ربا در بانك های دولتی

نمی توان بانك های دولتی را, نهاد استثماری به حساب آورد و در اساس برای سودگیری یا سود دهی به وجود نیامده اند و یك ضرورت اجتماعی به شمار می روند كه با این سیستم قابل تداوم هستند و می توانند در جهت سامان دادن به اقتصاد كشور, فعالیت داشته باشند از این روی, نمی توان سود بانكی را به حساب ربای محرم درآورد

در هر كشوری, از یك سو كسان باتجربه و توانایی وجود دارند كه برای تلاشها و تكاپوهای اقتصادی, سرمایه لازم را در اختیار ندارند و از دیگر سوی, كسانی هستند كه با وجود دارایی و سرمایه مناسب, توان, یا علاقه لازم را برای تلاشهای مفید و زاینده و تولید كننده ندارند; از این روی وجود مؤسسه هایی كه بتوانند این دو گروه را به هم پیوند دهند و سرمایه های نقدی و انسانی را در مسیر رشد و شكوفایی اقتصادی قرار دهند, بایسته است.

بانكها با بهره گیری از تجربه های چند صد ساله و با استفاده از شعبه های گسترده خود, بهترین و روان ترین ابزار جهت به حقیقت پیوستن این هدف به حساب می آیند. بانكها به كمك گونه گون حسابهای سپرده, وجوه مازاد بر نیاز مصرفی و سرمایه گذاری كسان و مؤسسه ها را جذب كرده, به صورت وام و اعتبارهای كوتاه مدت و بلند مدت, در اختیار بنگاههای اقتصادی قرار می دهند. لكن اساس كار بانكهای شناخته شده دنیا, چه در امر جذب سپرده ها و چه در دادن وام و اعتبار, (نظام بهره) است كه به اعتقاد فقهای بزرگوار اسلام ربا و حرام است.

ضرورت روز افزون دادوستدهای بانكی و جایگاه مهم بانك در آماده سازی پس اندازها و كشاندن آنها به سوی تلاشهای اقتصادی مفید و تولید كننده و زاینده, باعث شده اندیشه وران مسلمان, به فكر پیدا كردن راه حلی برای پیاده كردن نظام بانكی بیفتند. نتیجه این فكر و اندیشه را در چهار گروه می توان عرضه كرد:

گروه نخست, در عین اعتراف به ربا بودن بهره بانكی, آن را از باب ناگزیری و نیاز, جایز دانسته است.

گروه دوم, از باب موضوع شناسی وارد شده, ناسانی و فرق ماهوی بین ربا و بهره بانكی گذاشته است.

گروه سوم, با تمسك به موارد استثناء حكم ربا, آنها را بر بهره بانكی برابر ساخته است.

گروه چهارم, با مردود دانستن تلاشهای سه گانه درصدد طراحی نظام بانكی براساس عقود اسلامی برآمده كه پدیده بانكداری اسلامی و بانكداری بدون ربا, در خیلی از كشورهای مسلمان, دستاورد تلاشهای آنان است.

(از همین جاست كه می توانیم پی ببریم پاره ای سودهای بانكی, كه سرمایه آن از بیت المال است و به همه مسلمانان منطقه تعلق دارد, از نوع ربای حرام, كه حرمت آن در كتاب و سنت قطعی است, بیرون است.

بانك, یك نهاد اقتصادی است, كه نیازها و بایسته های اجتماعی, تأسیس آن را ایجاب كرده, و در جهت چرخش حركت اقتصادی در كشور, فعالیت دارد و برای سودستانی یا سوددهی, به وجود نیامده است. این سوددهی و سود ستانی یك امر تبعی است كه از لوازم آن به شمار می رود. ولی كار اساسی آن, فعالیت در جهت سامان دادن به اقتصاد كشور است. كسانی كه سرمایه های خود را در بانك می سپارند, بانك با سرمایه های آنان كار می كند, و سهم حساب شده و تضمین شده ای را, به آنان می پردازد. و در باب مضاربه, عامل می تواند, سهم مالك را ـ برابر عرف روز ـ تضمین كند, و در آخر كار, اگر سود بیش تر باشد نیز, منظور دارد و سودی كه بانك می گیرد, بیش تر به دستمزد نزدیك تر است و حساب تورّم و تنزّل ارزش پول, بویژه در درازمدت, منظور گردیده و در بانك مسكن اساساً بیع شرط انجام می گیرد.

بنابراین, نمی توان بانكهای دولتی را, نهاد استثماری به حساب آورد و در اساس برای سودگیری یا سود دهی به وجود نیامده اند و یك ضرورت اجتماعی به شمار می روند كه با این سیستم قابل تداوم هستند و می توانند در جهت سامان دادن به اقتصاد كشور, فعالیت داشته باشند. از این روی, نمی توان سود بانكی را ـ البته بانكهای دولتی كه سرمایه آن از بیت المال است ـ به حساب ربای محرم درآورد; زیرا هیچ یك از مفاسد ربا, كه لازم مساوی ربا یاد شده اند در این مورد, وجود ندارند و همانند ربای در خانواده است, كه دراساس ربا نیست.)۲

برای بررسی دقیق این فراز از نوشته ایشان, بایستی ابتدا تاریخچه مختصری از چگونگی شكل گیری بانكها, هدفهای بانكداران, جایگاه بانك در اقتصاد و گونه های بانكهای موجود در دنیا را شرح دهیم, سپس به نقد بحثهای مورد نظر بپردازیم.

● شكل گیری بانكها

شماری از محققان۳, شروع كارهای بانكی را چند هزار سال قبل از میلاد و از معابد روم, یونان, بابل و چین می دانند. شرایط حاكم در آن زمان, جنگ و ستیزهای همیشگی بین ایالتها و شهرهای مستقل با یكدیگر و با دولتهای خارجی و فراهم نبودن امنیت كافی موجب می گردید همه مردم, حتی آنان كه اعتقادهای مذهبی نداشتند, معبد را با اطمینان ترین محل برای نگهداری اموال گرانبها و پرارزش خود بدانند, به گونه ای كه در شهرهای پرجمعیت, قسمتی از معابد برای این كار ویژه می شد. ابتدا معابد در مقابل هدایایی كه صاحبان اموال به معبد می پرداختند از چیزهای قیمتی نگهداری می كردند و سپسها كارمزدی برابر ارزش داراییها, از صاحبان آنها می گرفتند. مدت زمانی طول نكشید صاحبان معبد, نخست به انگیزه خیرخواهی, سپس برای كسب درآمد, داراییهای ذخیره شده را به نیازمندان و تجار قرض داده و بهره می گرفتند. از باب نمونه, در معبدهای بابل (دو هزار سال قبل از میلاد) برابر آیینهای رسمی, مالها و داراییهای سپرده شده به معبد, با بیست درصد بهره سالانه به خواستاران وام داده می شد و افزون بر آن, معادل یك شصتم ارزش سپرده ها, به عنوان كارمزد نگهداری از صاحبان آنها گرفته می شد.

سود درخور توجه معابد از این تلاشها و تكاپوها, كم كم رقابت كسانی را با معبد برانگیخت و با وجود دشواریهای بسیار كه ابتدا در جلب توجه و اعتماد عامه وجود داشت, مؤسسه های خصوصی, همانند بانكهای امروزی شروع به كار كردند. این مؤسسه ها, سپرده افراد را جذب كرده, رسید می دادند. در اثر اعتماد مردم, كم كم این رسیدها به جای پول بین مردم دست به دست می شد و گاهی پس از مدت زمان درازی, برای تبدیل به پول, به مؤسسه یادشده برگردانده می شد. این امر, سبب شد كه آنان دریافتند همیشه قسمت مهمی از سپرده ها به صورت راكد باقی می ماند كه می توان با قرض دادن آن, سود درخور توجهی به دست آورد. بعد از اندك زمانی كشف كردند, می توان وامها را به وسیله همان رسیدها كه پذیرش همگانی پیدا كرده بود, بپردازند و این مسأله, دگرگونی مهمی در بانكداری به وجود آورد:

زمینه پیدایش پولهای كاغذی و اعتباری را فراهم كرد.

دو دیگر: بانكها را توانا به خلق پول در جامعه ساخت و آرزویی كه قرنها كیمیاگران انتظارش را می كشیدند تا روزی مس را بدل به طلا كنند, آنان با نوك قلم, كاغذ را بدل به طلا و پول طلایی كردند.

سپسها, بانكها توانستند دامنه كار خود را از وام دادن اموال خود و سپرده های دیگران, به خدمات بیش تر بانكی از قبیل نقل و انتقال وجوه در داخل و خارج, پدیدآورانِ اعتبارهای اسنادی و پاره ای خدمات حسابهای جاری گسترش دهند.

با نفوذ مسیحیت در كشورهای اروپایی و چیرگی كلیسا بر امور جامعه, به دلیل سخت گیریهای شدید ارباب كلیسا در برابر ربا و بهره, حرفه صرافی و بانكداری تا حدود زیادی از رونق افتاد و تنها یهودیان, كه براساس آموزه های یهود, گرفتن بهره از غیر یهود را مجاز می دانستند, گردانندگان اصلی چنین مؤسسه هایی بودند و این وضع, كم وبیش, تا قرن شانزدهم میلادی دراروپا ادامه داشت. در آن قرن, سست شدن پایه های كلیسا از یك سو, از رونق افتادن تجارت و بازرگانی كه احتیاج به سرمایه زیادی داشت از دیگر سوی, صاحبان كلیسا را بر آن داشت كه تفسیر جدیدی از ربا در آموزه های حضرت مسیح ارائه دهند و زمینه را برای از اعتبار انداختن رسمی قانونِ ممنوع بودن بهره را از قانونهای مدنی كشورهای اروپایی فراهم سازند. بعد از آن تاریخ, شاهد شكل گیری بانكهای سازمان یافته و بزرگی در اروپا و سپسها در كشورهای دیگر هستیم و امروزه بانكها, از بزرگ ترین مؤسسه های اقتصادی كشورها به شمار می روند و تلاشهای بانكی از پر سودترین تلاشهای اقتصادی عصر حاضر است, به گونه ای كه امروزه بانكهایی چون: آوا آمریكا, میتسوبیشی ژاپن, و باركلی بریتانیا, با كار گرفتن بیش از یك صدوهشتاد هزار كارمند و جذب منابع بسیار گسترده مالی سودها و ثروتهای چند میلیارد دلاری دارند, به گونه ای كه سود هر یك از آنها با درآمد كل چند كشور جهان سومی برابری می كند.۴

●هدفهای بانكداری

روشن شد مؤسسه های بانكی از همان آغاز, به قصد كسب سود شكل گرفتند و با همان انگیزه كارشان را ادامه دادند و امروزه نیز, از بالاترین مؤسسه های اقتصادی از جهت سوددهی به حساب می آیند. از این روی, در تمام كشورهای جهان, درخواست بنیان گذاردن مؤسسه های پولی, بویژه بانك, رقم درخور توجهی را نشان می دهد. در ایران نیز با دیدن نخستین نشانه های پس انداز مردمی, ناشی از درآمدهای نفتی, مؤسسه های پولی و بانكی بسیاری شكل گرفتند; به گونه ای كه بین سالهای ۱۳۵۷ ـ ۱۳۳۷ بانكهای گوناگون داخلی و خارجی در تهران و شهرهای بزرگ ظاهر شدند.۵

●جایگاه بانكها در اقتصاد

مهم ترین نقش بانكها و مؤسسه های پولی در راستای ضرورت اجتماعی ـ اقتصادی, آماده سازی پس اندازهای سرگردان و غیركارا و كشاندن آنها به تلاشهای مفید و تولیدگر اقتصادی است. به این ترتیب بانكها, سهم مهمی در رشد و شكوفایی جامعه ها دارند, لكن این بدان معنی نیست كه انگیزه بنیان گذاران آنها و چگونگی كار و تلاش آنها برای سود نباشد, یكی از جاهایی كه استاد معرفت, بحث را درهم آمیخته, آن جایی است كه گمان كرده, هر مؤسسه اقتصادی كه برای برآوردن نیازهای اجتماعی شكل گیرد, هدف آن كسب سود نخواهد بود. در حالی كه واقعیت جامعه نشان می دهد, پر سودترین شغلها, همین شغلهاست.

در نظام سرمایه داری, هر چه نیاز به كار و تلاش بیش تر باشد, درجه سوددهی آن بالاتر خواهد بود از این روی, امروزه مؤسسه هایی چون بانكها, بیمه ها, ارتباطها, بالاترین سودها را برای سهامداران خود به ارمغان می آورند.

نكته مهم تر درباره بانكها این كه اگر بانكها به فكر سوددهی برای صاحبان سپرده نباشند, نمی توانند نقش اقتصادی خود (كشاندن پس اندازهای راكد به سمت سرمایه های راننده و تولیدگر) را ایفا كنند; زیرا بیش تر سپرده گذاران با انگیزه رسیدن به سود و بهره بانكی, سپرده گذاری می كنند و اگر بانك نتواند این خواسته را برآورده كند, سطح سپرده ها كاهش می یابد. پس یك بانك موفق, نه تنها باید به فكر سود باشد, بلكه باید به فكر سود دهی به سپرده گذاران هم باشد.

نویسنده:عباس موسویان

پی نوشتها:

۱. مجلّه فقه, شماره ۲۵ و ۱۲۶/۲۶.

۲. همان, ۱۴۹ ـ ۱۵۰.

۳. اقتصاد پول و بانكداری, دكتر توتونچیان, مؤسسه تحقیقات پولی و بانكی, ۱۳۷۵; اصول بانكداری, دكتر صدقی, دانشگاه تهران, ۱۳۵۵.

۴. راكفلرها, ویلیام هوفمن, ترجمه سندگل, محراب.

۵. اقتصاد پول و بانكداری, توتونچیان ۳۳۳/ ـ ۳۲۷.

۶. مجلّه فقه, شماره ۲۵ ـ ۱۴۸/۲۶.

۷. همان۱۴۸/ ـ ۱۴۹.

۸. همان۱۴۹/.

۹. وسائل الشیعه, شیخ حر عاملی, ج۴۳۶/۱۲, باب۷, ح۳, كتابفروشی اسلامی.

۱۰. مجلّه فقه, شماره ۲۵ ـ ۱۴۸/۲۶.

۱۱. وسائل الشیعه, ج۱۹۵/۱۲, باب ۷۸, ح۲.

۱۲. همان, ح۳.

۱۳. همان, ح۲.

۱۴. این جمع را می توان از صحیحه ابن حمزه استفاده كرد:

(عن ابی حمزهٔ الثمالی, عن ابی جعفر(ع) ان رسول اللّه قال لرجل: انت و مالك لابیك ثم قال ابوجعفر(ع) ما احب ان یأخذ مال ابنه الا مااحتاج الیه مما لابد منه ان اللّه لایحب الفساد.)

۱۵. مجلّه فقه, شماره ۲۵ ـ ۱۴۹/۲۶.

۱۶. همان۱۴۹/.

۱۷.همان۱۲۸/.

۱۸. وسائل الشیعه, ج۱۸۶/۱۳, باب۴, ح۱.

۱۹. همان۱۸۹/, باب ۹, ح۱.

۲۰. استفتاءات امام خمینی, ج۲۹۰/۲ ـ ۲۹۱, انتشارات اسلامی, وابسته به جامعه مدرسین قم.

۲۱. مجلّه فقه, شماره۲۵ ـ ۱۴۹/۲۶.

۲۲. وسائل الشیعه, ج۴۲۳/۱۲ ـ ۴۲۵, ح۳ ـ ۹.

منبع: فصلنامه فقه ، شماره ۲۳

---