سنگ روان در خدمت معماری نوین

بتن كه میزان تولید آن بالغ بر ۸ ۳ بیلیون مترمكعب در سال تخمین زده می شود, به علت دارا بودن خواص و ویژگی های ممتاز و نیز در دسترس بودن مصالح آن, پس از آب, پرمصرف ترین ماده روی زمین به شمار می رود

بتن كه میزان تولید آن بالغ بر ۸/۳ بیلیون مترمكعب در سال تخمین زده می شود، به علت دارا بودن خواص و ویژگی های ممتاز و نیز در دسترس بودن مصالح آن، پس از آب، پرمصرف ترین ماده روی زمین به شمار می رود. بتن در همه جا موجود است و در یكصد سال اخیر، استفاده از آن در ساخت بناهای مسكونی و اداری، پیاده روها، راه ها و جاده ها و نیز انواع مختلف ساختمان های فنی عملكردی از قبیل كارخانه ها، پاركینگ ها، متروها، فرودگاه ها، پل ها، سدها، سیلوها، سازه های دریایی، رآكتورهای اتمی و سازه های مقاوم در برابر انفجارات و زلزله، مقبولیتی همگانی پیدا كرده است. چنانچه از عنوان این نوشتار برمی آید، بتن یك ماده متناقض است. بتن با اینكه تداعی كننده مفهوم سختی است، لیكن در ابتدای فرآیند اختلاط مواد تشكیل دهنده اش، نرم و روان است؛ اگرچه بتن، بر اساس تعریفی كه از آن سراغ داریم، یك ماده پیوندی و چندرگه است كه از اختلاط سیمان، آب، ماسه و مصالح دانه ای معدنی از قبیل شن یا سنگریزه به دست می آید، اما معمولا به عنوان یك ماده یكپارچه و دارای شخصیت مستقل در نظر گرفته می شود. بتن شكل ذاتی و طبیعی بخصوصی ندارد و از این رو باید با استفاده از قالب بندی به شكل معینی درآورده شود؛ یعنی شكل و بافت نهایی بتن را قالبی كه بتن به درون آن ریخته می شود، تعیین می كند.بتن می تواند هر رنگ، بافت و طرحی را به خود بگیرد، از این رو شاید بتوان آن را به یك آفتاب پرست تشبیه كرد. رنگ بتن اغلب خاكستری ست، اما از طریق انتخاب سیمان و مصالح دانه ای مناسب یا با استفاده از رنگدانه های شیمیایی می توان به آسانی آن را در رنگ های سفید، قهوه ای یا حتی قرمز روشن تولید كرد. بتن بسته به قالب مورد استفاده در تولید آن، می تواند صاف و ساده یا دارای طرح های دقیق و پیچیده باشد؛ بتن می تواند همچون شیشه صاف باشد یا همچون صخره زمخت و ناصاف. بتن ممكن است بدون پرداخت رها شده یا همچون یك تندیس به دقت روی آن كار شود. در واقع، بتن، با توجه به ویژگی های خاص سطح آن، یك فرآورده واحد نیست، بلكه طیف گسترده ای از مصالح را دربرمی گیرد كه از نظر بافت، رنگ و بیان معمارانه از قابلیت های بی شماری برخوردار است.تركیب مقاومت فشاری سنگ و مقاومت كششی فولاد در بتن مسلح، سازه های بتنی را قادر به تحمل وزن بسیار زیاد و پوشش دهانه های بزرگ می سازد. از آنجایی كه عناصر تشكیل دهنده سازه بتن مسلح می توانند بصورت یك شبكه پیوسته و یكپارچه، به هم بافته شوند، استفاده از بتن مسلح در طراحی سازه، آن را از قابلیت انعطاف پذیری بی نظیری برخوردار می كند. معماران و مهندسان از این ویژگی برای خلق عناصر ساختمانی مختلف، از صفحات بتنی یكپارچه گرفته تا قاب های سازه ای سه بعدی و كنسول های عظیم و مهیب، بهره می گیرند.بررسی تاریخی كاربرد بتن در معماری نشان می دهد كه بتن توسط معماران رومی و صدر مسیحیت مورد استفاده قرار می گرفت، اما در قرون وسطی و رنسانس اغلب بی استفاده ماند، تا آنكه در نیمه دوم قرن نوزدهم بار دیگر، عمدتا برای مصارف معمولی، مورد توجه قرار گرفت، بویژه در مواردی كه ساخت ارزان، قابلیت ایجاد دهانه های عریض و نسوز بودن، ضرورت به كارگیری آن را ایجاب می كرد. مسلح كردن بتن نیز كه برای این كار میلگردهای فولادی را به منظور استحكام بیشتر در میان بتن قرار می دادند، به دهه ۱۸۷۰ باز می گردد. معماران قرن نوزدهم بعضا به قابلیت های بتن مسلح خیلی اطمینان نداشتند و نسبت به آن بدگمان بودند. بتن در آن زمان یك ماده خیلی جدید به شمار می رفت و ویژگی های آن برای معماران بخوبی قابل درك نبود، زیرا فاقد یك فرم ذاتی و پایدار بود. جالب آنكه این دقیقا همان خصوصیتی است كه بتن را برای بسیاری از معماران امروز به وسیله ای امیدواركننده جهت تحقق ایده هایشان تبدیل می كند.پدیده بتن در چند سال آخر قرن نوزدهم كه معماران سعی كردند سبكی مبتنی بر این مصالح بیابند، آشكارتر شد. در حالی كه یكی از طراحان احتمالا چنین استدلال می كرد كه ویژگی انعطاف پذیری بتن آن را به ماده ای مناسب برای بیان گرایی هنری در معماری تبدیل می كند، دیگری ممكن بود بر نقش روش قاب و قاب بندی تكیه كند و مدعی ارزش گذاری بر نمونه های پیشین گوتیك یا حتی شیوه های معماری فولاد و شیشه شود. نظریات مشابه مختلفی نیز با توجه به جنبه بیرونی بتن ابراز می شد، بدین معنا كه یك معمار، بتن را ماده ای معمولی و پیش پاافتاده و نیازمند پوشانیده شدن با كاشی ها و روكارهای آجری می دانست و دیگری از زیبایی ذاتی آن دم می زد كه به همین دلیل باید نمایان می ماند. استفاده گسترده و فراگیر از بتن مسلح در معماری حدودا به نیمه اول قرن بیستم باز می گردد. این ماده جدید به دلیل برخورداری از قابلیت استفاده در بناهای مختلف و نیز فرم پذیری قابل توجهش، در آن زمان در مقیاس وسیع مورد استفاده قرار گرفت و با سرعت شگفت آوری تاثیرات خود را در معماری بر جای گذاشت و بین سالهای ۱۹۱۰ و ۱۹۲۰، تقریبا به علامت مشخصه معماری جدید تبدیل شد. شاید از بسیاری جهات بتوان گفت خردگرایی و بتن مسلح دو عنصری بودند كه سرانجام در دوره افتخارآمیز معماری مدرن در دهه ۱۹۲۰ در یكدیگر ادغام شدند؛ معماران خردگرای این دهه كه بتن را به لحاظ برآورده كردن نیازهای اساسی چون ارزانی، یكسان سازی، نورپردازی كافی، تهویه گسترده و فضاهای داخلی انعطاف پذیر و نامحدود، ماده ای مناسب یافته بودند، در سطح وسیع آن را مورد استفاده قرار دادند.

آگوست پره مهندس معمار فرانسوی، نخستین كسی ست كه بتن مسلح را به عنوان وسیله ای برای بیان مقاصد معماری شناخت و به كار برد. آپارتمان های مسكونی كه او با استفاده از قابلیت های هنری بتن مسلح ساخت، منزلت بتن را در عالم معماری افزایش داد. فرانك لویدرایت نیز یكی از معماران برجسته آمریكایی است كه در پروژه هایش از قابلیت های این ماده جدید استفاده فراوانی كرده است. ارزانی بتن و قابلیت ایجاد دهانه های عریض با استفاده از آن، باعث روی آوردن او به این ماده شد. علاوه بر این، او با بتن براحتی می توانست به ایده های فضایی خود جامه عمل بپوشاند. رایت به خاطر تاكید هنری و حرفه ای اش بر ماهیت مصالح، سطح بتن را در اغلب كارهایش عاری از پوشش باقی می گذاشت. پتانسیل تقریبا نامحدود بتن جهت خلق فرم ها و سطوح انتزاعی، برخورداری از قابلیت تطابق با شرایط و كاركردهای مختلف و نیز داشتن استحكام بالا، بتن را در حال حاضر به یكی از مصالح پرطرفدار و مورد توجه در میان بسیاری از معماران و مهندسان تبدیل كرده است. بتن به خاطر داشتن خاصیت انعطاف پذیری بالا، آزادی عمل قابل توجهی در اختیار طراحان و معماران قرار می دهد. بتن، همانند خاك رس در دستان یك تندیس گر، برای معماران امكان خلق ساختمان هایی را فراهم می كند كه به طور منحصر به فردی گیرا، جالب توجه و از نظر هندسی متهورانه است. فرم ها و تركیباتی كه ساختن آنها پیش از ابداع بتن مسلح، با استفاده از سایر مصالح متداول دشوار یا غیرممكن بود، با استفاده از بتن مسلح اغلب به آسانی قابل دستیابی هستند. به جرات می توان گفت كه بدون استفاده از بتن، اجرای برخی از زیباترین و نوآورانه ترین آثار معماری معاصر جهان هرگز قابل تصور و تحقق نبود.امروزه بتن با گذشت سالها از پیدایش و كاربرد آن به صورت كنونی، دستخوش تحولات و پیشرفت های شگرفی شده است. از زمان شروع استفاده گسترده از بتن مسلح در ساخت وسازها (در بیش از یك قرن قبل)، برخی انگاره های بنیادی درباره خواص این ماده و محدودیت های آن تاكنون با چالش و تردید جدی مواجه نشده بودند، اما در سالهای اخیر، با توجه به پیشرفت علم و تكنولوژی، تحقیقات متعددی روی خواص بتن صورت گرفته و در حال حاضر طیف متنوعی از فرآورده های آن ابداع و به بازار عرضه شده اند كه این قبیل انگاره ها را به چالش كشیده و آزادی بیشتری جهت تجربه و ابداع در اختیار معماران و مهندسان قرار داده اند. بر این اساس است كه در سالهای اخیر، معماران مختلف در پروژه هایشان برخی از انگاره های غالب درباره فرم معماری و فناوری بتن را به چالش كشیده و رویكرد های جدیدی را در هر دو زمینه ارائه كرده اند. بسیاری از معماران نیز با كاربرد هوشمندانه بتن، از آن به عنوان ابزاری جهت خلق زیبایی در آثارشان بهره جسته اند. البته با توجه به پیشرفت های سریع و روزافزون صنعت بتن در سالهای اخیر، به نظر می رسد در سالهای آینده شاهد استفاده گسترده تری از قابلیت های بتن در عرصه معماری خواهیم بود.

منابع:

ـ جی. آر. كرتیس، ویلیام، ۱۳۸۲، معماری مدرن از ۱۹۰۰، ترجمه مرتضی گودرزی، سازمان مطالعه و تدوین كتب علوم انسانی دانشگاه ها (سمت)

ـ گیدیون، زیگفرید، ۱۳۸۱، فضا، زمان و معماری، ترجمه منوچهر مزینی، شركت انتشارات علمی و فرهنگی