تهدید حیات در گلستان

نگاهی به ارزش های زیست محیطی پارک ملی گلستان

وقتی واژه پارک را می‌شنویم تصور همه ما این است که می‌توانیم در یک روز تعطیل بار و بندیل را جمع کنیم و به‌همراه چند نفر از دوستان و آشنایان، خود را به دل طبیعت بسپاریم. تا اینجا مشکلی نیست اما وقتی صحبت از غذا خوردن و روشن کردن آتش در دل طبیعت می‌شود تمام هم و غم خود را می‌گذاریم بر این‌که آتشی هر چه بزرگ‌تر برپا کنیم که نتیجه‌اش می‌شود همین آتش‌سوزی‌های اخیر پارک ملی گلستان که مهارش هم حتی با چند بالگرد مجهز، ممکن نیست، اما چرا باید اینقدر نسبت به طبیعت بی‌اطلاع باشیم که نسبت به این مسائل تا این حد بی‌تفاوت بمانیم؟ و اصلا ککمان هم نگزد وقتی یک پارک ملی یا این همه ارزش‌های زیست محیطی در خطر تخریب قرار می‌گیرد و دغدغه‌مان فقط جوجه‌کباب و ناهار روز تفریحمان باشد. بیایید به بهانه این اتفاق ناخوشایند، منابع غنی این مرز پرگهر را بیشتر بشناسیم.

پارک ملی گلستان منطقه‌ای است کوهستانی در منتهی‌الیه شرقی جنگل‌های شمال و بین شهرستان‌های گنبد و بجنورد. این پارک در حوزه ۳ استان خراسان شمالی، گلستان و سمنان قرار گرفته ولی از نظر تشکیلات و مسوولیت حفاظتی تحت‌نظر اداره کل حفاظت محیط‌زیست استان گلستان قرار دارد. در مجموع این پارک نزدیک به یک میلیارد متر مربع وسعت دارد. وسعت پارک از ویژگی‌های مهمی است که این پارک را از سایر پارک‌های ملی متمایز کرده و به این ترتیب بقا و پایداری پارک را تضمین می‌کند. در واقع یکی از معیار‌های مهمی که سبب شده این پارک بتواند تنوع زیستی بیشتری داشته باشد و جزو پارک‌های ملی بین‌المللی ثبت شود وسعت آن است. هر چه تنوع زیستی پارک‌ها بیشتر باشد به همان نسبت می‌تواند ارزش‌های بیولوژیکی و زیست محیطی بیشتری را محافظت کند. وسعت کافی می‌تواند ضمانتی بر حفظ هسته طبیعی پارک در برابر تاثیر عوامل مختلف باشد. از این‌رو پارک ملی گلستان و منطقه حفاظت شده ، خود بخوبی قادر است نیازهای زیستگاهی تمامی حیات وحش منطقه را برآورده سازد.

● قابلیت‌های بین‌المللی

پارک ملی گلستان در شبکه مناطق حفاظت شده کشور اغلب نقش پیشگامی داشته و در طول این سال‌های پرتنش باوجود افت شدید کمی و کیفی هنوز هم که هنوز است موقعیت و جایگاه خود را به عنوان پارک ملی در فهرست مناطق ثبت شده سازمان ملل حفظ کرده و همچنان از طرف سازمان‌های جهانی مورد حمایت است. این پارک به دلیل قابلیت‌های سرشتی و ذاتی خود توانسته به عنوان پارک ملی برگزیده شود و تا امروز این عنوان را حفظ کند اما اگر این قابلیت‌ها به وسیله طرح‌های مدیریتی و حفاظتی شکوفا نشوند ممکن است این پارک برای تطبیق خود با تعریف استاندارد پارک‌های ملی جهانی، معیارهای گزینش و مدیریت نوین پارک‌ها با دشواری مواجه شود.

● خطر خارج شدن از فهرست

سال (۱۳۵۶)۱۹۷۷ پارک ملی گلستان به عنوان ذخیره گاه زیست‌کره انتخاب شد و تاکنون نیز جایگاه خود را در خانواده ذخیره‌گاه‌های زیست کره جهانی حفظ کرده است. بیش از ۵۰ درصد مناطق تحت حفاظت در دنیا پس از سال ۱۹۸۲ احداث شده‌اند بنابر این می‌توان پارک ملی گلستان را یکی از قدیمی‌ترین پارک‌های ملی جهان به‌شمار آورد. بعضی پارک‌های ملی دنیا با توجه به تعریف‌های جدید از پارک‌های ملی، سال ۱۹۹۲ در کنگره کاراکاس یا با توجه به آسیب‌هایی که دیدند، از فهرست خارج شدند و امروز نیز این خطر پارک ملی گلستان را تهدید می‌کند و اگر این اتفاق بیفتد این پارک نه تنها از فهرست پارک‌های ملی خارج خواهد شد بلکه از حمایت‌های بین‌المللی برای حفظ و نگهداری‌اش نیزمحروم خواهد گردید.

● پارک ملی گلستان کجاست؟

مرز غربی این پارک رباط قره بیل واقع در جاده گرگان ـ مشهد است و مرز شرقی آن، روستای تنگراه، که مشخصه آن پلیس راه و یک جاده بسیار زیباست که از میان درختان به هم پیوسته عبور می‌کند. جاده گرگان به بجنورد راه اصلی ورود به پارک محسوب می‌شود؛ و در واقع سایر راه‌های فرعی منتهی به پارک، راه خاکی و صعب‌العبور بوده و بیشتر از سمت شمالی به پارک راه دارد. با توجه به این‌که جاده‌سازی، خود می‌تواند تخریب‌های زیست‌محیطی بسیاری بر منطقه وارد کند، نمی‌توان راه‌های بسیاری در آن ساخت. عملیات جاده‌سازی علاوه بر تخریب و فرسایش خاک و از میان رفتن درختان و گیاهان مختلف، باعث وحشت جانوران و فرار آنها می‌شود. شاید به همین دلیل است که در صورت بروز فاجعه‌ای مثل سیل و آتش‌سوزی در جنگل‌های این پارک، امکان اعزام نیروی کمکی و آتش‌نشان به منطقه وجود ندارد و طبق گفته کارشناسان امر تنها راه در مواقع اضطراری، استفاده از بالگرد است که هیچ‌گاه به تعداد لازم در اختیار مسوولان محیط زیست قرار نمی‌گیرد.

شاید دلیل اصلی مشکل در خاموش کردن آتش در این پارک ملی همین عدم دسترسی سریع به آن باشد و معمولا زمان بیشتری طول می‌کشد تا آتش مهار شود که در این صورت هم خسارت وارده بسیار ناگوار است. طبق گفته کارشناسان محیط زیست، وجود همین جاده اصلی گنبد ـ بجنورد که پارک ملی را به دو نیم تقسیم کرده است در شناسنامه این پارک در فهرست سازمان ملل متحد به عنوان یکی از عوامل تهدیدکننده این پارک معرفی شده است. این جاده اصلی‌ترین محل تعرض و ورود افراد مهاجمی است که با ورود به جنگل و بی‌مبالاتی و بی‌دقتی در مواقعی، بشدت به محیط زیست آن آسیب وارد می‌کنند که نتیجه آن اثرات سویی است که بر محیط زیست منطقه خواهد گذاشت. این جاده و خسارت‌های زیست محیطی آن هر بیننده‌ای را به یاد جاده میان‌گذر دریاچه ارومیه می‌اندازد و این‌که در آن منطقه هم به اقرار کارشناسان محیط زیست، همین جاده سهم بسزایی در تخریب هر چه بیشتر و در خطر قرار دادن محیط زیست دریاچه ارومیه دارد.

● زیبایی‌شناسی گلستان

یک‌سوم این پارک از نقاط کوهستانی و پرتگاهی تشکیل شده و در واقع همین کوه‌ها و دره‌های بسیار زیبا که تعدادشان کم هم نیست، مناظر زیبا و شگرفی را در منطقه به وجود آورده‌اند؛ اینها در مجموع بخشی از ارزش‌های زیبایی‌شناسی پارک را تشکیل می‌دهند که از نظر بصری و معیار‌های زیبایی‌شناختی حس منحصربه‌فردی را از طبیعت در دل هر بیننده‌ای ایجاد می‌کند. در محل تنگراه‌ در قسمت غربی پارک، کمترین ارتفاع با داشتن ۴۵۰ متر ارتفاع، دیده می‌شود و بلندترین نقطه پارک هم قله‌ای است به اسم دیور کجی که ارتفاعی حدود ۲۴۱۱ متر از سطح دریا دارد و در نقطه مرکزی پارک واقع شده است. در اقصی نقاط این پارک زیبا و متنوع، دره‌هایی دیده می‌شود که با ایجاد میکرو کلیمای محلی (اقلیم‌های کوچک) تنوع گیاهی و جانوری عظیمی را به منطقه بخشیده است و زیبایی‌های منحصربه‌فردی را در جای جای این خاک زیبا فراهم آورده است.

● تنوع اقلیمی

پارک ملی گلستان شامل سه اقلیم متفاوت است. در بخش‌های غربی و جنوب غربی پارک، اقلیم نیمه‌مرطوب مشاهده می‌شود. در شرق و جنوب شرقی اقلیم خشک دیده می‌شود و در قسمت‌های شمالی و میانی پارک اقلیم خشک حکم فرماست که از این نظر و با دارا بودن این ویژگی‌ها، این پارک از همتایان خود متمایز می‌شود. این تنوع اقلیمی تا حدی است که می‌توان از رویشگاه‌های استپی خشک تا جنگل‌های انبوه و انواع و اقسام گیاهان و جانوران متعدد و خاص را در این منطقه از ایران زمین مشاهده کرد.

● تنوع خاکی

از دیگر ارزش‌های زیست محیطی این پارک تنوع زیاد خاک در این منطقه است که به تبع تنوع بیشتر گیاهی را به دنبال دارد. خاک‌هایی که از انواع رده‌بندی خاک‌های شنی تا رسی و حتی آهکی از میزان صفر تا ۴۰ درصد در آن دیده می‌شود. از خاک‌های کم عمق گرفته تا خاک‌های نیمه‌عمیق و خاک‌های عمیق جنگلی که دامنه گسترده‌ای از رده‌بندی خاک در این منطقه را در بر دارد. این دسته‌بندی‌ها طبق بررسی‌های کارشناسان، حساسیت‌های مختلفی نسبت به فرسایش خاکی را نیز به دنبال دارد. همین فرسایش‌های خاکی است که به دنبال تخریب پوشش گیاهی در این منطقه، سبب می‌شود باران‌های شدید در فصل‌های بهار و پاییز به صورت سیل جاری شده و تخریب‌های ثانویه‌ای را به همراه داشته باشد. به این ترتیب است که بارها و بارها از رسانه‌ها می‌شنویم که سیل با تخریب مسیل خود چه خسارت‌های جبران‌ناپذیری را به جنگل‌های گلستان زده است.

● رودها در رویشگاه‌ها

از رودخانه‌های مهم موجود در پارک ملی گلستان می‌توان به رودخانه مادر سو یا دوغ اشاره کرد که یکی از سر‌شاخه‌های گرگانرود هم به حساب می‌آید. نقطه خروج این رودخانه تنگراست که دارای چشمه‌های پر آب و متعددی است که این چشمه‌ها هم بر نوع و تنوع حیات وحش پارک موثر هستند.

وسیع‌ترین رویشگاه‌های این پارک ملی، جنگل‌های خزاندار هیرکانی است که در ادامه جنگل‌های قسمت‌های شمالی رشته کوه البرز گسترش پیدا کرده‌اند و بیشه‌زار‌های ارس را هم در بردارند.

عاصفه اله وردی