همیشه پای یک زن در میان است

نگاهی به پرفروش های سال های اخیر

کتاب‌های پرفروش در سال‌های اخیر در ایران همیشه بحث انگیز بوده اند.به دلیل نبودن منبع مناسبی برای به‌دست آوردن آمار پرفروش‌های کتاب همیشه در این مورد ابهام‌هایی بوده است. مبهم بودن آمار فروش هر کتاب باعث می‌شود هر ناشری هر وقت دلش خواست کتاب منتشر‌شده توسط خود را پرفروش معرفی کند و در این ابهام، قضاوت درباره درستی یا نادرستی بسیاری از آمارها، احتمال خطای بیشتری دارد. آخرین آنها مربوط به کتاب «دا» مربوط می‌شود که به چاپ صدم رسید. اما به هر حال در این یادداشت نگاهی به کتاب‌های پرفروش در سال‌های اخیر داریم. آثار پرفروش را مورد به مورد که تحلیل می‌‌‌کنیم متوجه می‌‌‌شویم که همه آنها در لحظه مناسب برحساسیت جامعه انگشت گذاشته‌اند.کلمه «پرفروش» مثل آچار فرانسه همه‌جا به کار می‌‌‌رود. هر کتابی که نسخه‌‌‌های متعددی از آن به فروش رود «پرفروش» نامیده می‌‌‌شود.

بر این اساس می‌‌‌توان گفت که کتاب‌‌‌های پرفروش را می‌‌‌توان در چهاردسته طبقه‌بندی کرد. نخستین دسته شامل همه آثاری می‌‌‌شود که از قانون پخش گسترده تبعیت می‌‌‌کنند؛ این دسته از کتاب‌‌‌ها نوشته می‌‌‌شوند تا پرفروش باشند. فرهنگ لغت و کتاب‌‌‌های عملی (نظیر آ‌موزش تعمیر و خرده کاری در منزل، باغچه‌بانی، روش زندگی و شیوه‌‌‌های موفقیت در ازدواج یا رژیم لاغری) و نیز ادبیات «عامه‌پسند» چه رمان‌‌‌های احساساتی یا پلیسی در این دسته قرار می‌‌‌گیرند.

پس از آن نوبت به پرفروش‌‌‌های «برنامه‌ریزی شده» می‌‌‌رسد،این گونه شامل روش‌‌‌های پیچید‌‌ه‌ای به صورت ماشینی می‌‌‌شود و بر اساس تجاری‌سازی فروش بالای اثر بنا شده است. این بخش امروزه به شدت در حال توسعه است.

در سطح دیگر که به دسته دوم نزدیک است کتاب‌‌‌های چهره‌‌‌های برجسته مثل شخصیت‌های سیاسی، آدم‌های مشهوردر ادبیات و کسانی که جایزه گرفته‌اند قرار دارند. اینها را نمی‌‌‌‌توان پرفروش برنامه‌ریزی شده نامید. بلکه باید به آنها پرفروش قابل پیش‌بینی نامید؛ همه می‌‌‌دانند که اگر این کتاب‌‌‌ها خوب باشند با فروش بالایی مواجه خواهند شد. در دسته پایانی آثاری قرار دارند که با فروش «غیر منتظره» روبه‌رو می‌‌‌شوند. این بی‌تردید تنها گروه واقعی آثار پرفروش است.

چنین کتابی با هدف برانگیزی علاقه گروهی از مردم نوشته نمی‌‌‌شود و به قوانین بازار نشر نیز کاری ندارد، بلکه تنها به تاریخ اذهان توجه می‌‌‌کند. پدیده مدرن پرفروش در جالب‌‌‌ترین شکل خود همین است.

نکته مهم دیگر اینکه اصولا تیراژ بالای یک رمان را اغلب مخاطبان زن تعیین می‌کنند، چه تعداد مخاطبان مونث بسیار بیشتر از جنس مخالف است و یکی از دلایل عمده موفقیت فروش آثار نویسندگان زن در این سال‌ها حمایت خوانندگانی بوده که در کتاب‌های ایشان نوعی همذات‌پنداری جنسیتی را درک کرده‌اند.

● کتاب‌های همیشه پرفروش

قرآن حساب جداگانه ای دارد. خانه مسلمانی نیست که از کلام خدا خالی باشد. شاید چند هزار بار، با انواع شکل‌ها و سلیقه‌ها در این ۱۰۰ سال قرآن به چاپ رسانده‌ایم؛ از عم جزء‌های قدیمی تا قرآن‌های بسیار نفیس و با خطاطی هنرمندترین خوشنویسان.

غیر از قرآن، مفاتیح و نهج البلاغه و صحیفه سجادیه هم مکرر چاپ و منتشر می‌شود.

دیوان حافظ هم بخت چاپ‌های مکرر و پی در پی، با انواع خط ها، تصحیح ها، روایت ها، تزیین ها، قطع‌ها و سلیقه‌ها را داشته است. در خانه ما ۱۰، ۱۵ جلدی حافظ هست. اما خوش دارم همان حافظ قدیمی خودم را باز کنم و بخوانم؛ دیوانی کوچک تر از تقویم جیبی، چاپ ۱۳۲۸ شمسی که لبه کاغذ صفحه‌ها را قرمزرنگ زده اند؛ کار انتشارات علی اکبر علمی. خواندن به کنار، دیوان حافظ هم به‌طور معمول در تمام خانه‌ها هست.

اما شاید باورکردنی نباشد که پس از اینها پرفروش ترین کتاب نیم قرن اخیر نه مذهبی است، نه ادبی و نه شعر.

باورتان می‌شود کتاب آشپزی خانم منتظمی که حالا باید به چاپ چهلم هم رسیده باشد، از پرفروش ترین‌ها باشد؟ مجموعه کارهای ذبیح منصوری داستان نویسی که بیهوده خود را مترجم می‌نامید، از نظر فروش اعجاب‌آور است. خدا می‌داند از سینوهه، شاه جنگ ایرانیان، امام‌حسین(ع) و ایران و... تا امروز چندصد هزار نسخه چاپ شده و به فروش رفته است. ملاحظه کنید حرف بر سر بهترین‌ها و معتبرترین‌ها نیست. صرفا پرفروش‌ها را مرور می‌کنیم.

در میان کتاب‌های مرجع، مجموعه سترگ فرهنگ فارسی، تالیف دکتر محمد معین اقبال عموم یافت. از فرهنگ انگلیسی- فارسی حییم هم بیش از منابع مشابه خود استقبال شد. نیز - با دریغ- مجموعه شش جلدی شرح حال رجال ایران یک تحقیق وقت و جان بر بود که در رشته خود نظیری نیافت. کار ارجمند یحیی آرین پور- از صبا تا نیما- هم اثری ماندگار و در زمینه خود، تکرارناشدنی است. چنین کارهایی تنها حاصل بخشی از عمر یک پدیدآورنده نیست؛ چکیده نبوغ او هم به‌شمار می‌آید. در همین رشته کار اثر تحقیقی و تخصصی دیگری هم هست؛ تاریخ جراید و مجلات ایران، کار محمد صدرهاشمی. همین طور کتاب صدسال داستان نویسی در ایران کار حسن عابدینی و تاریخ سینمای ایران، نوشته جمال امید. کارهای گرامی دیگری هم هستند - مثل فرهنگ کوچه، کار شاملو- که خواننده با انصاف از گستردگی و خلاقیت مضمونی آن حیرت می‌کند.

در زمینه تاریخ، کتاب تاریخ مشروطه ایران کار کسروی همچنان پیشتاز است. از نظر اقبال خوانندگان، سرگذشت موسیقی ایران نوشته روح الله خالقی، نمونه خوبی است. کارهایی چون آثار عبدالحسین زرین کوب یا دکتر اسلامی ندوشن یا شفیعی کدکنی یا مصطفی رحیمی و... هم هست که هرگز فروش پرشمار ندارند اما اهل نظر به این کارها توجه دائم دارند.

● پرفروش‌های سال ۸۸

پرفروش ترین کتاب در سال ۸۷، «دا» خاطرات سیده زهرا حسینی بود که به کوشش سیده اعظم حسینی تدوین و از سوی انتشارات سوره مهر منتشر شد. این کتاب سال ۸۸ نیز به یکی از پر فروش ترین‌ها تبدیل شد تا جایی که چاپ صدم را نیز از سر گذراند. «دا» همچنین پرفروش ترین کتاب سال انتشارات سوره مهر نیز شد.

یکی از کتاب هایی که با توجه به فروش بعد از چاپ، به یکی از پر فروش‌ها تبدیل شد؛ «نون نوشتن» محمود دولت آبادی بود که چندی پیش از سوی نشر چشمه به چاپ رسید.

پنج هزار نسخه چاپ اول این کتاب به فاصله چند روز بعد از انتشار به فروش رسید. «نون نوشتن» نقطه‌نظرات محمود دولت‌آبادی درباره‌ نوشتن و تجربیات و خاطرات سال‌های نویسندگی‌اش است که به شکل یادداشت‌های سالانه درباره‌ کارهایی که کرده، انتشار یافته است. «بابانظر» که به روایت خاطرات شهید محمدحسن نظرنژاد می پردازد نیز در سال ۸۸ رونمایی شد. این کتاب که در فاصله چهارماه به چاپ بیستم رسید، توجه بسیاری از مسئولان، هنرمندان، منتقدان و... را به خود جلب کرد و توانست یکی از موفق ترین کتاب‌ها در عرصه خاطره نویسی باشد. «بابانظر» در چاپ های جدید خود با لوح فشرده‌ «درد دل های پرویز پرستویی درباره کتاب بابانظر» عرضه شد.

● «برف و سمفونی ابری» داستانی درباره مردگان

مجموعه داستان «برف و سمفونی ابری» نوشته پیمان اسماعیلی یکی دیگر از کتاب های مهم بود که البته در سال ۱۳۸۷ به چاپ رسید اما در سال ۸۸ نیز توانست یکی از کتاب های مورد توجه باشد. این کتاب در ۹۵ صفحه، یک هزار و ۷۵۰ نسخه و با قیمت یک هزار و ۸۰۰ تومان برای اولین بار در تابستان ۸۷ از سوی نشر چشمه منتشر شد. این کتاب شامل هفت داستان کوتاه است و موضوع اصلی بیشتر این داستان‌ها «مردگان» هستند. نخستین داستان از این کتاب پیش از این موفق شده بود مقام نخست جایزه داستان کوتاه شهر کتاب را در سال ۱۳۸۶ از آن خود کند.

مجموعه داستان «برف و سمفونی ابری» در رشته ادبیات نمایشی عنوان برترین اثر جایزه «روزی روزگاری» را از آن خود کرد.

«مرگ بازی» اثری قابل اعتنا در ادبیات معاصر «مرگ بازی» شامل ۹ داستان کوتاه نوشته پدرام رضایی‌زاده در۷۳ صفحه، یک هزار و ۴۰۰ تومان تابستان ۸۷ از سوی نشر چشمه منتشر شد و همچون «برف و سمفونی ابری» در سال ۸۸ نیز یکی از کتاب های محبوب و مورد توجه بود. این کتاب به گفته منتقدان اثری قابل توجه است.

«آفتاب پرست نازنین» داستانی که زیر سایه جنگ ایران و عراق می گذرد.«آفتاب پرست نازنین» نیز یکی دیگر از کتاب هایی است که به عنوان اثری محبوب شناخته شد و نظر مخاطبان و منتقدان را به خود جلب کرد. این رمان در ۲۸۵ صفحه با قیمت پنج هزار و ۵۰۰ تومان از سوی نشر هیلا منتشر شد.

فضای این رمان جایی است در نزدیکی مرز ایران و عراق؛ اما زمان داستان سال‌ها پس از جنگ تحمیلی عراق علیه ایران است البته این کتاب جنگ را ذاتا عنصری نامطلوب معرفی می کند که زندگی اجتماعی، اخلاقی و حتی عاطفی آدم‌ها را تحت تاثیر قرار داده است.

● اعداد حرف می‌زنند

این آمارها در سال‌های اخیر به‌دست آمده است که در سایت‌های اینترنتی و توسط علاقه‌مندان و در نبود یک سیستم مناسب آمارگیری به‌دست آمده است. می‌توان به آنها اعتماد کرد؟

۴۷۴ هزار* کشتی پهلو گرفته / سید مهدی شجاعی* چاپ اول ۶۸ / ۲۷ چاپ تا کنون. «کشتی پهلو گرفته» یک کتاب مذهبی است که ماجرای شهادت حضرت زهرا (س) را از زبان شخصیت‌های مرتبط با زندگی آن حضرت تعریف می‌کند.

دلیل فروش: ژانر مذهبی کتاب و روایت خوشخوان و ساده از یک واقعه تاریخی که برای ما اهمیت فراوانی دارد.

۲۶۰ هزار* بامداد خمار / فتانه حاج سید جوادی* چاپ اول ۷۴ / ۷۲ چاپ تا کنون. حال و هوای رمان، یک فیلم هندی تمام عیار است. دختر پولدار داستان یک دل نه صد دل عاشق پسر یه لاقبایی می‌شود و با او ازدواج می‌کند.

دلیل فروش: استفاده موفق از کلیشه‌های داستان‌های عامه پسند باعث شد که این کتاب حتی از سوی منتقدان جدی گرفته شود.

۱۵۰ هزار* چراغ‌ها را من خاموش می‌کنم / زویا پیرزاد* چاپ اول ۸۰ / ۳۰ چاپ تا کنون .کلاریس زنی است که تقریبا بدون آرزو، غم و حتی شادی که مدام یکسری از کارهای روزمره خانه را تکرار می‌کند. تکرار است که او را حسابی کفری کرده.

دلیل فروش: فضای زنانه و دغدغه‌های قهرمان داستان به شدت مورد استقبال منتقدان قرار گرفت و حتی جایزه کتاب سال را هم برد.

۱۵۰ هزار* دا / زهرا حسینی* چاپ اول ۸۷ / ۶۴ چاپ تا کنون. خاطرات یک دختر جوان از روزهای مقاومت خرمشهر که کاملا مستند است و اعظم حسینی آنها را به شکل داستان درآورده است.

دلیل فروش: کتاب پر از جزئیاتی از جنگ است که تابه‌حال کسی حال و حوصله نوشتن آنها را نداشته.

۱۴۰ هزار* شب سراب / ناهید پژواک* چاپ اول ۸۰ / ۲۰ چاپ تا کنون. داستان «بامداد خمار» را بر عکس کنید، ماجرای این کتاب دستتان می‌آید. همه مقصرها و مظلوم‌ها را با هم جا به جا کنید، می‌شود خلاصه داستان این کتاب.

دلیل فروش: استفاده از یک داستان عامه پسند جواب پس داده.

۹۵ هزار* کلیدر / محمود دولت آبادی* چاپ اول ۶۸ / ۲۰ چاپ تا کنون. اسم این رمان از روستایی در نیشابور گرفته شده که حوادث در آن اتفاق می‌افتد. داستان، ماجرای مبارزات گل محمد با خان‌هاست.

دلیل فروش: شخصیت پردازی خوب و تم مبارزه ای داستان که کلا ً با حال و هوای ما ایرانی‌ها می‌خواند.

۹۰ هزار* سو و شون / سیمین دانشور* چاپ اول ۴۸ / ۱۵ چاپ تا کنون. کتاب شرح ماجرای زنی است که شوهرش توسط عوامل رژیم پهلوی کشته شده است و این به چشم او شبیه داستان سیاوش است.

دلیل فروش: کتاب نثر ساده و آسان خوانی دارد.

۸۰ هزار* سهم من / پرینوش صنیعی* چاپ اول ۸۱ / ۱۶ چاپ تا کنون. قصه دختری که شیفته داروخانه چی محل شان است اما به دخالت خانواده‌اش مجبور به ازدواج با یک پسر سیاسی می‌شود. همین سیاسی بودن آقا هم کار دست‌شان می‌دهد و...

دلیل فروش: استفاده از کلیشه‌های داستان‌های عامه پسند.

۸۰ هزار* بار دیگر شهری که دوست می‌داشتم / نادر ابراهیمی* چاپ اول ۴۵ / ۱۸ چاپ تا کنون. داستان پسر مردی کشاورز است که عاشق دختر خان می‌شود. مرد زمانی این داستان را روایت می‌کند که عشقش (هلیا) بعد از فرارشان او را تنها رها کرده و به خانه برگشته.

دلیل فروش: تم عاشقانه داستان. البته این تم با تکنیکی متفاوت از عامه پسندها نوشته شده و نشر نادر ابراهیمی ‌هم بی تاثیر نیست.

۷۵ هزار* روی ماه خداوند را ببوس / مصطفی مستور* چاپ اول ۱۳۷۹ / ۲۱ چاپ تا کنون. داستان، داستان سرگشتگی‌های یک جامعه شناس جوان به نام یوسف است که تازه درسش تمام شده و نمی‌داند جایگاه خدا در زندگی‌اش کجاست.

دلیل فروش: نگاه نو به حرف‌ها و سوال‌های مذهبی باعث شده تا این کتاب بین خوانندگان محبوبیت پیدا کند. یکی از نکات کتاب همین بود که هیچ کس در آن سفید یا سیاه مطلق نبود و مثلا ً همین عنوان کتاب از حرف‌های یک زن خیابانی در داستان است.

۶۳ هزار* کافه پیانو / فرهاد جعفری* چاپ اول ۸۶ / ۲۱ چاپ تا کنون. مرد که از قضا روزنامه‌نگار هم بوده، حالا ورشکست شده و برای گذراندن زندگی، کافه جمع و جوری زده و روز و شبش را در آنجا و با مشتری‌هایش می‌گذراند. کافی‌من به یکی ازمشتری‌هایش علاقه‌مند می‌شود.

دلیل فروش: نثر وبلاگی و فضایی که داستان در آن می‌گذرد (کافه)، خیلی به حال و هوای این روزهای جوانان نزدیک است.

۵۷ هزار* من او / رضا امیر خانی* چاپ اول ۷۸ / ۲۶ چاپ تا کنون. داستان مربوط به زندگی فردی به نام علی فتاح (از خانواده‌های قدیمی ‌تهران) است. علی فرزند یک تاجر معتبر است که در جنوب شهر زندگی می‌کنند. در نوجوانی عاشق مهتاب _ خواهر عزیزترین رفیقش کریم که نوکرشان هم بود _ می‌شود ولی این علاقه در طول عمر مهتاب به ازدواج نمی‌انجامد.

دلیل فروش: تم عاشقانه و زبان و دیالوگ نویسی امیر خانی حسابی به خوانده شدن کتاب کمک کرد.

سیدمهدی موسوی تبار