخشی از دوران امامتحضرت باقر و حضرت صادق علیهما السلام شرایط سیاسی نسبتا خوبی برای اهل بیت و شیعیان فراهم گردید، زیرا حكومت امویان رو به سقوط و انقراض بود و حاكمان اموی در اضطراب روحی و فكر به سر میبردند. در نتیجه، فرصت و مجال اعمال فشار علیه علویان را نداشتند، و در آغاز حكومت عباسیان نیز به خاطر عدم استقرار و ثبات لازم، و نیز به دلیل اینكه آنان به انگیزه دفاع از علویان بر امویان غلبه یافته بودند، اهل بیت و پیروان آنان از شرایط خوبی برخوردار بودند، و به همین جهت نهضت علمی و فرهنگی شیعه توسط امام باقر و امام صادق پایهگذاری و شكوفا گردید.
۳- از منصور تا هارون
در زمان منصور بار دیگر علویان تحت فشار سیاسی سختی قرار گرفتند، چنانكه سیوطی گفته است:
«منصور اولین خلیفه (عباسی) بود كه میان علویان و عباسیان آتش فتنه را برانگیخت. در سال ۱۴۵ (پس از گذشت نه سال از حكومت منصور) محمد و ابراهیم، فرزندان عبد الله بن حسن بن حسن بن علی بن ابی طالب، علیه منصور قیام كردند، ولی آن دو و گروه بسیاری از اهل بیت توسط وی به شهادت رسیدند» . (۱)
محمد اسقنطوری میگوید: بر منصور وارد شدم و دیدم در فكر عمیقی فرو رفته است. گفتم چرا فكر میكنید؟پاسخ داد: از اولاد فاطمه علیها السلام بیش از هزار نفر را كشتهام، ولی بزرگ آنان (حضرت صادق علیهالسلام) را نكشتهام. (۲
آزار و شكنجههای علویان توسط منصور در زندانهای تاریك و نمناك و قرار دادن آنان در لای دیوار مشهور است. (۳)
از كسانی كه به دستور منصور به شهادت رسید، معلی بن خنیس از شیعیان و اصحاب مقرب و متصدی امور مالی امام صادق علیهالسلام بود. منصور از داود بن عروه فرماندار مدینه خواست تا وی را به قتل برساند. داود معلی را احضار نمود و او را تهدید به قتل كرد و از وی خواست تا نام شیعیان را به او بگوید. معلی مقاومت نموده و گفت: به خدا سوگند اگر نام یكی از آنان در زیر پای من باشد، پایم را بر نخواهم داشت. داود وی را كشت و سرش را به دار آویخت.
او سرانجام امام صادق علیهالسلام را مسموم كرد و به شهادت رسانید. (۴)
این وضعیت در عصر حكومت مهدی عباسی (۱۶۹- ۱۵۸) ، و هادی عباسی (پانزده ماه) و هارون الرشید (۱۹۳- ۱۷۰) نیز ادامه یافت و آنان در اعمال فشار و شكنجه، زندان، تبعید و قتل علویان راه منصور را ادامه دادند. محمد بن ابی عمیر و فضل بن شاذان به دستور او زندانی و شكنجه شدند. وی حكم دستگیری هشام بن حكم را صادر كرد، ولی او مخفی گردید. و داستان جنایتحمید بن قحطبه به دستور هارون مشهور است. (۵)
۴- از امین تا واثق (۲۳۲- ۱۹۳)
پس از هارون، محمد امین به حكومت رسید و مدت چهار سال و چند ماه حكومت كرد. ابو الفرج در مقاتل الطالبیین مینویسد: «روش امین درباره اولاد علی بن ابی طالب برخلاف گذشتگان بود. علت آن این بود كه او به فكر خوشگذرانی و تهیه وسائل آن بود و پس از آن در بحران جنگ خود با مامون قرار گرفت، تا اینكه كشته شد» .
مامون برادر خود را كشت و قدرت سیاسی را به دست آورد و حدود بیستسال (۲۱۸- ۱۹۸) حكومت كرد.
در زمان مامون تشیع در اكثر شهرهای اسلامی نفوذ كرد و اثر آن در باره مامون نیز ظاهر گردید، چنانكه فضل بن سهل ذو الریاستین، وزیر مامون و طاهر بن الحسن خزاعی فرمانده ارتش وی شیعه بودند.
مامون وقتی كثرت شیعه را دید و دانست كه حضرت رضا علیهالسلام مورد توجه و محبوب مردم است و مردم از پدر او (هارون) ناراضی هستند و نسبتبه حكومتهای قبلی بنی عباس اظهار دشمنی میكنند، ظاهرا روش تفاهم و دوستی با علویان را برگزید و بدین طریق افكار عمومی را متوجه خود ساخت، لذا از در نفاق و ریا اظهار تشیع نموده، از خلافت، حقانیت، و برتری علی علیهالسلام بر ابو بكر و عمر دفاع میكرد، و حتی مساله واگذاری خلافت و سپس ولایتعهدی را مطرح نمود، ولی در حقیقت او هدفی جز حفظ قدرت و تثبیت موقعیتخود نداشت، و سرانجام نیز امام رضا علیهالسلام را به وسیله زهر مسموم ساخت. ولی در هر حال همین ملایمت و نرمش ظاهری، موجب فراهم شدن زمینه نسبتا مناسبی برای ترویج و نشر عقاید شیعه گردید.
عامل مؤثر دیگری نیز در این باره وجود داشت، و آن گسترش و افزایش ترجمه كتب فلسفی و علمی بسیار از زبان یونانی و سریانی و غیر آنها به زبان عربی بود كه به گرایش مسلمانان به علوم عقلی و استدلالی سرعتبخشید، به ویژه آنكه مامون نیز معتزلی مذهب بود و به خاطر علاقهمندی به بحثهای استدلالی، مباحث كلامی در زمینه ادیان و مذاهب را آزاد گذاشته بود، و دانشمندان و متكلمان شیعه از فرصت استفاده كرده و به تبلیغ مذهب اهل بیت علیهم السلام همت گماردند.
در عصر معتصم (متوفای ۲۲۷) و واثق (متوفای ۲۳۲) نیز تقریبا شرایط سیاسی در مورد اهل بیت همانند زمان مامون بود، به ویژه آنكه آن دو نیز به كلام معتزله گرایش داشته و با بحثهای استدلالی و كلامی موافق بودند. پرسشهای كلامی و دینی بسیاری كه از امام جواد علیهالسلام شده است نیز گواه بر این است كه ارتباط مردم با آن حضرت در عصر معتصم نبود، هر چند معتصم در باطن امر نسبتبه امام علیهالسلام عداوت میورزید و سرانجام نیز دستور قتل وی را صادر نمود. پس از شهادت امام علیهالسلام، جمعیت انبوهی برای تشییع جنازه آن حضرت اجتماع نمودند. علی رغم اینكه معتصم تصمیم داشت آنان را از شركت در مراسم تشییع منع كند، ولی آنان به تصمیم وی اعتناء نكرده و شمشیر بر دوش بر گرد خانه امام اجتماع نمودند. این مطلب نیز گواه بر قدرت و كثرت شیعه در آن زمان است. (۶)
۵- عصر متوكل و پس از آن
با به حكومت رسیدن متوكل (۲۴۷- ۲۳۲) شرایط دگرگون، و سختگیری و كینه توزی آشكار با علویان تجدید شد، و ارتباط با اهل بیت علیهم السلام جرم سیاسی به شمار آمد. دستور وی به ویران نمودن قبر امام حسین علیهالسلام و منع زیارت آن مشهور است. (۷)
خصومت متوكل، به شیعیان اختصاص نداشت، بلكه وی با فلسفه و كلام و عقل گرایی مخالفت میورزید. جرجی زیدان مینویسد: از روزی كه متوكل به خلافت رسید تا آخرین نفس در آزار و شكنجه فیلسوفان و طرفداران رای و قیاس و منطق كوشش داشت. (۸)
پس از متوكل حكومت عباسیان گرفتار آشفتگیها و كشمكشهای بسیار گردید، و هر چند گاهی درباریان بر سر كسب قدرت، به جدال و كشتار دست میزدند، تا زمان معتضد عباسی (۲۷۹- ۲۴۷) پنج تن از حكام عباسی، به نامهای منتصر، مستعین، معتز، مهتدی و معتمد به حكومت رسیدند، و با به قدرت رسیدن معتضد (۲۸۹- ۲۷۹) بار دیگر دستگاه عباسی اقتدار یافت. چنانكه سیوطی درباره وی نوشته است:
«وی را سفاح ثانی لقب دادند، زیرا فرمانروایی بنی عباس را تجدید حیات كرده، و قبل از او از زمان متوكل به بعد گرفتار اضطراب و فرسودگی و ضعف شده و در آستانه زوال بود» . (۹)
بنابر این در عداوت و دشمنی عباسیان با اهل بیت علیهم السلام و پیروان آنان جای تردید نیست، ولی با توجه به اضطراب و نابسامانی حاكم بر دستگاه عباسی در دوره یاد شده، و شورشها و انقلابهایی كه در گوشه و كنار سرزمین اسلامی رخ میداد، شرایط مناسب برای عباسیان، در جهت اعمال فشار بر علویان فراهم نبود، و آنان نسبتبه عصر منصور و هارون، از شرایط بهتری برخوردار بودند.
۶- عصر آل بویه، فاطمیان و حمدانیان
قرن چهارم و پنجم هجری از نظر شرایط سیاسی از بهترین دورانهای شیعه به شمار میرود، زیرا خاندان بویه (۴۷۷- ۳۲۰) كه مذهب شیعه داشتند، در دستگاه حكومت عباسی از نفوذ و اقتدار زاید الوصفی برخوردار بودند. فرزندان بویه به نامهای علی، حسن و احمد كه قبلا در فارس حكومت میكردند، در زمان «المستكفی» به سال ۳۳۳ وارد بغداد شده، به مقر حكومت راه یافته و مورد تكریم خلیفه قرار گرفتند. احمد، «معز الدوله» ، حسن، «ركن الدوله» ، و علی، «عماد الدوله» لقب یافتند. معز الدوله كه منصب امیر الامرائی را داشت، چنان اقتداری به دست آورد كه حتی برای مستكفی حقوق و مقرری تعیین كرد. به دستور وی در روز عاشورا بازارها تعطیل و برای امام حسین علیهالسلام مراسم سوگواری بر پا گردید، و مراسم عید غدیر با شكوه بسیار انجام شد. كوتاه سخن آنكه آل بویه در ترویج مذهب امامیه اثنا عشری اهتمام بسیار ورزیدند.
در بغداد، مركز حكومت اسلامی، كه قبل از آل بویه مردم پیرو مذهب اهل سنتبودند، با به قدرت رسیدن آنان مذهب شیعه نشو و نما كرد و آیینهای مخصوص شیعیان با شكوه فراوان انجام میشد. شیخ مفید، متكلم نامدار امامیه كه در این زمان میزیست، مورد تجلیل و تكریم بسیار بود. مسجد «براثا» در منطقه كرخ بغداد به وی اختصاص داشت، و شیخ مفید در آن علاوه بر اقامه نماز و موعظه، به تعلیم و تدریس میپرداخت. وی در پرتو موقعیت ویژهای كه از جنبههای علمی و اجتماعی داشت، توانست فرق مختلف شیعه را انسجام بخشیده، آرا و عقاید شیعه را تحكیم و ترویج نماید.
خدمات آل بویه به مذهب تشیع اختصاص نداشت، بلكه آنان به ادب و فرهنگ و تمدن اسلامی خدمات شایان نمودند. غناوی در كتاب «الادب فی ظل بنی بویه» مینویسد: یكی از امتیازات دوره آل بویه بالا رفتن سطح دانش و فرهنگ بود كه خود و وزرای ایشان تاثیر به سزایی در این زمینه داشتند، زیرا وزرا همیشه از طبقات نویسندگان و دانشمندان مبرز برگزیده میشدند. . . آوازهشان در فضا طنینانداز شد، تا آنجا كه دانشمندان و اهل ادب از هر سو به جانب ایشان روی آورده و از توجهشان برخوردار شدند. در میدان ادب و فلسفه و دانش، و در سازندگی و به كار انداختن اندیشهها گوی سبقت را از سروران خود (خلفای عباسی) ربوده بودند» . (۱۰)
در قرن چهارم فاطمیین نیز در مصر به قدرت رسیدند و حكومت آنان تا اواخر قرن ششم هجری (۵۶۷) ادامه یافت. حكومت فاطمیان بر مبنای دعوت به تشیع پایه گذاری شد و اگر چه آنان دوازده امامی نبوده، پیرو مذهب اسماعیلیه بودند، و میان این دو مذهب اختلافاتی وجود دارد، ولی در حفظ شعائر مذهب تشیع، و نیز فراگرفتن تعالیم اسلامی از طریق خاندان وحی، و تشویق مردم به این روش، هر دو مذهب هماهنگاند.
پژوهشگر: علی ربانی گلپایگانی
پینوشتها:
۱- تاریخ الخلفاء، سیوطی، ص ۲۶۱.
۲- الشیعهٔ و الحاكمون، محمد جواد مغنیهٔ، ص ۱۴۹.
۳- ر. ك: تاریخ مسعودی، ج ۳، ص ۳۱، تاریخ ابن اثیر، ج ۴، ص ۲۷۵.
۴- بحار الانوار، ج ۴۷.
۵- اعیان الشیعهٔ، ج ۱، ص ۲۹.
۶- تاریخ الشیعهٔ، ص ۵۷.
۷- ر. ك: تاریخ الخلفاء، ص ۴۳۷.
۸- تاریخ تمدن اسلامی، جرجی زیدان، ص ۵۸۷.
۹- تاریخ الخلفاء، ص ۳۶۹، و نیز ر. ك: تاریخ تمدن اسلامی، ص ۸۲۰- ۸۱۴.
۱۰- ر. ك: تاریخ الشیعهٔ، ص ۲۱۳- ۲۰۶، الشیعهٔ و التشیع، ص ۱۴۸- ۱۵۹، شیعه در اسلام علامه طباطبایی، ص ۲۹- ۳۰، فلاسفهٔ الشیعهٔ، شیخ عبد الله نعمه، ص ۱۵۶- ۵۱۹.
۱۱- فاطمیون را «عبیدیون» نیز مینامند كه منسوب به عبید الله مهدی نخستین خلیفه فاطمی است. وی در سال ۲۹۶ هجری به حكومت رسید.
۱۲- تاریخ الخلفاء، ص ۴۰۱- ۴۰۲.
۱۳- تاریخ الشیعهٔ، ص ۱۳۹- ۱۴۱.
۱۴- الشیعهٔ و التشیع، ص ۱۷۷- ۱۸۸.
۱۵- تاریخ تمدن اسلامی، ص ۸۲۲- ۸۲۵.
۱۶- الازهر فی الف عام، خفاجی، ج ۱، ص ۵۸.
۱۷- تاریخ الشیعهٔ، ص ۱۹۲- ۱۹۴، الشیعهٔ و الحاكمون، ص ۱۹۰- ۱۹۳ به نقل از خطط مقریزی، ج ۲ و ۳، الازهر فی الف عام، ج ۱، تاریخ ابن اثیر، ج ۹، اعیان الشیعه، ج ۱.
۱۸- ر. ك: تاریخ الشیعهٔ، ص ۲۱۴- ۲۱۹، مقدمه كتاب الالفین، سید مهدی خرسان.
۱۹- تاریخ الشیعهٔ، ص ۲۲۰- ۲۲۴، شیعه در اسلام، ص ۳۱، الشیعهٔ و التشیع، ص ۱۹۸- ۱۹۰.
۲۰- الشیعهٔ و الحاكمون، ص ۱۹۴- ۱۹۷.
كتاب:فرق و مذاهب كلامی،ص ۴۵
منبع: shiastudies.com
نمایندگی زیمنس ایران فروش PLC S71200/300/400/1500 | درایو …
دریافت خدمات پرستاری در منزل
pameranian.com
پیچ و مهره پارس سهند
تعمیر جک پارکینگ
خرید بلیط هواپیما
امیرعبداللهیان حسین امیرعبداللهیان اوکراین دولت سیستان و بلوچستان انتخابات جنگ مجلس شورای اسلامی حجاب دولت سیزدهم افغانستان مجلس
سیل هواشناسی تهران شهرداری تهران بارندگی سازمان هواشناسی باران فضای مجازی یسنا آتش سوزی هلال احمر آموزش و پرورش
هوش مصنوعی خودرو دلار قیمت خودرو قیمت دلار مسکن قیمت طلا تورم بانک مرکزی بازار خودرو حقوق بازنشستگان ارز
مسعود اسکویی تلویزیون ایتالیا صدا و سیما دفاع مقدس حج مهران غفوریان موسیقی صداوسیما سریال سینمای ایران سازمان صدا و سیما
رژیم صهیونیستی فلسطین اسرائیل جنگ غزه حماس روسیه آمریکا انگلیس یمن نوار غزه ایالات متحده آمریکا جنگ اوکراین
فوتبال پرسپولیس استقلال سپاهان رئال مادرید لیگ برتر باشگاه استقلال بازی باشگاه پرسپولیس علی خطیر جواد نکونام بایرن مونیخ
خواب آیفون اینستاگرام دیابت اپل ناسا صاعقه تبلیغات موبایل گوگل
سلامت کبد چرب فشار خون گرما