خوردن و نخوردن از دید روان پزشکی

۱۰ نکته درباره اختلالات خوردن در اثر نابسامانی های روانی

در بسیاری از نابسامانی‌های روانی، اختلال‌هایی در فرآیند خوردن رخ می‌دهد. این مطلب نگاهی می‌اندازد به برخی از رایج‌ترین اختلالات خوردن در اثر نابسامانی‌های روانی...

۱. افسردگی می‌تواند باعث کاهش اشتها و بی‌میلی به غذا شود. البته در افسردگی‌های آتیپیک (غیرمعمول)، گاهی بیمار دچار افزایش وزن در اثر زیاد شدن اشتها می‌شود.

۲. در بی‌اشتهایی عصبی، بیمار که معمولا دختر جوانی در سنین بلوغ است، غذا نمی‌خورد زیرا فکر می‌کند چاق است در حالی که وزن او از وزن بهنجار خیلی کمتر است. علت بروز این وضعیت تصویر بدنی مخدوش (احساس چاقی با وجود وزن کم) و ترس از خارج شدن از دنیای کودکی و ورود به دنیای بزرگسالی است. این دختر جوان می‌خواهد با لاغر بودن کوچک بماند و بزرگ نشود. بی‌اشتهایی عصبی در صورت درمان نشدن ممکن است باعث سوءتغذیه شدید و مرگ شود.

۳. برعکس وضعیت قبلی، پرخوری عصبی است. در این وضعیت بیمار که او نیز معمولا دختری جوان است، در هر وعده غذای زیادی می‌خورد و بعد با ایجاد حالت تهوع در خود، آن غذاها را استفراغ می‌کند.

۴. گاهی افراد وسواسی در مورد مصرف برخی غذاها یا خوردن غذا در برخی مکان‌ها دچار وسواس می‌شوند. امکان دارد صرف غذا برای آنها در خانه‌ای که صاحبخانه‌اش را تمیز نمی‌دانند، ناممکن باشد حتی ممکن است رژیم‌های غذایی خاص و غیرعادی داشته باشند.

۵. مبتلایان به اختلال شخصیتی وسواسی-اجباری (که با بیماری وسواس متفاوت است) نیز عادت‌های غذایی خاصی دارند، مثلا همیشه در صبحانه، ناهار یا شام موادغذایی خاصی مصرف می‌کنند و کوچک‌ترین تغییری در این برنامه باعث ناراحتی‌شان می‌شود. با توجه به اینکه گاهی این نوع شخصیت با خساست همراه است، امکان دارد فرد غذاهای مانده و فاسد را بخورد چون حیفش می‌آید آنها را دور بریزد. از نظر این افراد چیزی به نام غذای تاریخ گذشته وجود ندارد.

۶. در بیماری اسکیزوفرنیا، فرد تحت تاثیر هذیان از مصرف برخی غذاها خودداری می‌کند. مثلا بیمار اسکیزوفرنیک که دچار هذیان گزند و ترس از مسموم شدن است، ممکن است فقط غذای کنسروی یا هندوانه یا کره قالبی میل کند. گاهی بیمار دچار هذیان حتی از خوردن غذایی که دیگر اهل خانه می‌خورند، پرهیز و غذایش را به تنهایی آماده می‌کند زیرا از مسموم?شدن می‌ترسد.

۷. حالت‌های اضطرابی معمولا باعث کاهش اشتها می‌شود، اما برخی افراد هنگام نگرانی و مواجهه با مشکلات به خوردن پناه می‌برند. عبارت «غصه خوردن باعث چاقی می‌شود»، حکمت عامیانه‌ای است که گاه با واقعیت مطابقت دارد. در دوران شیرخوارگی، مهم‌ترین فعالیت کودک عبارت است از نوشیدن و بلعیدن. کودک شیرخوار نیازهایی دارد که اگر مادر به موقع متوجه آنها نشود با گریه ابراز می‌کند. برای نمونه، احساس سرما، خیس کردن خود، نیاز به نوازش و محبت، اما مادری که برای درک و رفع نیازهای کودک فرصت یا علاقه‌ای ندارد، هر زمان که با گریه کودک مواجه می‌شود، به ساده‌ترین کار یعنی خوراندن شیر به او می‌پردازد. حال آنکه ممکن‌است نیاز کودک در آن لحظه نوازش باشد. به این ترتیب نوعی تداعی برای کودک پیش می‌آید که هروقت با مشکلی روبرو شد، به نوشیدن یا خوردن پناه ببرد و شخصیت‌های دهانی شکل می‌گیرد. شما این افراد را در اطراف خود زیاد دیده‌اید و شاید خود شما هم یکی از آنها باشید! کسانی که هنگام حل یک مساله ریاضی ته مداد را به دهان می‌برند یا می‌جوند، افرادی که در مواجهه با مشکلات سیگاری را روشن می‌کنند (که آن هم باعث تحریک لب‌ها و مخاط دهان می‌شود) و دود سیگار را می‌بلعند، افرادی که هنگام نگرانی در مورد نتیجه مسابقه فوتبالی که از تلویزیون پخش می‌شود، مرتب تخمه می‌شکنند یا ذرت بو داده می‌خورند، افرادی که زیاد چای می‌نوشند و آن هم چای داغ و لب‌سوز و سرانجام الکلی‌ها و معتادان به تریاک، همه به نوعی جزو شخصیت‌های دهانی هستند. این افراد در مرحله دهانی که نخستین مرحله از مراحل رشد روانی-جنسی است، تثبیت شده‌اند. کسانی که ارضای بیش از حد در اثر خوردن کسب کرده‌اند و به صورتی متناقض‌نما، افرادی هم که نیازهای مرحله دهانی آنان برآورده نشده است، ممکن است در مواجهه با نگرانی و ناکامی به خوردن روی ببرند. به این ترتیب است که می‌بینید دانش‌آموزی که نگران امتحان فردا صبح است، مرتب در یخچال را بازمی‌کند، چیزی برمی‌دارد و می‌خورد. زنی که شوهرش مدام از او ایراد می‌گیرد که چرا چاق است، در اثر اضطراب ناشی از این امر، بیشتر می‌خورد و چاق‌تر می‌شود!

۸. گاز زدن و قطعه‌قطعه کردن غذا با دندان‌ها می‌تواند نشانگر خشم باشد. کودکان شیرخوار با گازگرفتن پستان مادر تمایلات دیگرآزارانه و تهاجمی خود را به نمایش می‌گذارند. گاهی پرخوری و چاقی کودک مشکلات روا‌ن‌شناختی در مادر یا کودک یا هر دو را نشان می‌دهد. مادری که احساس می‌کند نمی‌تواند به صورت شایسته‌ای نیازهای عاطفی کودک را برآورد، ممکن ‌است ناخودآگاه با خوراندن غذای زیاد به کودک بخواهد بر احساس ناشایستگی خود غلبه کند یا این تصور را در کودک به وجود بیاورد؛ یعنی می‌خواهد کمبود عاطفه و توجه و محبت را با تغذیه بیش از حد کودک جبران کند. به این نحو، کودک نیز هر زمان احساس کمبود محبت کرد، به خوردن پناه می‌برد و این رویه را در بزرگسالی هم ادامه می‌دهد. گاهی مادر می‌ترسد که در انجام وظیفه مادری خود کوتاهی کرده باشد بنابراین به کودک زیاد غذا می‌خوراند و در نتیجه تنظیم احساس سیری را در او به هم می‌زند. به‌طور عادی هر کودک پس از خوردن میزان غذایی که برای رفع نیازهای او کافی است، احساس سیری می‌کند. مرکز سیری در هیپوتالاموس این موضوع را به کودک انتقال می‌دهد اما مادر با گفتن این موضوع به کودک که «با یک بشقاب غذا که سیر نمی‌شوی» و خوراندن بشقاب دوم غذا به او، تنظیم سیری را در هیپوتالاموس او به هم می‌زند و در نتیجه کودک به‌تدریج اگر کمتر از ۲ بشقاب غذا بخورد، احساس سیری نمی‌کند و کم‌کم چاق می‌شود.

۹. گفتیم کودکی که احساس کمبود محبت می‌کند به خوردن پناه می‌برد و این مساله باعث چاقی وی می‌شود اما این چاقی و افزایش جثه نوعی اعتماد‌به‌نفس کاذب در کودک به وجود می‌آورد. گفته می‌شود این بافت چربی به صورتی نمادین چون حصاری است که کودک ناایمن را در برابر مخاطرات بیرونی حفظ می‌کند. کودکانی هم که احساس می‌کنند مورد توجه نیستند، با چاق بودن تمایز و تشخصی پیدا می‌کنند حتی اگر این تمایز جنبه منفی داشته باشد. توجه منفی حداقل از بی‌توجهی بهتر است در نتیجه ملقب?شدن به خیکی، تپل و الفاظ مشابه حتی ممکن است برای این کودکان خوشایند باشد.

۱۰. نیاز به رفع گرسنگی از بنیادی‌ترین نیازها در سلسله مراتب نیازهای طبیعی انسان است، برآورده شدن آن باعث رفع تنش فیزیولوژیک و احساس رضایت و آرامش می‌شود بنابراین به عنوان مشوق برای انجام کارهای دیگر نیز استفاده می‌شود. دادن خوراکی به عنوان جایزه برای انجام کار مورد نظر از این قبیل است. غذاخوردن افراد خانواده در کنار یکدیگر همبستگی را در آنها تقویت می‌کند و خوردن غذا در کنار دیگران نیز باعث تقویت دوستی می‌شود. انسان‌های نخستین با رد‌و‌بدل کردن غذا با گروه‌های دیگر از دوستی آنها مطمئن می‌شدند و به این ترتیب صلح برقرار می‌شد.

ذکر این نکته ضروری است که گرچه برآورده شدن نیاز به رفع گرسنگی در انسان ضروری است و باعث می‌شود انسان بتواند به نیازهای دیگر خود نیز بپردازد اما توجه بیش از حد به آن انسان را از امور معنوی و فرهنگی و اخلاقی بازمی‌دارد. در اینجا نیز مانند هر رفتار دیگر، حفظ میزان بهینه ضروری است.

دکتر فربد فدایی

مدیر گروه روا‌‌ن‌پزشکی دانشگاه علوم بهزیستی و توانبخشی