آیا مصر در خطر است

مقاله اختصاصی فهمی هویدی برای دیپلماسی ایرانی

اصلا قابل تصور نیست که شاهد باشیم مصر در حال افول و سقوط باشد در حالی که دائما مورد تهدید خطرات متعدد و دائمی جغرافیایی و سیاسی قرار گرفته است.

دکتر حامد ربیع استاد علوم سیاسی و دکتر جمال حمدان استاد جغرافیای سیاسی که هر دو از پژوهشگران و استراتژیست‌های مشهور در تاریخ مصر هستند، نگرانی و وحشت خود را از خطرات دائمی که همیشه اطراف مصر وجود داشته، اعلام کرده‌اند.

هر کدام از آنها در چارچوب علوم و دانش خود تهدیدهایی که متوجه مصر است را لمس کرده‌اند. هر دو آنها معتقدند مصر بواسطه موقعیت استراتژیکی‌اش مجبور است مالیات‌های کلانی [امتیازهای بسیاری] را هم از لحاظ سیاسی و هم از لحاظ ژئپولیک بپردازد.

در این جا به نظریه امنیت قومی - عربی دکتر «حامد ربیع» در کتابش به همین نام اشاره می‌کنم.

وی می‌گوید:"مصر ما را به یاد قلب دنیای قدیم می‌اندازد. کشوری که نقطه تلاقی سه قاره آفریقا، آسیا و اروپا است. کشوری که روز به روز بر اهمیتش افزوده می‌شود. بویژه پس از ملی شدن کانال سوئز که اهمیت مصر به شدت افزایش یافت به گونه‌ای که آن را محور اتصال نظام جهانی قرار داد.

اهمیت مصر پس از دو جنگ جهانی خصوصا جنگ جهانی دوم بازهم افزایش یافت. به گونه‌ای که بریتانیا مقامی درحد یک وزیر برای مصر در نظر گرفت و وی را در قاهره مستقر کرد، موضوعی که آلمان آن را در نیافت و باعث شد در موازنه جنگ کشتارهای بیشتری را متحمل شود و توازن سیاسی و نظامی خود را در آفریقا از دست دهد.

با وجود این کانال سوئز همواره محل نزاع و بحران‌های سیاسی میان دولتمردان بزرگ جهانی بوده است. کانالی که اقیانوس هند را به دریای مدیترانه با کشورهای قدرتمند حاشیه آن وصل می‌کند. این کانال با تمام تلاش‌های عبدالناصر برای ملی شدنش همچنان با چالش مشروعیت سیاسی امنیتی برخوردار است و کش‌مکش‌ها بر سر آن همچنان ادامه دارد."

این نوشته را در این جا یادآور شدم تا خوانندگان بدانند مصر از چه اهمیتی در منطقه برخوردار است. همین موضوع دلیلی است بر این که بگوییم مصر باید همچنان استقلال سیاسی خود را حفظ کند و نباید اهمیت ماندگار و بسیار خود را بویژه در دنیای عرب نادیده بگیرد.

اهمیتی که از ابتدای تاریخ تا کنون ۴۰ مملکت بر سر آن جنگیدند و آن را به تصرف خود در آوردند. اما با این وجود در طول ۳۳۰۰ سال تاریخ حیاتش مستقل زندگی کرده است. گرچه این را هم نباید فراموش کنم که مصر ۲۰۰۰ سال دیگر حیات خود را در اشغال و تصرف دیگر کشورها به سر برده است.

▪ مقصود چیست؟

با وجود اهمیتی که مصر از آن برخوردار است اما یک خلاء مرگ ‌بار در آن دیده می‌شود. به قول دکتر «حامد ربیع» مصراز شمال به دریا ختم می‌شود و از شرق به صحرا. اگر مروری به تاریخ بیاندازیم، می‌بینیم تمام خطرهایی که متوجه مصر شده از سوی همین دو ناحیه بوده است. از دریای گسترده در شمال، اسکندر مقدونی و قیصر پادشاه روم و ناپلئون به مصر حمله کردند و از شرق نیز هکسوس به مصر حمله کرد و تا پنج قرن مصر را ضمیمه خاک خود کرد.

در همین حال اسرائیل در بیخ گوش مصر کاشته شده تا برای همیشه تهدیدی برای مصر باقی بماند.

اما با همین احوال و با وجود مخاطرات متعددی که در اطراف مصر موجود است، این کشور راه کبریایی خود را پیموده و همواره با صبر و تلاش بر پای خود ایستاده است. گرچه در تمام این مدت تنها و بی‌یاور بوده است.

از این رو باید بگویم ازعصر فراعنه تا به امروز موضوع امنیت ملی اهمیت خاصی برای مصر داشته و دغدغه همیشگی آن بوده است. بازهم به قول حامد ربیع، مصر در طول تاریخ فقط می‌خواسته بر پای خود بایستد.

در کل دوران تاریخیش حتی در زمان فراعنه که مصری‌ها بیشتر آفریقایی بودند تا آسیایی کمتر دورانی بوده که مصری‌ها قصد حمله به کشور یا منطقه‌ای را داشته باشند. بلکه بر عکس تمام تلاششان این بوده که خاک خود را حفظ کنند و مرزهای خود را بویژه مرزهای شرقی را از حمله دشمنان در امان نگه دارند.

این سیاست مصر همواره تا زمان محمد علی پاشا بر قرار بود و هیچ گاه تغییر نیافت. پس از این دوران نیروی مصر به دو سمت متمایل شد. یک قسمت از نیرویش متوجه بلاد شام بطور کل و خصوصا فلسطین شد و یک قسمت نیز به سمت غرب شبه جزیره عربی در حجاز و یمن تمایل یافت که این نیرو سپس شامل مغرب و دیگر مناطق جنوبی مصر نیز شد.

سناریوی جنگ‌های مصرازهمین جا آغاز شد. بویژه در شام که تحولات بعدی اعصار مصر را نیز شامل شد. به گونه‌ای که می‌توان گفت، مصر و شام در بیشتر مواقع یک کشور یکپارچه بوده‌اند.

دایره دوم از این نیز گسترده‌تر بوده است. ارتش مصر در این مرحله به فرات و ارمنستان و حتی آناتولی نیز رسیدند و در جنوب نیز توانستند مصر را شامل خاک خود کنند. مصری‌ها پس از آن با تصرف سومالی توانستند قلمرو خود را تا خط استوا نیز برسانند.

یادآوری این نکات لازم بود زیرا به ما نشان می‌داد، نقاط تدافعی منطقه عربی شامل چه مناطقی است. بدین ترتیب می‌توانیم بگوییم، مناطق دفاعی عرب شامل سه منطقه شمال شام (کوه‌های طوروس)، منطقه جنوبی که همان اراضی فلسطینی و صحرای سینا می‌شود که این خط تدافعی اخیر امروزه بر کانال سوئر متمرکز است.

▪ آیا دیگر این بحث‌ها امروزه که به دوران جهانی‌ شدن و عصر ارتباطات معروف شده به عنوان یک استراتژی ملی – امنیتی مطرح است؟

در دو بخش گذشته بوضوح اهمیت مصر را دریافتیم. فهمیدیم، به چه دلیل کشورهای غربی تلاش داشتند، محمد علی پاشا را در قرن نوزدهم به زانو در بیاورند تا مصر را به تصرف در آورده و از طریق آن نفوذ خود را به منطقه عربی سهل و آسان کنند. همچنین بدین ترتیب دانستیم که تلاش عبدالناصر برای اجرای طرح‌هایش چه توجیهاتی در بر داشت.

مصر نخستین کشور آفریقایی است که استعمار آن را به تصاحب خود در آورد. همچنین نخستین کشوری است که از در دوستی با اسرائیل در آمد و اختلاف‌های خود را با آن حل و فصل کرد و از دایره درگیری‌های عربی- اسرائیی با هدف ایجاد تمهیداتی برای حل اختلاف‌های فلسطین و اسرائیل خارج شد.

به همین دلیل است که «منیر شفیق» کارشناس استراتژیست فلسطینی همواره یادآوری می‌کند، «ضربه زدن به مصر و به انقیاد در آوردن آن همیشه مقدم‌تر از تصرف فلسطین بوده است. زیرا فلسطین قرار است به هر حال از نظر صهیونیست‌ها و غربی‌ها محل سکونت یهودی باشد. از همین رو غربی‌ها و اسرائیلی‌ها معتقدند با مهار مصر می‌توان هم هیمنه سیاسی کل منطقه عربی را بدست آورد و هم این که راه سکنی یهودیان در مناطق فلسطینی را هموار ساخت.

یعنی با یک سنگ دو نشان می‌زنند. حرف‌هایی که یهودی‌ها از سرزمین موعود می‌زنند در حقیقت با هدف رسیدن به این دو مقصود بیان می‌شود. زیرا این را همه می‌دانند که یهودی‌ها چندان آدم‌های مذهبی نیستند و اعتقادی به چنین مباحث دینی‌ای ندارند و شعارهایی مانند سرزمین موعود یاوه‌ای برای دست‌آویز قرار دادن برای رسیدن به این اهداف است.»

مشابه این نظریه را دکتر حسن مکی مدیر مرکز مطالعات آفریقا نیز دارد. به اعتقاد وی جنگ سودان به این دلیل در گرفته است تا مصررا در اصل به انقیاد خود در آورند. به همین دلیل باید گفت، سودان نیز می‌خواهد به سرنوشت فلسطین دچار شود زیرا قرار است مصر به محاصره قدرت‌های بزرگ درآید.

به همین دلیل است که مصری‌ها تمام تلاش خود را به کار گرفته‌اند که از بحران‌های سیاسی پیرامون خود دور شوند و در مقابل نیروی نظامی خود را تقویت کرده، قراردادهای کلان نظامی ببندند تا زیرساخت‌های امنیت ملی خود را تقویت کنند.

▪ آیا این رفتارها و استراتژی‌ها باعث تقویت امنیت ملی مصر می‌شود؟

در این جا یک نکته را نتوانستم درک کنم و آن این که با وجود تحولاتی که در پیرامون مصر می‌گذرد، استراتژی قاهره به کدام سمت و سو متمایل است. اکنون شاهدیم که درعراق بحث تجزیه و تقسیم مطرح شده و در لبنان نیز به عنوان یک کشور بلاد شام تحولات سیاسی عمیقی در حال رخ دادن است. همانطور که در فلسطین شاهد تشکیل یک مربع اسرائیلی برای تصفیه حساب با برادرنمان در غزه هستیم. موضوعی که نه تنها فلسطین بلکه کل بلاد شام را تهدید می‌کند.

در همین حال کشورهای عربی به سمت مصالحه با اسرائیل حرکت می‌کنند و اکنون به جایی رسیده‌اند که خود التماس به اسرائیل برای رسیدن به صلح التماس می‌کنند و اسرائیل به خواهش‌ آنها اعتنایی نمی‌کند و دائما با بهانه‌های مختلف زمان صلح را به وقت دیگری موکول می‌کند.

درحالی که ایالات متحده آمریکا سلطه خود را از کرانه تا کرانه بسط داده و و پایگاه‌های نظامی خود را در تمام مناطق مختلف جهان بر پا کرده است. چگونه می‌توانیم صحبت از یک استراتژی ساده برای حفظ طولانی مدت امنیت ملی مصر باشیم.

▪ آیا پژوهشگران و استراتژیست‌های عرب می‌توانند به پرسش‌هایی که در آخر هرکدام از بحث‌ها آوردم پاسخ دهند. آیا آنها می‌توانند بگویند پاسخ این پرسش که استراتژی منطقه در برابر آمریکا و غرب که تلاش می‌کند با ایجاد اتحادی میان معتدلان و اسرائیلی‌ها به جنگ و رو دررویی با ایران برود، چیست؟

استراتژی عربی در برابر تلاش برای استقلال خواهی جنوب سودان چیست؟ مصری‌ها تمام دنیا را رها کرده‌اند و به سینا چسبیده‌اند گویی که کمی آن طرف‌تر اسرائیل نمی‌تواند به قوه بمب‌های اتمی خود صحرای سینا و کنترل بر تنگه سوئز را از آنها بگیرد.

مصر تا کنون در برابر این تحولات سکوت اختیار کرده زیرا با دیدن سلاح‌های هسته‌ای اسرائیل جرات پاسخ دادن و موضع گرفتن در برابر تهدیدهای منطقه‌ای را ندارد. به همین دلیل ترجیح می‌دهد از خیر منطقه عربی بگذرد و خود را معطوف امنیت ملی خود و مصر کند.

مصر هر اندازه هم زهنگ‌های خطر به صدا در آید، نمی‌تواند در برابر تحولات منطقه گوش فرا دهد زیرا به هر ترتیب امنیت قومی آن بسیار مهم‌تر از امنیت عربی است. این یک حقیقت است.

نویسنده : فهمی هویدی