كتابخانه ملی روسیه

كتابخانه دولتی روسیه در سال ۱۸۶۲ به عنوان نخستین كتابخانه عمومی در مسكو تأسیس شد و یكی از بزرگترین كتابخانه های جهان است این كتابخانه در قرن هیجدهم میلادی توسط معمار روس «و ای باژنوف» و در مجاورت «كاخ كرملین» به شكل زیبایی ساخته شد

● تأسیس: ۱۸۶۲

● تاریخچه:

كتابخانه دولتی روسیه در سال ۱۸۶۲ به‌عنوان نخستین كتابخانه عمومی در مسكو تأسیس شد و یكی از بزرگترین كتابخانه‌های جهان است. این كتابخانه در قرن هیجدهم میلادی توسط معمار روس «و. ای. باژنوف» و در مجاورت «كاخ كرملین» به شكل زیبایی ساخته شد. در ابتدا این كتابخانه «كتابخانه عمومی مسكو» خوانده شد و از آنجا كه «موزه رومیانتسف» نیز در این ساختمان قرار داشت، به نام «موزه رومیانتسف» یا كتابخانه رومیانتسف نیز شهرت یافت. در طول زمان، این كتابخانه نام‌های دیگری نیز به خود گرفت كه «كتابخانه دولتی اتحاد جماهیر شوروی سوسیالیستی به نام لنین» از جمله این نام‌ها بود. در حال حاضر این كتابخانه به نام «كتابخانه دولتی لنین» شهرت دارد.

اساس مخزن كتابخانه را مجموعه غنی كتب و‌آثار خطی «ن. پ. رومیانتسف» كه وارثان او به دولت روسیه تقدیم داشتند تشكیل می‌داد. به مرور زمان، بخش دیگری از ذخایر كتابخانه را كتبی تشكیل دادند كه در شوروی به چاپ می‌رسیدند؛ بدین ترتیب كه به‌موجب قانون، برای این كه كتابی مجوز انتشار بگیرد، ‌باید نسخه‌ای از آن دراختیار كتابخانه‌های اصلی مانند این كتابخانه، كتابخانه عمومی شهر سن‌پترزبورگ، كتابخانه آكادمی علوم، و ... قرار بگیرد. اهدای مجموعه‌های خصوصی از دیگر راه‌هایی بود كه بر غنای ذخایر این كتابخانه افزود. به‌عنوان نمونه تا سال ۱۹۱۷ بیش از ۵۰ مجموعه به كتابخانه اهدا گردید.

كتابخانه از آغاز تأسیس، مورد استقبال فراوان مردم مسكو قرار گرفت، و تالار مطالعه اصلی كتابخانه كه در ژانویه سال ۱۸۶۲ ساخته شد و فقط گنجایش ۲۰ تن را داشت ابداً كافی به نظر نمی‌رسید. بنابراین در سال ۱۸۷۹ تالار مطالعه جدیدی در سمت چپ ساختمان اصلی كتابخانه واقع در خیابان «زنامنكو» به گنجایش ۱۷۰ تن ساخته شد و مورد بهره‌برداری قرار گرفت. میزان معروفیت و تعداد مراجعان به كتابخانه به تدریج افزایش می‌یافت و این امر مستلزم توسعه امكانات كتابخانه بود. بدین علت در ماه نوامبر سال ۱۹۱۵، تالار مطالعه بزرگتری با گنجایش ۳۰۰ تن ساخته شد. می‌توان گفت بزرگانی همچون «تولستوی»، «داستایفسكی»، «چخوف»، «مندلیف»، و ... ازجمله مراجعان به این كتابخانه بوده‌اند و از این تالار‌ها بهره می‌برده‌اند. آمار مراجعان كتابخانه نشان می‌دهد كه جمعیت قابل‌توجهی از همه اقشار و طبقات مردم، هر ساله به این كتابخانه مراجعه می‌كرده‌اند كه در این میان، حضورجوانان از همه بیشتر بوده است؛ به‌عنوان مثال در طول یك سال (در آستانه انقلاب اكتبر ۱۹۱۷) ۰۰۰‚۹۰ تن برای مطالعه به این كتابخانه مراجعه كرده‌اند و ۰۰۰‚۳۰۰ عنوان از منابع كتابخانه به آنان ارائه شده است.

«لنین» از جمله كسانی بود كه در هنگام تدوین كتاب خود با عنوان «توسعه سرمایه‌داری در روسیه» از ۱۹ تا ۲۱ فوریه سال ۱۸۹۷، از مخزن این كتابخانه بهره برد. انقلابی‌هایی همچون «سماشكو»، «لونا چارسكی» و دیگر همراهان «لنین» نیز ازجمله مراجعان دائمی كتابخانه بوده‌اند. شایان ذكر است كه چون این كتابخانه علاوه بر همسایگی با كاخ و مجموعه موزه‌های بزرگ كرملین، در مجاورت یكی از بزرگترین ایستگاه‌های مترو در مسكو قرار دارد، این امر به موقعیت شهری و امتیازات كتابخانه افزوده و باعث تسهیل در رفت و آمد مردم و مراجعان به كتابخانه شده است.

● تأثیر انقلاب اكتبر بر روند رشد كتابخانه:

آهنگ رشد كتابخانه قبل از انقلاب اكتبر بسیار كند بود، ولی پس از انقلاب اكتبر ۱۹۱۷ گسترش بسیار یافت. این امر مدیون پشتیبانی «لنین» بود كه به كتابخانه‌ها اهمیت زیادی می‌داد. انقلاب اكتبر، تغییرات جدی در كشور و ازجمله در سرنوشت این كتابخانه ایجاد نمود. ازجمله این رویدادها می‌توان به موارد زیر اشاره كرد:

▪ پس از انتقال پایتخت كشور از سن پترزبورگ به مسكو در سال ۱۹۱۸، كتابخانه رومیانتسف با كسب امتیاز حق مؤلف، به كتابخانه مركزی شهر تبدیل شد.

▪ تعداد كاركنان آن بر اساس فرمان لنین به شورای كمیساریای خلق (هیئت دولت) در سال ۱۹۱۹، افزایش یافت.

▪ از سال ۱۹۲۱ این كتابخانه دولتی اعلام شد و از لحاظ تأمین مالی، در شمار مؤسسات مهم دولتی قرار گرفت.

▪ پس از چندی، موزه موجود در كتابخانه از آن جدا شد و ساختمان به طور كامل به كتابخانه اختصاص یافت.

▪ ذخایر كتابخانه از محل مجموعه‌های شخصی كه در تملك دولت قرار گرفتند و دولتی محسوب شدند، باز هم تكمیل‌تر گردید.

▪ در ۶ فوریه ۱۹۲۵ تجدید سازمان یافت و به «كتابخانه لنین» تغییر نام داد و وظایف كتابخانه ملی اتحاد شوروی را بر عهده گرفت.

● تأثیر جنگ جهانی دوم:

این كتابخانه همچون دیگر بخش‌های جامعه از اثرات منفی و بازدارنده جنگ جهانی دوم در روند رشد خود بی‌بهره نماند و در زمان‌هایی نیز مراحل توسعه آن متوقف گشت. به‌عنوان نمونه، مجتمع جدید كتابخانه در دهه ۱۹۲۰ در مجاورت بنایی كه در قرن هجدهم ساخته شده بود آغاز شد، ولی با آغاز جنگ جهانی دوم عملیات ساخت‌وساز این مجتمع جدید قطع شد و راكد ماند. بعدها در دهه ۱۹۵۰ ساختمان جدیدی برای كتابخانه ساخته شد و ساختمان قدیمی كتابخانه به موزه كتاب تبدیل گردید.

جالب توجه این كه با وجود شرایط جنگی حاكم بر كشور، این كتابخانه برای یك روز هم كار خود را متوقف نكرد؛ به درخواست‌های اطلاعاتی و نیازمندی‌های كتابخانه‌ای نهادها و اشخاص وابسته و مربوط به پشتیبانی جنگ و حكومت (همچون اداره‌های دولتی، مقامات حزبی، كارخانجات و صنایع نظامی، مؤسسه‌های بهداشتی و علمی، و ...) پاسخ می‌داد و برای رسیدن به پیروزی در برابر فاشیسم آلمان، دوش‌به‌دوش مردم فعالیت می‌كرد، تا جایی كه برای فعالیت گسترده در سال‌های سخت جنگ، به دریافت جوایز دولتی نایل گشت.

● زمینه‌های رشد كمی و كیفی كتابخانه:

▪ پس از سپری‌شدن سال‌های جنگ دوم جهانی، تعداد كتاب‌ها رو به افزایش گذاشت؛

▪ بنیاد مالی كتابخانه قوی‌تر گردید؛

▪ استفاده از مظاهر فناوری جدید در كتابخانه رشد فزاینده‌ای یافت؛

▪ در اواسط دهه ۷۰ میلادی، دو بنای جدید برای مخزن كتابخانه در منطقه «خیمكی» ساخته شد؛

▪ بر اساس مصوبه هیئت وزیران اتحاد جماهیر شوروی مورخ ۶ آگوست ۱۹۸۵، ساختمان اصلی كتابخانه مورد بازسازی مجدد قرار گرفت؛

ـ مبادله كتاب با كشورهای مختلف جهان سرعت یافت و از این سو مخزن كتابخانه از غنا و تنوع بیشتری برخوردار گردید.

● آثار نفیس و كتب خطی موجود در كتابخانه:

آثار خطی موجود در این كتابخانه از ارزشمندترین و بعضاً قدیمی‌ترین مجموعه كتب دستنوشت (منسوب به قرون گذشته) می‌باشند. به‌عنوان نمونه، قدیمی‌ترین نسخه خطی كه در این كتابخانه نگهداری می‌شود، مربوط به یونان و متعلق به قرن شش میلادی است.

این نسخه‌های خطی علاوه بر زبان روسی، به زبان‌های دیگری همچون عربی، فارسی، تركی، هندی،‌چینی، ژاپنی، و ... نوشته شده‌اند. بیشتر این آثار متعلق به قرون ۱۱ تا ۱۹ میلادی هستند.

● در میان نسخه‌های خطی موجود در كتابخانه، این آثار به چشم می‌خورند:

▪ برخی از قدیمی‌ترین آثار خطی روسی درباره انجیل به نام‌های «انجیل آرنانگل» (مربوط به سال ۱۹۰۲)، «انجیل ماریین» (قرن ۱۱)، «انجیل نیتروو» (قرن ۱۴)؛

▪ ده‌ها نسخه خطی به زبان‌های اسلاوی و روسی قدیم كه همگی حاكی از ادبیات، تاریخ، هنر و حیات معنوی مردم در طول قرون متمادی می‌باشد؛

▪ بیش از ۷۰۰ اثر خطی شخصیت‌های تاریخی، علمی، ادبی و هنری متعلق به قرون ۱۸ تا ۲۰ میلادی؛

▪ اسناد مختلفی كه توسط دانشمندان، نویسندگان و علاقه‌مندان جمع‌آوری آثار باستانی در بایگانی‌های شخصی آن‌ها موجود بوده و سپس در اختیار این كتابخانه قرار گرفته؛

▪ اسناد نادری درباره خرید و فروش زمین توسط دهقانان، ثروتمندان و كلیساها، ‌تجارت و بازرگانی؛

▪ دستنوشته‌های شخصیت‌های علمی و فرهنگی چون «ولتر»، «روسو»، و؛

▪ نخستین نشریه‌های اسلاوی؛

▪ كتب دانشمندان و نویسندگان بزرگ جهان مانند «دانته»، «شكسپیر»، «گوته»؛ «ولتر»؛ و...؛

▪ ذخایر و نت‌های فراوان در زمینه موسیقی (منسوب به قرون ۱۶ تا ۱۸ میلادی)؛

▪ آثار چاپ‌شده نقاشان معروف جهان.

● چگونگی سامانه اطلاع‌رسانی كتابخانه‌ای:

▪ مراجعان به این كتابخانه برای دریافت كتاب یا اطلاعات موردنیاز خود از روش‌های گوناگونی استفاده می‌كنند كه از آن جمله می‌توان به موارد زیر اشاره كرد:

▪ سامانه كاتالوژی (بانك بزرگ كارت‌ها و فیش‌های راهنما)؛

▪ كتابچه‌های نمایه؛

▪ سامانه میكروفیلم؛

▪ نقشه‌های مختلف و ضمیمه‌های مصور؛

▪ دستگاه صفحه گردان اطلاعات.

در روش اخیر، صفحات اطلاعات به یك محور فلزی متصل و در داخل قاب شیشه‌ای قرار گرفته‌اند. فرد متقاضی از روی فهرست موجود در كنار دستگاه، علامت اختصاری موضوع موردعلاقه‌اش را پیدا می‌كند و سپس دكمه مربوطه را كه بر روی دستگاهی شبیه ماشین تحریر تعبیه شده است، فشار می‌دهد. محور شروع به چرخیدن می‌كند و بر روی صفحه موردنظر می‌ایستد و شخص به مطالعه اطلاعات موردنیازش می‌پردازد. استفاده از رایانه نیز در چند سال اخیر مورد توجه خاص و بهره برداری فراوان قرار گرفته است.

پانوشتها:

۱. The National Library of Russia. available at: http://www.nlr.ru:۸۱۰۱/eng/nlr/index.html (۹ may ۲۰۰۳)

---