درخت فقاهت در آسمان تفلسف

تأملی در چیستی فلسفه فقه

● مسائل فلسفه فقه

مسائل فلسفه فقه به طور عمده به دسته‏های ذیل تقسیم‏پذیر است:

چیستی فقه به لحاظ موضوع و محمول و گستره فقه‏

● پرسش‏های موضوع‏شناسی فقه

آیا موضوع فقه، افعال انسان مکلّف است یا افعال انسان محق؟ آیا مطلق افعال ‏انسان است یا افعال برخی از انسان‏ها؟ آیا اشیا نیز موضوع فقه قرار می‏گیرد؟ حقیقت فعل مکلّف چیست؟ آیا نیّت و انگیزه و پیامدهای فعل نیز موضوع احکام فقهی قرار می‏گیرد؟ آیا تمام اعمال انسان اعمّ از افعال ظاهری و باطنی، اعمال فردی واجتماعی در موضوع فقه جای دارند؟ موضوع بالذّات و موضوع‏های بالعرض فقه چیست؟ آیا شرط فعل بودن، ارادی بودن آن‏ است؟ آیا موضوع فقه در ادوار گوناگون تفاوت می‏یابد؟

● پرسش‏های محمول‏شناسی فقه

حکم فقهی چیست؟ آیا مفهومی اعتباری است یا واقعی؟ آیا اقسام احکام شرعی، اعمّ از احکام وضعی و تکلیفی، ظاهری و واقعی، اوّلیه و ثانویه و حکومتی و غیره تابع مصالح و مفاسد واقعی‏اند؟ آیا احکام‏ فقهی، تابع مصالح و مفاسد ظاهری‏اند؟ آیا احکام وضعی، تابع احکام تکلیفی‏اند یا از یک‏دیگر استقلال دارند؟

● پرسش‏های گستره فقه

آیا فقه، غنای موضوعی و غنای حکمی دارد؟ آیا احکام حکومتی اسلام قلمروی گسترده‏ دارد؟ آیا فقه در جوامع توسعه‏ یافته و صنعتی جایگاهی دارد و در پاسخ به نیازهای حقوقی جوامع پیشرفته توانا است؟ آیا فقه به‏ همه نیازهای حقوقی و فقهی انسان پاسخ می‏دهد؟ آیا با پذیرش قلمرو گسترده فقه، جایگاه و دامنه‏ای برای اخلاق در احکام ‏ارزشی اسلام باقی می‏ماند؟ برای نمونه آیا حرمت دروغ و تکبّر، دستوری اخلاقی است یا فقهی و اصولاً معیار تمایز احکام ‏فقهی و اخلاقی چیست؟ آیا فقه، فقط حکم‏ساز است یا برنامه‏ریز، طرّاح و معمارگر نیز هست؟ آیا فقه نظام‏ساز است؛ یعنی توان‏ تدوین نظام‏های گوناگون فقهی مانند نظام اقتصادی، تربیتی و غیره را دارد؟

● معرفت‏شناسی و مبانی فقه‏

چیستی روش‏های شناخت فقهی مانند نصوص، تواتر، عقل، عرف، سیره عاقلان، هرمنوتیک و روش‏های فهم متون دینی و پیش‏فرض‏های تفسیری نصوص و فرایند فهم متن، قلمرو روش‏های شناخت فقهی، تمایز و تفکیک بین اقوال، افعال و تقریر پیشوایان دین در دلالت از حیث مناصب نبوّت و ولایت و قضا و منصب بشری و عرفی بودن، نقش زمان و مکان در فقه واجتهاد و الزامات شرعی، نقش عوامل معرفتی و غیر معرفتی در فقه، روش نظام‏سازی در فقه، روش تشخیص احکام ابدی و غیرابدی و رابطه قوانین ثابت و متغیّر با نیازهای ثابت و متغیّر انسان، منشأ الزامات فقهی (خدا، رسول، اولی‏الامر، دولت‏ اسلامی) نقش عرف و اوضاع و احوال اقلیمی، فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و روحیات اعراب صدر اسلام در صدور احکام شرعی، بررسی روش‏شناسی تاریخی جهت اثبات و شناخت قرآن از راه تواتر و وثاقت احادیث و روایات از راه ‏موازین علم رجال و بررسی شرایط لازم و کافی جهت حجیّت سندی اخبار، روش‏های اثبات حجیّت قول، فعل و تقریر معصوم، نقش علوم بشری در اجتهاد، نقش عقل و اجماع در تفقّه، نقش حقیقی یا خارجی خواندن گزاره‏های دینی در اجتهاد، نقش دانستن ‏اوضاع و تحوّلات و ادوار تاریخی زمان نزول آیات و روایات در فهم متون دینی و روابط فهم متن و نهادن آن در متن و بافت،(۶) فنون و اصول علمی استنباط، روش‏ها و وسایل تحقیق در علوم در عرصه موضوع‏شناسی به ویژه در اعتباراستقرا و قیاس، رابطه احکام فقهی با عقلانیت، سیّال یا ثابت بودن احکام فقه، روش‏های ضمانت اجرایی احکام فقهی‏(عقلانی کردن، تلقین، بومی کردن، فشار حکومت ...).

● پیش‏فرض‏های فقه‏

فقه به لحاظ موضوع‏شناسی و حکم‏شناسی، به علوم و باورهایی نیازمند است؛ برای نمونه می‏توان به موارد ذیل اشاره کرد:

آگاهی از تاریخ و ادوار فقه و نیز مباحثی در باب فلسفه زبان (چیستی معنای معنا، انواع معنا، معانی اسم‏های عام و خاص، الفاظ جزیی‏ و کلّی، تفاوت معانی حقیقی و مجازی...) و مسائلی در باب فلسفه دین مانند این که آیا پیشوایان دین معصوم از خطا و انحراف و گناهند؟ آیا گزاره‏های موجود در مصادر تشریع به مثابه کلام واحدند و آیات و روایات سابق و لاحق نسبت به یک‏دیگر جنبه اطلاق و تقید و عام و خاص‏ دارند؟ غایات دین و مقاصد شریعت و این که آیا غایت فقه سعادت آخرتی است یا سعادت دنیایی؟ آیا تأمین کننده نیازهای روحی است یا جسمی؟ مادّی است یا معنوی؟ آیا تمام احکام شرعی از منصب نبوّت و ولایت صادر شده است؟ آیا خاتمیت رسول به معنای دوام شریعت ‏است؟ آیا پرسش و پاسخ‏ها خطاب به تمام انسان‏ها است؟ آیا دوام به تمام مسائل شرعیه فرعیه و فروعات فقهیه سرایت می‏کند؟ کدام دائمی وکدام موقت است؟ چه نسبتی بین دین و فقه وجود دارد؟

● رابطه فلسفه فقه یا فقه با علوم دیگر

مانند نسبت فلسفه فقه با اصول فقه، فلسفه حقوق، فلسفه سیاست، فلسفه اقتصاد، نسبت فقه با اخلاق و وجوه ارتباط آن‏ها، رابطه فقه با علوم اسلامی مانند علم اصول، کلام، تفسیر قرآن، علم درایه، رجال، حدیث، تبیین رابطه فقه و نظام فقهی وحقوقی جهان، نسبت حقوق اسلامی با مکاتب گوناگون حقوقی از جمله مکتب تاریخی، تجربی و فطری (طبیعی).

● ویژگی‏های حقوق و فقه اسلامی

آیا احکام فقهی با حقوق فطری و طبیعی و ساختار آفرینش انسان سازگار است؟ آیا احکام و حقوق فقهی انسجام و پیوند نظام‏مند دارند؟ آیا سهولت و سماحت در قوانین اسلام است؟ آیا نظام حقوقی و فقهی ‏اسلام از نظام‏های دیگر حقوقی دنیا برتر است؟ آیا فقه اسلامی با حقوق بشر موجود همسازی دارد؟ آیا حقوق اسلامی به حقوق ‏فردی اصالت می‏دهد یا به حقوق اجتماعی و دولتی؟ مشخصات قواعد فقهی و حقوقی چیست؟

این‏ها نمونه‏هایی از پرسش‏های فلسفه فقه بود که با تحقیق و تتبّع بیش‏تر کثرت پذیرند.

● چالش های فلسفه فقه

چنان که در بخش نخست این نوشتار اشاره شد، پرسش های فراوانی در حوزه فلسفه فقه مطرح است. طرح و پاسخ به همه آن ها در این مجال میسر نیست. از این رو تنها به نقد و بررسی مسائلی که در مقاله فقه در ترازو‌(۷) اشاره شده است، می پردازیم. نویسنده در این مقاله، پرسش های معرفت شناسانه فقهی را طرح می کند. البته وی در آغاز نوشتار خود بیش تر به راهکار‌ها و توجیه های عقلانی فقها در مسائل فقهی از جمله حکم ارتداد اشاره می کند و ضمن نقد آن‌ها فقه را نیازمند تحول بنیادی می شمارد. در پایان به ۱۰ ویژگی فقه اشاره می کند که ضمن تبیین به نقد و بررسی آن ها می پردازیم.

● تأثیرتحولات علوم دیگر در تحول و تکامل فقه

از آنجایی که علم فقه یک علم بشری و در نتیجه ناقص و نیازمند تحول است، آیا افزون بر تحقیقات درون فقهی، تحولات علوم دیگردر تحول و کمال آن نقش دارند؟ نویسنده مقاله فقه در ترازو معتقد است: «علم فقه از آن نظر که یک علم بشری است، همواره ناقص است و امکان تکامل بیش‏تر و بیش‏تر دارد. نه فقط تحقیقات درون فقهی، بلکه‏تحوّلات علم اصول می‏تواند علم فقه را شدیداً متحوّل کند و ادّعای کمال برای آن بی‏وجه است.»(۸)

پیش از پرداختن به پاسخ، لازم است منظور نویسنده مقاله از علم فقه و علم حقوق مشخص شود؛ زیرا یکی از آفت های هر نظریه، مغالطه اشتراک لفظی است.(۹)

منابع در دفتر روزنامه موجود است