كارآفرینی زنان ایران چالش ها, موانع و ابتكارها

نگاه به زن عموماً در مطالعات, پژوهش ها و داستان ها همیشه یك نگاه ترحم آمیز بوده است و شاید هم ریشه تاریخی اش این بود كه زن یك عنصر ضعیف قلمداد شده و حتی خودش هم به این تضعیف خود كمك كرده است

● با تشكر از این كه وقت خود را به خوانندگان چشم‌انداز ایران اختصاص دادید. طی این چند سال اخیر شنیدیم كه شما دست‌اندركار «توسعه كارآفرینی زنان» هستید و پایان‌نامه كارشناسی ارشد خود را نیز در همین زمینه نوشته‌اید، در این راستا موفق هم بوده‌اید و به همین كار نیز اشتغال دارید. در كتاب خود به نام «راه‌های توسعه كارآفرینی زنان» مواردی از این كارآفرینان را معرفی كرده‌اید. ما به تحقیق و كار شما علاقه‌مند شدیم؛ زیرا مهندس بازرگان در سال ۱۳۴۲ كتابی با عنوان «اسلام مكتب مبارز و مولد» نوشت و روی مقوله تولید بسیار تمركز داشت، من از ایشان پرسیدم منظور شما از بخش خصوصی چیست كه این قدر روی آن تكیه می‌كنید؟ ایشان گفت وقتی مهندس كشاورزی فارغ‌التحصیل می‌شود، نباید درگیر بوروكراسی نظام بشود، بلكه باید یك كار مولد انجام دهد و خودش كشاورزی كند.

منظور از بخش خصوصی، مولد بودن آن است.

نكته دیگری كه نظر ما را جلب كرد این بود كه دوستی بسیار دنیا دیده و دست‌اندركار تولید داریم كه می‌گفت ۹۰% این قاشق و چنگال‌های ساخت ژاپن كه دنیا را تصرف كرده، دستاورد خانم‌های خانه‌دار ژاپن است. نكته راهبردی دیگر این كه بیش از نیمی از جمعیت را زنان تشكیل می‌دهند و اگر زنان ما به كار تولید اشتغال پیدا كنند، بسیار خوب است، چنانكه در روستاها نقش تولیدی زنان چشمگیرتر از مردان است. ما بسیار خوشحال شدیم كه شما به این نكته‌ها توجه دارید و روی مسئله كارآفرینی زنان كار می‌كنید. از آنجا كه خوانندگان چشم‌انداز ایران با «فرهنگ مبارز و مولد» آشنایی دارند، گفت‌وگو با شما برای خوانندگان نشریه سودمند و آگاهی‌بخش خواهد بود. از شما می‌خواهیم نخست بگویید چه شد كه شما به این فكر افتادید و انگیزه شما چه بود؟ دوم این كه رساله و یا پایان‌نامه شما دربردارندهٔ چه مطالبی است؟ و سوم این كه موارد كارآ‏فرینی زنان را هم برای ما توضیح دهید؟

▪ من هم تشكر می‌كنم از این كه وقتتان را در اختیار من قرار داده‌اید، رویكردی كه نسبت به این مسئله داشتم، اینگونه بود كه نگاه به زن عموماً در مطالعات، پژوهش‌ها و داستان‌ها همیشه یك نگاه ترحم‌آمیز بوده است و شاید هم ریشه تاریخی‌اش این بود كه زن یك عنصر ضعیف قلمداد شده و حتی خودش هم به این تضعیف خود كمك كرده است. از سوی دیگر، تاریخ ما هم یك تاریخ مذكر بوده و این مسئله نیز آن را تشدید كرده است، بنابراین هر چه قدر هم كه همه بخواهند حركتی در جهت توسعه زنان ایجاد كنند ـ به غیر از یك سری استثناها ـ عموماً چنین نگاهی دارند. اگرچه ممكن است واقعیت اجتماع ما این‌‌گونه باشد ولی به نظر من شناخت تصویر وضع موجود درجهت آگاهی‌بخشی خوب است، اما اگر فقط به این مسئله بسنده بكنیم، اتفاقی نمی‌افتد و حركت و مسئولیتی در ما ایجاد نمی‌شود كه بخواهیم این روند را تغییر بدهیم. نگاه من به این وضعیت به گونهٔ دیگری بوده است ـ نه این كه این فقط نگاه من باشد ـ ولی در مطالعاتی كه داشته‌ام، كمتر دیده‌ام كه به این مسئله توجه شده باشد.

به نظرم می‌رسد كه اصولاً ما باید نگرشمان را تغییر بدهیم و روی الگوها و نمونه‌هایی از زنان در عرصه‌های اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی كار كنیم؛ این زنان حركت‌هایی ایجاد كرده‌اند كه می‌تواند امیدبخش و انرژی‌زا باشد، اینها كسانی بودند كه در متن همین جامعه زندگی می‌كردند ـ چه در روستا و چه در شهرها ـ با همین وضع موجود و با همین نگرش منفی موجود نسبت به زن، منتها امتیاز آنها این است كه در عرصه مدیریت و كارآفرینی ظرفیت بالایی دارند. این زنان كسانی بودند كه توانستند از موانع عبور كنند و پیام و نویدی بدهند و راه را هم برای خودشان و هم برای جامعه زنان باز و هموار كنند. اگر ما افراد محرك و مولد و مثبت را كه خودشان توانسته‌اند این چالش‌ها و موانع را كنار بزنند و از ایستایی و توقف و همچنین این روحیه كه دیگران راه را باز بكنند تا ما حركت بكنیم بگذرند، تكثیر كنیم تحولی در جامعه زنان ایجاد خواهد شد، اما اگر ما تنها روی یك تصویر از بدبختی و ضعف كه در حوزهٔ مسائل زنان هست ـ كه من انكار نمی‌كنم ـ متوقف بشویم، نه تنها هیچ كاری برای زنان نكرده‌ایم، بلكه ممكن است تنها برای خودمان منافع مقطعی ایجاد كرده باشیم. به نظر من اگر فقط تصویر وضع موجود را ترسیم كنیم، به خودی خود اتفاقی نمی‌افتد؛ بنابراین ما باید یك حركت برتر انجام دهیم كه زنان را به سمت كارآفرینی سوق دهیم یعنی به سمتی بروند كه تغییری در خودشان ایجاد بكنند و بتوانند در جامعه مؤثرتر واقع شوند.

● یعنی در واقع شما آمده‌اید بالندگی زن را نشان داده‌اید و نرخ رشد آنها را مطرح كرده‌اید و می‌گویید علاوه بر اینكه باروری موزون تولید نسل دارند، در مدیریت تولید نعمات مادی نیز اثرگذارند.

▪ بله، اینها كسانی نبودند كه از جای دیگری آمده باشند، اینها كسانی هستند كه از همین جامعه عبور كرده‌اند و به اینجا و به مقام كارآفرینی رسیده‌اند.

● و این یعنی خودجوشی زنان در جامعه.

▪ بله، بویژه آن كه نیمی از جمعیت جامعه ما را زنان تشكیل می‌دهند. در بحث توسعه نیز؛ توسعه زمانی در یك كشور اتفاق می‌افتد كه زن در آن جامعه توسعه پیدا كند، چرا كه زن عنصری است كه پرورش دهنده دیگران، هم زن و هم مرد، است و اگر فكرش تغییر نكند و نگرش و بینش و معرفت و بصیرت كافی به دست نیاورد و خود را به عنوان یك عنصر مسئول اجتماعی ـ كه بسیار مهم است ـ قلمداد نكند، در پروسه سیاسی، اقتصادی و اجتماعی كشور نمی‌تواند اتفاقی بیفتد. از این زاویه است كه به این موضوع حساس شدم و پایان‌نامه‌ای بر این اساس نوشتم. اگر ما با بهره‌ بردن از تجربه كشورهای دیگر، شرایط محیطی خودمان را هم بررسی كنیم، آنگاه خواهیم دید كه چه استراتژی و یا چه راهكاری برای برون رفت از این ركود و ترویج و توسعه كارآفرینی زنان در جامعه خواهیم داشت.

● آیا پایان‌نامه خود را در جامعه تحقق داده‌اید و تداوم بخشیده‌اید؟

▪ این پایان‌نامه تقریباً تحولی در روند كار خودم ایجاد كرد، بنابراین بعد از آن پایان‌نامه احساس كردم كه به سمت تحقق نسبی نتایج مطالعه خود بروم. حدود ۳۰% این مطالعه در جامعه روستایی و ۷۰% در جامعه شهری بود. مشكل من در آن زمان این بود كه ما در ایران هیچ گونه پایگاه و بانك اطلاعاتی نداشتیم و دریافت این اطلاعات خیلی مشكل بود. به نظر من مهم‌ترین كاری كه باید توسعه پیدا كند، كشف كارآفرینان است. ما فكر می‌كنیم در روستاهایمان فقط كار می‌كنند، نه این گونه نیست بلكه هم كارآفرین روستایی و هم كارآفرین شهری داریم و كشف اینها بسیار مهم است، آن هم در جامعه‌ای كه ما پایگاه اطلاعاتی نداریم.

● شما می‌گویید یك عده «كار می‌كنند» و یك عده «كارآفرین»اند، ممكن است فرق این دو را بیان كنید؟

▪ كارآفرینی( (Entrepreneurship ، فرایند خلق ابتكارها و نوآوری‌ها و ایجاد كسب و كارهای جدید در شرایط پرابهام و خطرخیز از طریق كشف فرصت‌های محیطی و بسیج منابع است، عنصر متحرك كارآفرینی «خلاقیت و نوآوری» است. كارآفرین ) (Entrepreneur كسی هست كه ایده خلاقی دارد و ویژگی‌ها و خصلت‌هایی دارد كه او را از عامهٔ مردم جدا می‌كند. ویژگی‌های عمده كارآفرینی روحیه خلاقیت و نوآوری، ریسك‌پذیری، استقلال طلبی، میل به نتیجه، پشتكار، عزم، قدرت رهبری و آینده‌نگری است و در جهت رسیدن به آن قله كه در چشم‌انداز خودش می‌بیند، حركت می‌كند و راه را باز می‌كند.

● آن هم در شرایط بازدارنده؟

▪ بله، موانع و سدهای زیادی وجود دارند، اما كارآفرین‌ها نمی‌ایستند تا سفره‌ای آماده پهن شود و بنشینند در كنار آن سفره و كارآفرینی كنند، نه این گونه نیست. در واقع این ویژگی در آنها وجود دارد كه آن سفره را خود پهن می‌كنند.

● همین مشكل برای فارغ‌التحصیل خارج از كشور ما هم وجود دارد. می‌گویند وقتی به ایران می‌آییم كه شرایط آماده باشد. همه شرایط در خارج از كشور مثلاً آمریكا برای ما مهیاست تا بتوانیم كار كنیم. درحالی كه آنها باید خودشان كارآفرین شوند و با دستاوردهایشان كارهایی را راه‌اندازی كنند.

▪ ما در واقع در مورد كارآفرینی دو روی سكه داریم. یك روی سكه، بحث ما روی كسانی است كه خودشان كارآفرین هستند یا می‌خواهند در عرصه كارآفرینی وارد شوند. آن چیزی كه مطرح است این است كه علی‌رغم همه محدودیت‌ها و موانع، خودشان باید این قابلیت‌ها و ویژگی‌ها را در درون و وجود خود پرورش بدهند و به گونه‌ای رشد دهند كه علی‌رغم این موانع بتوانند راه را باز كنند و فرصت‌ها را فراهم كنند. در واقع قدرت ریسك‌پذیری و درگیرشدن با شرایط خطرخیز را داشته باشند، اما روی دیگر سكه، بستری است كه باید توسط دولت ایجاد شود. حتی در كشورهای سرمایه‌داری كه دولت نقش كمتری دارد. دولت به عنوان بسترساز و حمایت كننده و تسهیل‌كننده نقش فعالی دارد، مثلاً دولت امریكا در زمان ریگان با كسری بودجه روبه‌رو شد، با این همه تسهیلاتی برای ترغیب زنان به سمت كارآفرینی فراهم كرد كه موجب رشد ۷۵ درصدی كارآفرینی زنان شد. در آن زمان با همین روش توانستند بخش عمده‌ای از كسری بودجه خود را پوشش بدهند، در واقع برای توسعه روند حركت خودشان از این ابزار خوب استفاده كردند، در ایران نیز دولت باید نقش بسترساز و تسهیل‌كننده داشته باشد و به هیچ عنوان نباید وارد اجرا شود. من در پروژه پایان‌نامه خود، راهكاری برای كارآفرینی زنان پیشنهاد داده‌ام كه سه استراتژی اصلی دارد: نخست حفظ نهاد خانواده است یعنی علی‌رغم این كه ما می‌گوییم زنان به این عرصه ورود جدی پیدا كنند اما به دلیل ارزش‌های مقبول جامعه ما در ابعاد ملی و مذهبی، خانواده به‌عنوان یك نهاد كوچك اجتماعی نقش عمده‌ای دارد.

استراتژی دوم، نقش دولت به عنوان حمایت كننده و تسهیل‌كننده است و دولت نباید به هیچ عنوان وارد عرصه اجرا شود گاه دولت اطمینانی به بخش غیر دولتی ندارد. درحالی كه تنها باید تسهیل‌كننده باشد به‌عنوان مثال باید نظام آموزشی را اصلاح كند. هم‌اكنون نظام آموزشی ما به گونه‌ای نیست كه روحیه خلاقیت و كارآفرینی از آن بیرون بیاید.برای كسی كه ایده خلاق دارد و می‌خواهد سرمایه‌گذاری كند، باید بتواند به راحتی به وام و اعتبارات و تسهیلات دست پیدا كند، همچنین زیرساخت‌های دیگر جامعه مثل فناوری اطلاعات، ارتباطات و امكانات باید در اختیار كارآفرین قرار گیرد.

استراتژی سوم، نقش بخش غیردولتی كه به طور مشخص بخش خصوصی و تشكل‌های حرفه‌ای هستند، اینها در واقع نهادهایی هستند كه می‌توانند نقش مجری و عامل اصلی را در فرایند كارآفرینی داشته باشند كه اینها را باید پیدا كنیم. اگر ما بتوانیم این حلقه‌ها را به خوبی به هم وصل كنیم، آن وقت می‌توانیم یك محیط امن اجتماعی، اقتصادی برای رشد و پرورش و توسعه كارآفرینی ایجاد كنیم.

● اگر بخش خصوصی را بخش مولد فرض كنیم، نه آن خصوصی كردنی كه عملاً مخصوصی كردن است؟

▪ نه، منظورم آن خصوصی كردن كه از دولت درمی‌آید نیست. آن خصوصی كردن كه عموماً از طریق كسب‌وكارهای كوچك و متوسط است كه رشد پیدا می‌كند، در بررسی ما تقریباً عموم كارآفرین‌ها ـ نه فقط خانم‌ها، آقایان هم همینطور ـ از خانهٔ خود كسب و كار را شروع كرده‌اند و الان به یك كسب و كار بزرگی دست پیدا كردند، براساس امكانات و توانایی‌هایی كه خود داشتند از كار كوچك آغاز كردند. بنابراین تفكیك بسیار مهم است. شما سئوال كردید كه پیامدها و كارهای بعدی چه بوده است؟ بعد از آن پایان‌نامه احساس كردم كه این جمع‌بندی باید نخست نهادینه و سپس استمرار پیدا كند، درنتیجه چند كار پژوهشی دیگر انجام دادم كه در همین حوزه بوده است. تاكنون حدود ۲۵۰ نفر زن كارآفرین در ایران شناسایی شده است و علاوه بر آن هم علاقه‌مندیم كه زنان كارآفرین خارج از كشور را كشف كنیم و در واقع اینها را در پیوند با یكدیگر قرار دهیم و كاری كه الان انجام شده، مطالعات موردی (Case Study) حدود ۵۰ نفر زن كارآفرین، از مرحله ایجاد و تأسیس تا مرحله بقا و توسعه تهیه شده كه ۱۰ مورد آن در كتاب موجود است. روش تحقیق این مطالعه به‌صورت كیفی انجام شده، یعنی من از هیچ پرسش‌نامه‌ای استفاده نكردم. علتش هم این بوده كه خواسته‌ام مصاحبه‌ها عمیق و طولانی انجام شود و از درونش هم ابتكارها و نوآوری‌ها و هم چالش‌ها و محدودیت‌ها را بیرون آورم.

گفت‌وگو با خانم فیروزه صابر

چشم انداز ایران

---