فـروش ابزار جنگی به دشمنان دین

امـام بـرای پـیـشگیری از فاجعه جهانی پیشنهاد کرد, عالمان و خطبا و نـویسندگان مردم را آگاه کنند و توده برای مقابله با خطر و حفظ آنچه در دسـت دارنـد, در بـرابـر ابـرقـدرتـها بایستند و از گسترش سلاحهای خطرناک جلوگیری کنند

در ایـن مـقـاله سخن از حکم فروش جنگ افزار به دشمنان دین است. برای روشـن شـدن زمـیـنـه بـحث و درک درست جایگاه مساله یادآوری چند نکته بایسته است:

الـف) اسـلام پـیام آور صلح و دوستی است و هر جا اسلام در جامعه ای به حـکـمـروایی دست یافته، دوستی و امنیت را برای مردم به ارمغان آورده اسـت. در بـامداد اسلام جنگها و کشمکشهای قبیله ای سرزمین حجاز را در خود فرو برده بود.به اندک بهانه ای جنگهای خانمان برانداز و ویرانگر مـیـان مـردم درمـی گـرفت. اسلام با آیه های رحمت خود آتش فتنه ها را خاموش کرد و کینه ها را به دوستی و مهرورزی دگر ساخت .۱

اکـنـون خـطر ازدیاد و انبار شدن سلاحهای جنگی، کیان بشر را تهدید می کـنـد. مسابقه تسلیحاتی میان دولتها، روز به روز در حال افزایش است. و فـروش سـلاح یکی از منابع درآمد ابرقدرتها به شمار می رود، در حالی کـه آتـش فـقـر و گرسنگی و تیره روزی در جهان بیداد می کند و هر روز هـزاران نـفـر قربانی بدی تغذیه اند. امنیت نظامی برای سران دولتها، بیش از امنیت غذایی اهمیت پیدا کرده است:

(... وقـتـی مـذاکرات ژنو در پاییز ۱۹۸۳ شکست خورد کارشناسان برآورد کـرده انـد کـه حـدود چهل هزار و به گفته برخی پنجاه هزار جنگ افزار هـسـتـه ای در زرادخـانـه دو ابـرقدرت موجود است که قدرت ویرانگری و تخریبی معادل میلیونها برابر بمبی دارد که به هیروشیما افتاد.)۲

هـر روز در گوشه و کنار جهان، دهها درگیری نظامی رخ می دهد که امنیت دنیا را با خطر روبه رو می سازد در این غوغای ناامنی،اسلام مردم جهان را بـه صـلح و خلع سلاح عمومی فرا می خواند.بی گمان عمل به قانونها و آیینهای قرآن، ضامن امنیت جهانی است. یکی از شعارهای پیشوایان مذهبی دعـوت بـه سلامت و صلح بین المللی است. روایات بسیار از پیامبر (ص) و امـامـان شـیعه(ع) وارد شده که بزرگواران به یاران خود سفارش فرموده انـد که سلامت و امنیت و صلح را در جهان بپراکنند و نمایان سازند. در روایـتـی پیامبر خردمندان را کسانی دانسته که در راه آشکار کردن صلح و سلامت جهانی تلاش می ورزند. راوی می پرسد:

(من اولوا النهی قال هم:یغشون السلام فی العالم.)۳

خـردمـنـدان چـه کـسانی هستند؟ فرمود کسانی که سلام و صلح را در جهان آشکار می کنند .

واژه شـناسان، سلام را به سازش و انقیاد و صلح و سلامت از آفات و دوری از دسـت انـدازی و سـلام اصطلاحی معنی کرده اند و هر کدام باشد،نشانگر اهمیت دادن اسلام به روابط بین الملل و صلح و سلامت جهانی است.۴

ب) اسـلام بـه عـنـوان نظامی سیاسی و اجتماعی، با دیگر ملتها همزیستی مـسـالـمـت آمـیـز دارد. هـیـچ ملتی در جهان سراغ نداریم که از لحاظ اقـتـصادی و سیاسی چنان نیرومند باشد که بدون نیاز به دیگران بتواند کـار خـود را پـیـش ببرد. تواناییهای ملتها محدود است و همه نیازمند یـکـدیـگرند و هیچ نظامی، بویژه در جهان امروز، نمی تواند راه و رسم خـود را بـدون شـناخت و درک مسأل دیگر مناطق ادامه دهد. نظام اسلامی نـیز از این قاعده بیرون نیست. زیر بنای روابط اسلام با دیگران نه بر اسـاس مـادی گـری و سـودجـویی، بلکه بر مبنای عدالت و نگهداشت انصاف اسـتـوار اسـت. قـرآن بـه مـسـلمانان سفارش کرده از ظلم و ستم و دست انـدازی بـه حـقوق دیگر ملتها بپرهیزند ۵ و می توانند با ملتهایی که بـه آنـان سـتم روا نمی دارند، و به خاطر دین با مسلمانان پیکار نمی کـنـنـد، پیوند داشته باشند.۶ از آغاز اسلام مسلمانان با دیگر پیروان مـذاهـب و مـشـرکـان حـشـرونشر داشته اند و احکام مربوط به این گونه پیوستگیها، بخش در خور توجهی از فقه را ویژه خود کرده است.

ج) اسـلام بـا ایـن که از صلح جهانی دفاع می کند، جنگ و مبارزه را ضد ارزش تـلقی نکرده، بلکه برای دفاع از انسانها و ارزشها، آن را مشروع مـی شمرد و این چیزی است که برابر فطرت و سرشت انسانی است. کدام عقل سـلـیم است که به صاحبش فرمان دهد در برابر هجوم دشمن خارجی دست روی دسـت بـگـذارد و سکوت کند؟ اگر دشمن از مدارا و یا بی ارادگی ما سوء اسـتفاده کرد و دست به کشتار و یغماگری زد، آیا باز جنگ و مبارزه ضد ارزش و مـصداق خشونت است؟ چه بسا سکوت و سازش در برابر مهاجمان، مرز بـقـا یـا نابودی ما باشد; از این روی اسلام مبارزه را برای دفاع از نـفـس مـشـروع و مقدس می شمارد و نیز برای دفاع از ملتهای ستمدیده و رهـایـی آنـان نـیـز جهاد پسندیده است. البته این بخش از جهاد دارای شـرطها و بازدارنده هایی است که نگهداشت انصاف و عدالت در برخورد با دشمن و نگهداشت حدود و مرزهای الهی از اهم آن است.۷

د) اسلام در دادوستدها و تجارتها، معیارهایی را در نظر گرفته که ریشه در جـهـان بینی و نگرش ویژه خود به انسان دارد از جمله آن معیارها ، بـه مـصلحت بودن دادوستد برای روح وتعالی و تکامل انسان است. در جهت مـقـابـل، دادوسـتـدهـای فـاسـد و زیـان آور و بـه تـعبیر دیگر شرع، دادوسـتدهای گناه آلود و منکر، ممنوع است. خسران این دادوستدها، گاه مـربـوطـ بـه خـود این کالاهاست، مثل خرید و فروش مردار برای خوردن،، تـجـارت شـراب، فـحـشـا و یا مواد مخدر و گاه، برای این است که این تـجـارت کمک و همراهی و زمینه پیدایش ستم است، مانند کمک به ستمکار. چـه بـسیار دولتها که برای رونق اقتصادی خود از هیچ تجارتی رویگردان نیستند و تجارت شراب و مواد مخدر نقش اساسی در بازارشان دارد:

( در یـکـی از سـالـهـای نه چندان دور، از یکی از رئیسان جمهور تازه انـتـخاب شده امریکا،نظرش را درباره (ماری جوانا) پرسیدند، پاسخ داد که :از آزادی در آن کشور باید تا آخرین قطره خون دفاع شود.)۸

بـی گـمـان ایـن آزادی کـه در آن، انـسـان به دست خود نابود شود، در مـعـیـارهـای اسـلام جـای نـدارد و صددرصد اسلام با آن مخالف است. اگر تـجارتی مایه فساد و انحراف انسان شود، هر چند سودآور باشد، از نگاه این دین الهی مشروع نیست.

مساله فروش سلاح به دشمنان دین از زیر مجموعه های این بحث است. فقهای پـیـشـین، به مناسبت دادوستد حلال و حرام، به صورت کوتاه آرای خود را در این باره بیان کرده اند.

امـروز نـقـش جنگ افزار در معادلات و دگرگونیهای جهانی، بیش از گذشته اسـت و بـا ابـزار جـنگی رایج در زمان پیامبر و امامان درخور مقایسه نـیست. دگرگونیهای گسترده پیامدهای ویرانگر سلاحهای امروزی، گزاره ها و مسأل جدیدی را به میان آورده که در گذشته مطرح نبوده است.

پـرسـش دیـگر که سلاح چیست و آیا سلاح منحصر به ابزاری است که به گونه مـسـتـقـیـم بـرای مبارزه به کار می رود یا خیر؟ اگر تا دیروز ابزار نـظامی در شمشیر و سپر و زره و ...خلاصه می شد، امروزه برای از پا در آوردن دشـمن از اهرمهای گوناگون، از جمله:اقتصادی، مثل نفت، گندم، و دارو و آب و ...نـیز استفاده نظامی می شود و کاربرد محاصره اقتصادی، کـم تـر از سـلاح نـظامی نیست. آیا عنوان سلاح در روایات این موارد را نیز در بر می گیرد یا خیر؟

بـه عـنوان مثال آیا فروش نفت به اسرأیل از مصادیق فروش اسلحه است؟ کـه باید در جای خود مورد بحث قرار بگیرد. حال آنچه در این جا، مورد بحث است این که اسلام، درباره فروش اسلحه چه نظری دارد.

آیا معیارهای کلی درباره تجارت با غیر مسلمانان،جنگ افزار را نیز در برمی گیرد یا خیر؟

اگـر از فروش سلاح به دشمنان دین باز داشته شده، دشمنان دین چه کسانی هستند؟

امـام خـمینی، بینشی نو و برداشتهای مفیدی از روایتهای وارده در این مـوضـوع دارد.ایشان، با دیدی فراگیر و همه سویه مساله را بررسی کرده و بـاتـوجـه بـه روح و مذاق شریعت و نیازهای زمان و مکان و اختیارات حـاکـم اسـلامـی در مـساله، به استنباط حکم پرداخته است. فتوا و شیوه اجـتـهادی امام در این موضوع، در دیگر مسأل نیز در خور استفاده است و ارأه آن برای پویندگان فقه دور از فایده نیست.

● دشمنان دین

کـافـران و کـسانی که اسلام را قبول ندارند، در اصطلاح فقها دشمن دین شـمـرده شـده انـد. بیش تر فقها، خوارج و نواصب و غلات را در ردیف و کـنار کفار قرار داده اند. و بغاه (سرکشان علیه نظام مشروع اسلامی) و راهزنان نیز دشمن دین شمرده شده اند.۱۰

دیدگاه فقیهان در این مقوله به هشت دیدگاه می رسد که مشهورترین آنها سه دیدگاه زیر است:

۱) مـشـروع نـبـودن فـروش ابزار نظامی به دشمنان دین:

فقیهان بسیاری بـرایـن نـظـرنـد و مساله را به گونه مطلق در ردیف تجارتهای نامشروع شمرده اند.

شیخ مفید:

( و بـیـع الـسـلاح لاعـداالـدیـن حـرام و عـمـلـه لمعونتهم علی قتال المسلمین.)۱۱

فـروش جنگ افزار و ساختن آن برای دشمنان دین حرام است، چون آن را در راه جنگ با مسلمانان به کار می گیرند.

شیخ طوسی در نهایه:

... و بیع السلاح لسأر الکفار و اعدا الدین حرام و کذلک عمله لهم و التکسب بذلک و معونته علی قتال المسلمین واخذ الاجره علی ذلک حرام.۱۲ ... فـروش سـلاح بـه دیـگر کفار و دشمنان دین و نیز ساختن ابزار جنگی بـرای آنان ، حرام است و نیز گذران زندگی از این راه کمک به آنان در جنگ با مسلمانان و مزد گرفتن برای این کار، نامشروع است.

سـلار،۱۳، محقق حلی،۱۴ شهید اول، ۱۵ و شماری دیگر نیز بدون هیچ قید و شـرط فروش جنگ افزار به کافران و دشمنان دین را نامشروع دانسته اند. باورمندان این دیدگاه به چند دلیل استدلال جسته اند، از جمله:

الف) حکم عقل به نامشروع بودن فروش سلاح به کفار.۱۶

ب) قـرآن، آیه شریفه :(لا تعاونوا علی الاثم و العدوان )۱۷ با این شرح کـه فـروش اسلحه به دشمنان دین، از نمونه ها و مصداقهای ستم و دشمنی است.

ج) روایات:* (عـلـی بـن جـعـفـر فـی کـتابه عن اخیه موسی (ع) قال:سالته عن حمل المسلمین الی المشرکین التجاره؟

قال :اذا لم یحملوا سلاحا فلا باس.)۱۸

عـلـی بن جعفر می گوید: از برادرم موسی (بن جعفر ) در باره بردن کالا برای مشرکان نظر خواستم.

وی پاسخ داد: اگر کالا ابزار جنگی نباشد، بی اشکال است. ب: شیخ صدوق از حماد بن عمرو و انس بن محمد از پدرش از امام صادق(ع) نقل می کند که پیامبر(ص) به علی(ع) وصیت کرد:

( یـا عـلـی کفر بالله العظیم من هذه الامه عشره ... و بأع السلاح من اهل الحرب )۱۹

یا علی ده گروه از این امت به خدای بزرگ کافر شده اند، از جمله آنان: فروشنده جنگ افزار به کفار جنگی است.

۲) فـرق گـذاری بین زمان جنگ و صلح:

این گروه بر این باورند: در وقت جـنـگ، فـروش سـلاح بـه کافران جایز نیست و در وقت صلح و قرارداد ترک دشمنیها، جایز است.

ابن ادریس می نویسد:

(...وعمل السلاح مساعده ومعونه لاعدا الدین وبیعه لهم اذا کانت الحرب قـأـمـه بیننا وبینهم فذا لم یکن ذلک و کان زمان هدنه فلا باس بحمله الیهم و بیعه بهم .)۲۰

کـمـک تسلیحاتی و فروش سلاح به دشمنان دین در وقت جنگ میان ما و آنان حـرام است، ولی در وقت صلح، بردن اسلحه برای آنان و فروش کالای نظامی به آنان جایز است.

مـقـدس اردبـیـلـی۲۱ و صاحب حدایق ۲۲ نیز همین عقیده را دارند. صاحب جـواهـر قـأـل به تفصیل است و حرام بودن فروش را بسته به یکی از دو چـیـز می داند:قصد کمک به دشمنان دین و دوم، فروش سلاح در وقت جنگ.۲۳ مـهـم ترین مدرک باورمندان به این فرق گذاری، روایت ابی بکر حضرمی و روایت هند سراج است:

( ابـی بـکـر حـضـرمـی، قال: دخلنا علی ابی عبدالله (ع) فقال له حکم الـسراج: ما تقول فیمن یحمل الی الشام السروج و اداتها؟ فقال:لا باس. انـتـم الـیوم بمنزله اصحاب رسول الله (ص) انکم فی هدنه . فاذا کانت المباینه حرم علیکم ان تحملوا السروج و السلاح.)۲۴

بـر امـام صادق وارد شدیم. حکم زین ساز به امام گفت:حکم کسی که برای شامیان زین و دیگر ابزار رزمی می برد چیست؟

سید عباس رضوی

پی نوشت ها:

۱.سوره (آل عمران)، آیه ;۱۰۳ سوره (انفال)، آیه ۶۳.

۲. (جـهـان مسلح، جهان گرسنه)، ویلی برانت، ترجمه هرمز همایون پور / ۷۹، سـازمـان انـتشارات و آموزش انقلاب اسلامی; (نظامیگری و اقتصاد در ایـالات مـتحده آمریکا). ر.ا. فرامزیان، ترجمه مرتضی کاظمی و آذرنوش.

۳. (بحارالانوار)، علامه مجلسی، ج۵۷/۷۱، موسسه الوفا; ج۲/۱۲۸.

۴. (مـجـمـع الـبـحـریـن)، فـخرالدین طریحی، ج۶/۸۳، ماده سلم، مکتبه المرتضویه.

۵. سوره (مأده)، آیه ۲.

۶. سوره (ممتحنه)، آیه ۷.

۷. سـوره (بـقـره)، آیـه ;۱۹۰ (الـکافی کلینی)، ج;۵/۲۷ دار التعارف،

بـیـروت; (وسـأـل الـشیعه)، شیخ حر عاملی، ج۱۱/۴۳، داراحیا التراث العربی، بیروت.

۸. (جهان مسلح...)/۹۶.

۹. (عروه الوثقی)، سید محمد کاظم یزدی/۲۴، آخوندی.

۱۰. (الـدروس الـشـرعـیـه)، شیخ شمس الدین عاملی (شهید اول) ج۳/۱۶۶، موسسه نشر اسلامی، وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.

۱۱. (الـمقنعه)، شیخ مفید /۵۸۸، چاپ شده در مجموعه آثار، ج۱۴، کنگره هزاره شیخ مفید.

۱۲. (النهایه فی مجرد الفقه)، شیخ طوسی/۳۶۵، دارالکتاب العربی.

۱۳. (مـراسـم)، سـلار، چاپ شده در (سلسله الینابیع الفقهیه)، گردآوری مروارید، ج۱۳/۱۰۸، موسسه فقه الشیعه.

۱۴. (شرایع الاسلام)، محقق حلی، ج۲/۹، دارالاضوا، بیروت.

۱۵. (لـمعه الدمشقیه)، محمد بن جمال الدین مکی، ج۳/۲۱۱، جامعه النجف الـدیـنـیـه; (جـامع المدارک فی شرح مختصر النافع)، خوانساری، ج۳/۹، اسماعیلیان.

۱۶. (مـجـمـع الـفـایده والبرهان، محقق اردبیلی، ج۸/۴۲، موسسه النشر الاسلامی.

۱۷. سوره (مأده)، آیه ۲.

۱۸. (وسأل الشیعه)، ج۱۲/۷۰.

۱۹. همان /۷۱.

۲۰. (السرأر)، ابن ادریس حلی، ج۲/۲۱۶، موسسه نشر اسلامی.

۲۱. (مجمع الفایده والبرهان)، ج۸/۴۴.

۲۲. (الحدأق الناضره)، شیخ یوسف بحرانی، ج۱۸/۲۰۸، موسسه نشر اسلامی.

۲۳. (جـواهـر الـکـلام)، شیخ محمد حسن نجفی، ج۲۲/۲۸، داراحیا التراث العربی، بیروت.

۲۴. (وسأل الشیعه)، ج۱۲/۷۰.

۲۵. (من لایحضره الفقیه)، شیخ صدوق، ج۲/۱۰۸، دارالتعارف، بیروت.

۲۶. (حدأق الناضره)، ج۱۸/۲۰۸.

۲۷. (المکاسب المحرمه)، امام خمینی، ج۱/۱۵۳، اسماعیلیان، قم.

۲۸. (تحریر الوسیله)، امام خمینی، ج۱/۴۹۶، دارالتعارف، بیروت.

۲۹. (صـحـیـفـه نـور)، مـجموعه رهنمودهای امام خمینی، ج۱۷/۷۰، وزارت ارشاد.

۳۰. (جهان مسلح)/۸۰.

۳۱. (المکاسب المحرمه)، امام خمینی، ج۱/۱۵۳.

۳۲. همان /۱۵۲.

۳۳. همان.

۳۴. (تحریر الوسیله، ج۱/۴۹۶.

۳۵. هـمـان. امـام از ایـنـان بـه (طأفه کذأیه) نام برده که مقصود وهابیهای متعصب و شیعه ستیزند.

۳۶. همان، ج۱/۱۵۲.

۳۷. (تحریر الوسیله)، ج۱/۴۹۶.

۳۸. (کـوثـر)، مـجـمـوعه سخنرانیهای حضرت امام خمینی، ج۱/۲۱۹، موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.

۳۹. (المکاسب المحرمه)، امام خمینی، ج۱/۱۳۰، با تلخیص. ۴۰. همان/۱۵۳.

۴۱. (مجمع الفایده والبرهان) ج۸/۴۲.

۴۲. (المکاسب المحرمه)، امام خمینی، ج۱/۱۵۵.

۴۳. همان.

۴۴. (وسأل الشیعه)، ج۱۲/۷۰.

۴۵. (المکاسب المحرمه)، امام خمینی، ج۱/۱۵۷.

۴۶. (وسأل الشیعه)، ج۱۲/۷۰.

۴۷. (صحیفه نور)، مجموعه رهنمودهای امام خمینی، ج۱۹/۲۴۲.

۴۸. سوره (نسا)، آیه ۱۴۱.

۴۹. (کتاب البیع)، امام خمینی، ج۲/۵۴۲، اسماعیلیان.

۵۰. (تحریر الوسیله)، ج۱/۴۸۶.

۵۱. سوره (حدید)، آیه ۲۵.

۵۲. سوره (نسا)، آیه ۷۵.

۵۳. (جـهـاد و مـوارد مـشـروعـیت آن در قرآن)، شهید مطهری/۲۹، صدرا; (جهاد) حسین نوری/۴۲، دفتر نشر فرهنگ اسلامی.

۵۴. (تاریخ الیعقوبی)، ج۲/۱۷، دار صادر.

۵۵. (صحیفه نور، ج۱۹/۲۰.

۵۶. همان، ج۸/۲۵۰، ۲۶۷ و ۲۷۸.

۵۷. همان، ج۱۲/۱۹.

۵۸. (المکاسب المحرمه)، امام خمینی، ج۱/۱۵۴.

۵۹. سوره (حجرات)، آیه ۹.

۶۰. (تهذیب الاحکام)، شیخطوسی، ج۶/۳۵۴، دارالتعارف بیروت.

۶۱. (المکاسب المحرمه)، ج۱/۱۵۷.

۶۲. (تهذیب الاحکام)، ج۶/۳۵۴.

۶۳. (مجمع الفایدهوالبرهان)، ج۸/۴۵.

کاوشی نو در فقه اسلامی ، شماره ۲۱ ، ص ۳۸۹

---