تدوین استراتژی جامع انرژی برای نهادهای فعال در این بخش

برای دستیابی افزایش بهره وری انرژی در ایران نیاز به برنامه ریزی یکپارچه و تصمیم گیری و مدیریت راهبردی استراتژیک در بخش انرژی احساس می شود

ضرورت تدوین استراتژی جامع انرژی، منافع آن و ارائه راهکارهایی در این زمینه در قالب یک پایان نامه دانشجویی بررسی شد.

این پایان‌نامه در مقطع کارشناسی ارشد اقتصاد انرژی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز و با عنوان رهیافتی در جهات تدوین استراتژی جامع انرژی برای نهادهای فعال در بخش انرژی کشور (استراتژی کلان انرژی) توسط خانم سمیه اله دادی و با همکاری استاد راهنما، دکتر علی اصغر اسماعیل نیا کتابی و استاد مشاور، دکتر علی امامی میبدی تهیه شده است.

خلاصه موضوعات مورد بررسی در این پایان نامه به شرح زیر است:

با توجه به بررسی‌های انجام شده، ۹۸ درصد از انرژی‌های اولیه موردنیاز کشور از منابع تجدیدپذیر انرژی تأمین می‌شوند. این منابع در آغاز سال ۸۴، نسبت به دوره مشابه سال قبل، ۶/۳ درصد افزایش داشته است که با کشف ذخایر جدید به ظرفیت‌های کشور افزوده شده است و درصورتیکه منابع دیگری شناسایی نشوند همین مقدار خواهند ماند. درصورتیکه میزان مصرف انرژی ایران مساوی مصرف سال ۸۳ باشد، پیش بینی می‌شود این منابع حداکثر تا ۸۷ سال آینده پایان یابند. درحالیکه مصرف انرژی داخلی کشور بطور میانگین سالانه با نرخ ۳۷/۷ درصد در حال رشد است و افزایش تقاضای جهانی باعث صادرات بیشتر منابع انرژی‌های اولیه کشور خواهند شد. در این میان مصرف انرژی و تقاضای انرژی اولیه در ایران رو به افزایش است و در عین حال کارایی و بهره‌وری انرژی پایین است.

علاوه بر این در مقایسه با کشورهای منتخب یعنی آمریکا، ژاپن، چین و آلمان، ایران دارای وضعیت کارایی انرژی پایین‌تر رشد و مصرف سرانه بالاتر است.

برای دستیابی افزایش بهره وری انرژی در ایران نیاز به برنامه ریزی یکپارچه و تصمیم گیری و مدیریت راهبردی (استراتژیک) در بخش انرژی احساس می شود. بنابراین نظریه های متفاوت درباره نحوه مدیریت راهبردی و فاکتورهای پیشنهادی در چنین مدیریتی در این پایان نامه مورد بررسی قرار گرفت .

● ارگان های متولی انرژی در ایران

ایران نیز، برای هر یک از حامل‌های انرژی، بخش اداره‌کننده و سیاستگذار مخصوص به آن اقدام می‌کند. ارگان‌های متعددی متولی امور انرژی کشور هستند. این ارگان‌ها عبارتند از، وزارت نفت که وظیفه اعمال اصل مالکیت و حاکمیت ملی ایران بر ذخایر و منابع نفت و گاز و همچنین وظیفه تفکیک وظایف حاکمیتی از تصدی در اداره و توسعه صنعت نفت و گاز کشور را برعهده دارد. این وزارتخانه برای رسیدن به اهداف خود ۴ شرکت اصلی زیرمجموعه خود را تأسیس کرده است که از بین آنها شرکت ملی نفت ایران متصدی انجام کلیه امور بالادستی نفتی، شامل اکتشاف، حفاری و تولید نفت خام می‌باشد و شرکت ملی گاز ایران نیز به منظور مدیریت و مصرف بهینه منابع گازی کشور تشکیل گردید و متصدی استخراج گاز از منابع گازی و همین طور توزیع و فروش منطقه‌ای و استانی گاز در کشور می‌باشد.

وزارت نیرو مسئول حداکثر استفاده از منابع انرژی و آب کشور و همچنین تهیه و تأمین انرژی و آب موردنیاز برای همه بخش‌های کشور می‌باشد.

سازمان انرژی اتمی ایران، نیز اداره حامل سوخت هسته ای را به عهده دارد.

ارگان‌های مذکور درزمینه حامل‌های مختلف انرژی کشور مسئولیت دارند که در قانون اساسی مسئوولیت هماهنگی و یکپارچه‌سازی و سیاستگذاری یکسان این ارگان‌ها، برعهده شورای عالی انرژی گذاشته شده است و در برنامه سوم توسعه اقتصادی،اجتماعی و فرهنگی کشور به تصویب رسید.

اما این مرجع تصمیم‌گیری و سیاست گذاری یکپارچه در زمینه انرژی کشور، غیرفعال است. با این حال، سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی کشور در ذیل موضوع بند (ج) ماده ۱۵۵ قانون برنامه چهارم توسعه،‌ سند توسعه ویژه (فرابخشی) مدیریت انرژی را تدوین کرده است. در این سند اهداف کلی توسعه بخش انرژی در تحقق چشم‌انداز بلندمدت توسعه بیان شده است.

در ادامه، به بررسی تصمیمات و استراتژی های خاص کشورهای منتخب برای رسیدن به موفقیت‌ها در کاهش مصرف سرانه انرژی و افزایش کارایی خود، می پردازیم. پس از بررسی، رئوس این استراتژی‌ها در ۴ کشور آمریکا، ژاپن، آلمان و چین بدین ترتیب است:

۱) آمریکا:

کشور امریکا حفظ انرژی و استفاده هوشمندانه و با کارایی از منابع انرژی را در جهت کاهش و کنترل تقاضای انرژی این کشور بکار گرفته است و افزایش عرضه انرژی را بگونه ای که آسیبی به محیط زیست وارد نکند از اهداف اصلی خود قرار داده است .که در نتیجه این سیاست مدافع پیشرو تکنولوژیها و انواع انرژی های سازگار با محیط زیست است.

۲) کشور ژاپن:

کشور ژاپن در مرحله گذر از نفت به مرحله استفاده از منابع متنوع انرژی (غیرفسیلی) قرار دارد. این کشور برای عرضه باثبات انرژی، کاهش وابستگی به نفت و تنوع عرضه انرژی‌های اولیه را به همراه کاهش مصرف انرژی درنظر دارد که کاهش مصرف انرژی در این کشور با صرفه‌جویی و استفاده از فن‌‌آوری‌های تکنولوژی بالای مصرف انرژی امکان‌پذیر می‌شود.

۳) کشور آلمان:

کشور آلمان مسئله امنیت عرضه انرژی را از اولویت‌های اساسی، تصمیم‌گیری انرژی خود قرار داده است که برای رسیدن به آن از منابع تجدیدپذیر انرژی و جایگزینی آنها با سوخت‌های فسیلی کمک می‌گیرد همچنین صرفه‌جویی در مصرف انرژی و کاهش مصرف و افزایش کارایی در بخش انرژی را ابزار رسیدن به اهداف خود قرار داده است.

۴) کشور چین:

کشور چین برای دست‌یابی به اهداف اصلی انرژی خود یعنی کاهش تقاضای انرژی به همراه تأمین امنیت عرضه انرژی، از ابزارهای مختلفی استفاده می‌کند. این کشور برای کاهش تقاضای انرژی با افزایش کارایی و کاهش شدت انرژی،‌اقدام به صرفه‌جویی در مصرف انرژی می‌کند و برای تأمین امنیت عرضه انرژی خود، استفاده از انرژی‌های متنوع و بهره‌برداری از سوخت‌ها و انرژی‌های بومی هر منطقه را به کمک می‌گیرد.

● تفاوت ها موجود بین تصمیمات پیشنهادی ایران و کشورهای منتخب

در این میان تفاوت‌های اساسی که بین تصمیمات پیشنهاد شده بخش انرژی ایران و کشورهای منتخب وجود دارند، روشن‌تر شد و بخشهایی از آن مطرح گردید.

▪ یکی از تفاوت ها در این میان، نوع نگاه به تصمیم‌گیری در بخش انرژی بود. در سند توسعه مدیریت انرژی ایران، نوع نگاه راهبردی به مقوله انرژی مشاهده نمی‌شود و نگاه ارزیابی، شناسایی و حل مشکلات کنونی بخش انرژی ایران بر آن حاکم است. درحالیکه هر یک از کشورهای منتخب دارای استراتژی راهبرد خاص خود در برنامه‌ریزی بوده است.

▪ تفاوت دیگر مشاهده شده این بود که کشورهای منتخب در راستای تدوین هر یک از اهداف مذکور، راهبرد و ابزار و استراتژی رسیدن به آن را قید کرده‌اند. درحالیکه در بخش اهداف کلی سند توسعه مدیریت انرژی، نمی توان برای همه اهداف راهبرد پیشنهادی را در بخش بعدی سند، شناسایی کرد. یا اینکه مشخص نیست بعضی از راهبردها برای رسیدن به کدام هدف منظور گردیده‌اند.

▪ تفاوت بعدی در بخش سیاستگذاری طرف عرضه و تقاضای انرژی مشاهده می‌شود. به این معنی که در بخش سیاست‌های اجرایی و اهداف کمی سند، سیاست‌های غالب در جهت تقاضای انرژی کشور، اتخاذ شده است و تقریباً سیاست اجرایی در جهت دادن به بخش عرضه انرژی در این سند مشاهده نمی‌شود. درصورتیکه در کشورهای منتخب به هر دو جنبه عرضه و تقاضای انرژی توجه شده است. بطوریکه به نظر می‌رسد نوعی تعادل در پیشبرد اهداف بین دو سمت عرضه و تقاضای انرژی حفظ شده است.

▪ تفاوت دیگر سیاستگذاری‌های بخش انرژی ایران و کشورهای منتخب در مسئله تنوع در منابع تأمین عرضه انرژی اولیه ایران است. این هدف بطور صریح بیان نشده و جزء ارکان تصمیم‌گیری انرژی ایران پیشنهاد نشده است. درحالیکه این هدف بطور مشخص یکی از اساسی‌ترین محورهای تصمیم‌گیری کشورهای مورد بررسی بوده است.

● فرصت های پیش رو در صورت تدوین استراتژی جامع انرژی

علاوه بر این‌که این تفاوت‌ها و نقاط ضعف در صورت تدوین استراتژی جامع برای بخش‌های انرژی ایران، دیده خواهد شد و کمبود آن‌ها جبران می‌شود، فرصت‌های دیگری نیز در این زمینه برای منافع ملی ایجاد خواهند شد که رئوس فرصت‌های پیش رو در صورت تدوین این استراتژی به شرح زیر بیان شد.

▪ بخش حاکمیت و قانونگذار و تصمیم‌گیرنده درخصوص برنامه‌ریزی بخش انرژی از بنگاه‌های متصدی امور تبدیل و پخش و پالایش و ... انرژی جدا خواهد شد.

▪ استعدادهای بالقوه کشور در همه انواع حامل‌‌های انرژی شناسایی خواهد شد و برای بخش مصرف براساس در دسترس‌ترین نوع حامل انرژی منطقه، با توجه به فاکتورهای متفاوت از جمله شرایط اقلیمی جغرافیایی و ... تصمیم‌گیری و جلوی موازی‌کاری ها گرفته می‌شود .

▪ به علت تصمیم‌گیری یکپارچه و جامع برای بخش انرژی کشور منافع مالی، درنظر گرفته خواهد شد و حداکثر می‌شود و توجه اصلی به منافع کل جامعه معطوف خواهد بود، نه حداکثر کردن منافع درون‌بخشی و سازمانی.

▪ در این صورت نقش همه فاکتورهای مؤثر در سیاستگذاری انرژی دیده خواهد شد و علاوه بر فاکتور مسائل اقتصادی به مسائل دیگری اعم از فاکتورهای نظامی، امنیتی، روابط بین‌الملل، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی و ... پرداخته خواهد شد.

▪ در این صورت جابجایی صحیح منابع مالی در کل بخش انرژی انجام خواهد شد که این مسئله خود، می‌تواند بسیاری از مسائل بخش انرژی را حل کند.

▪ تشکیل نظام آماری و بانک اطلاعاتی جامع انرژی کشور از دیگر مزایای چنین مرجعی در بخش انرژی است.

● ارائه پیشنهادات:

باید اهداف بلند مدت، میان مدت و کوتاه مدت بخش انرژی کشور تدوین شود. پیشنهاد می شود نکات ذیل در این سیاستگذاری‌ها در نظر گرفته شود:

▪ نوع نگاه راهبردی به کل بخش انرژی کشور ایجاد شود و پایه همه تصمیم گیری‌ها قرار گیرد.

▪ نگاه به همه انواع حاملهای انرژی یکجا و بصورت نگاه واحد باشد و برنامه ریزی و تصمیم گیری جامع برای بخش انرژی انجام شود.

▪ بخش مدیریت جامع و قدرتمند تشکیل گردد، تا تصمیمات اتخاذ شده را اجرا کند.

▪ نظام اطلاعات و آمار جامع بخش انرژی کشور تشکیل گردد و بوسیله ارگان‌های مربوط به هر یک از حامل‌ها، تغذیه اطلاعاتی شود.

▪ در هر مرحله از اجرای سیاست‌ها، نتایج حاصل از اجرای سیاست‌های گذشته، مورد ارزیابی و بررسی قرار گیرد و نتایج آن اساس تصمیمات و سیاستگذاری‌های آینده بخش انرژی گردد.

▪ ارتباط و هماهنگی و یکپارچگی بخش انرژی با بدنه اصلی جامعه و دیگر بخش‌های آن مانند ، اقتصاد ، سیاست ، فرهنگ ، خدمات ، و... ایجاد شود و هماهنگ با آنها در جهت حداکثر کردن منافع ملی حرکت شود.

▪ تصمیم گیری و سیاستگذاری در جهت ایجاد فضای فرهنگی مورد نیاز و ایجاد عزم و اراده ملی برای رسیدن به اهداف بخش انرژی در کل جامعه و ایجاد حساسیت عمومی نسبت به مصرف همه انواع انرژی و صرفه جویی در مصرف آن در بین افراد جامعه.

▪ پشتیبانی و حمایت از مراکز تحقیقاتی تخصصی در زمینه انرژی و تقویت بنیه علمی این مراکز بوسیله تربیت نیروهای متخصص مورد نیاز در این بخش که در نهایت، نتایج کار این مراکز علمی، میتواند بخش سیاستگذار و تصمیم گیرنده انرژی کشور را حمایت کند تا تصمیمات از پشتوانه تحقیقاتی و فنی لازم برخوردار باشد.