سیره فاطمی, الگوی جاویدان

در این پژوهش بر آنیم تا با بررسی سیره عبادی, سیره اخلاقی و رفتاری و سیره سیاسی اجتماعی آن حضرت از بُعد شخصیت والای حضرت را شناسایی و متعاقباً علل جاودانگی آن حضرت را به عنوانی الگوی جاویدان برای نسل حاضر بررسی نماییم

الگوهای ماندگار حضرت زهرا برای سایر ملل و اعصار چه می‌باشد و چه عواملی باعث جاودانگی این الگوها شده است؟ حضرت زهرا (س) برای همه اعصار و همه نسلها الگوها و آموزه‌های عبادی، اخلاقی، رفتاری، سیاسی و اجتماعی ارائه داده‌اند و علل جاودانگی آن حضرت جهان‌بینی خاص آن حضرت، داشتن اندیشه‌ای فراتر از زمان و مکان، پیوند با سرچشمه هستی، تبلور ارزشهای انسانی، داشتن تدبیر شگرف و عمیق جامعیت و کمال می‌باشد.

بدون تردید شخصیت حضرت فاطمه زهرا (س) در همه اعصار و قرون گذشته الگوی بسیار مناسبی برای مردم خصوصاً نسل جوان بوده و هست از این رو در این پژوهش بر آنیم تا با بررسی سیره عبادی، سیره اخلاقی و رفتاری و سیره سیاسی- اجتماعی آن حضرت از بُعد شخصیت والای حضرت را شناسایی و متعاقباً علل جاودانگی آن حضرت را به عنوانی الگوی جاویدان برای نسل حاضر بررسی نماییم.

اما به درستی شخصیت حضرت فاطمه زهرا(س) نزد شیعیان آ‌ن‌گونه که شایسته است هیچ‌گاه شناخته نشده. در این امر عوامل گوناگونی دخالت دارد. شاید یک عامل این باشد که از زندگی آن حضرت بیشتر بعد مصیبت و غم مطرح شده و از ابعاد دیگر آن غفلت شده است. باید این بعد از شخصیت آن بانوی بزرگ را خوب تبیین کرد که آن حضرت چگونه سیده و الگوی زنان جهان است. باید یادآور شد که آن حضرت چه خدماتی به امت اسلام، به دین خدا و به جهان بشریت نمود. برای بررسی عوامل ناشناخته ماندن بزرگ بانوی اسلام نزد شیعیان به موارد ذیل اشاره می‌شود:

▪ نگاه سطحی‌نگرانه و تک‌بعدی به شخصیت آن حضرت

▪ نگاه تاریخی محض به زندگانی آن حضرت

▪ عدم درج زندگانی و شخصیت آن حضرت در دوره‌ها و کتابهای آموزشی

▪ عدم تحقق، پژوهش و تهیه فیلم‌ها و برنامه‌نویسی‌های اساسی (کنگره فاطمه‌شناسی در این راستا تلاش‌های بسیار مفید و ضروری را انجام داده است.)

▪ عدم وجود آثار مهم و ماندنی درباره آن حضرت

▪ عدم شناخت صحیح وکافی نسبت به نظام توحید، آفرینش، انسان و جایگاه رهبران و اولیای الهی

● ضرورت بحث از شناخت شخصیت حضرت زهرا برای نسل حاضر:

بحث از آن حضرت در شرایط فعلی به دلایل ذیل ضروری می‌نماید:

۱) بحث از حضرت فاطمه زهرا بحث درباره زنی است که نقش‌های متعددی را در زندگی ایفا کرده و با این که عمری محدود و کوتاه داشت و دوران زندگی‌اش بسیار اندک بود ولی تاریخ حیاتش به گونه‌ای است که هر ورقی از آن برای ما و آیندگان درس زندگی است. آن بزرگوار تنها به عصر خود تعلق نداشت بلکه او الگویی جاویدان برای عصرهاست.

۲) بحث از حضرت فاطمه زهرا (علیها السلام) به حقیقت بحث درباره مادر است. مادر منشأ اصلاح است و حضرت فاطمه زهرا یک مادر است، مادری فداکار برای همه امت، به خصوص برای همه جوانان و انسان‌های آزاده و آماده‌ای که می‌خواهند راه صلاح را در زندگی بپیمایند.

۳) بحث درباره حضرت زهرا و معرفی زندگی‌اش برای همگان راه‌گشاست زیرا در عصر ما که عصر گسیختگی عقاید و ایدئولوژی‌هاست برای بدست آوردن هدف روشن و جهت زندگی، عده‌ای مات و مبهوتند. در چنین شرایطی چه بهتر که راه فاطمه که مورد تأیید دوست و دشمن و دارای جنبه‌های عملی و الگویی است عرضه گردد.۱

● آموزه‌ها و الگوهای حضرت فاطمه زهرا

▪ آموزه‌ها و سیره عبادی و خداترسی فاطمه زهرا (سلام‌الله علیها)

عبادت حضرت فاطمه زهرا یک عبادت خشک و بی روح نبود، بلکه حضرت فاطمه چون عالمه و محدثه بود، عبادت او توأم با خشوع و خلوص بود که این‌گونه عبادت سازنده و باعث تکامل روح است.

قرآن کریم از عبادت همراه با خشوع ستایش می‌کند و می‌فرماید: «قد افلح المومنون الذین هم فی‌صلاتهم خاشعون»۲

عبادت همراه با خشوع که با حضور قلب در پیشگاه خداست ستایش دارد نه عبادت با خضوع که با اعضا و جوارح انجام می‌گیرد و از هر فردی ساخته است.

لذا آنچه اهمیت دارد کیفیت و روح عبادت است و حضرت فاطمه زهرا (ع) وقتی در محراب عبادت قرار می‌گرفت دگرگون می‌شد و خشیت الهی سراسر وجودش را فرا می‌گرفت، ستون‌های بدنش به لرزه در می‌آمد و اشکهای سوزانش جاری می‌شد. او با تمام وجود در محضر خدا قرار می‌گرفت.۳

سیره و شیوه خداترسی حضرت فاطمه زهرا در سه بخش قابل توجه است:

الف) در رابطه با رعایت حق زوجیت که می‌کوشید به گونه‌ای عمل کند که شوهر از او راضی باشد و حق او ادا شده باشد. آن حضرت به اندازه‌ای حساب شده عمل می‌کرد که تمام نارسایی‌های طبیعی خانه را بتوان تحمل کرد و هیچ‌گاه به روی حضرت علی نیاورد و هیچ‌گاه از او تقاضا و خواهشی نکرد که مبادا بر حسب اسباب و علل طبیعی و عادی، حضرت علی تهیدست باشد و خجالت بکشد.

این‌گونه برخورد نشانه رعایت حریم حق زوجیت بوده و نشان می‌دهد که آن حضرت تا چه اندازه آن را مراعات می‌کرده است و با این که دردانه رسالت بود هیچگاه در زندگی مشترک در برابر حضرت علی خود را مطرح نکرد و به حساب نیاورد.

ب) عبادت و نماز و دعا ، علائق شدید آن حضرت بود. بهترین دلیل بر عشق عبادی وی این است که با اینکه تمام کارهای خانه را به حکم تقسیم رسول‌الله تقبل نموده بود و باید گندم را با آسیاب دستی آرد کرده و طبخ نماید و... که طبعاً از کثرت کار، خسته و ناتوان می‌گردید و شب را باید استراحت می‌کرد، اما فرزندش امام حسن می‌فرماید: مادرم از سحر تا سپیده صبح، پیوسته رکوع و سجود به جا می‌آورد و می‌شنیدم که مؤمنین و مؤمنای را دعا می‌کرد و آنها را نام می‌برد.

ج) سیره حضرت زهرا درباره حجاب و حریم بسیار حساس بود. آن حضرت در رعایت فرمان الهی در رابطه با حجاب و فاصله نامحرم بی‌نظیر بود. چنان به این موضوع پایبند بود که هنگام بیماری و در بستر شهادت، یکی از غصه‌های او این بود که پس از ارتحال، مبادا بدن او را به گونه‌ای حمل کنند که نامحرم حجم آن را ببیند.۴

همچنین ایشان در شبهای مبارک قدر نه تنها خود تا به صبح، شب‌زنده‌دار بود بلکه آنچنان اهمیت برای این شب قائل بود که کودکان خردسال خویش را از قبل آماده می‌کرد تا در شب قدر تا صبح بیدار باشند و به تهجد و عبادت بپردازند و از فیوض الهی در این شب کمال بهره را ببرند و سعادت خویش را تأمین کنند.

روش حضرت فاطمه این بود که کسی از اهل خانه در شب قدر به خواب نرود. آنان را روز قبل به کم غذا خوردن و استراحت لازم وا می‌داشت تا بتوانند شب قدر، شب زنده‌داری کنند. آن حضرت می‌فرمود: محروم آن کسی است که از خیر و فیوض شب قدر محروم باشد.۵

حدیث شریف فوق سیره و شیوه زندگی حضرت را بیان می‌کند که همواره سعی می‌کرد تا از روز قبل، فرزندان و اهل خانه را آماده کند تا بتوانند در شب قدر بیدار بمانند. این یک نمونه از اهمیت دادن حضرت به دستورهای دینی در تربیت فرزندان است. البته نمونه بسیار روشن و بارز آن که حتی سعی دارد کودکان نابالغ را در شب قدر بیدار نگه دارد همان امری است که اکثر مردم حتی درباره نوجوانان و جوانان از آن غافل هستند.

امام حسن مجتبی علیه‌السلام در مورد نحوه عبادت مادر برزرگوارشان می‌فرمایند: «ما کان فی‌الدنیا اجحد من فاطمه، کانت تقوم حبی تتورم قدماها.»۶

حضرت زهرا در عبادت خداوند عابدترین مردم بود. او آنقدر برپا می‌ایستاد تا پاهایش ورم می‌کرد.

حضرت فاطمه زهرا در این دنیا کم زیست اما لحظه به لحظه عمر پر برکت ایشان در متن و بطن مکتب وحی بود. آن حضرت شب و روز با پدر بزرگوارشان و سپس چند سالی نیز با امیر مومنان بود که ایشان نیز آیینه تمام نمای وحی و قرآن بودند. در واقع تمام ارزش‌ها، فضیلت‌ها، حماسه‌ها، اندیشه‌ها و شخصیت پیامبر در وجود مبارک حضرت زهرا(س) متبلور گشت و به سان چشمه‌ای که به دریا متصل شود خود دریایی بی‌پایان شد. این گونه بود که آن حضرت در طول عمر شریف و بابرکت خود راه بسیاری را پیمود، به همین روی آن حضرت تنها الگو و اسوه زنان نیست بلکه اسوه همه مردان و زنان جهان در هر عصر و نسل و هر دینی و مرامی به شمار می‌آید. زیرا عناصر شخصیت ایشان در واقع عناصر اسلام و انسان کامل واقعی است. تمام مردان و زنان مسلمان وغیر مسلمان جهان نیز می‌توانند ابعاد ارزشی، اخلاقی و حماسی آن حضرت را با توجه به شرایط و مقتضیات روز، در زندگی خود پیاده کنند و در مسیر فضیلت، علم و کمال پیش روند.

▪ آموزه‌ها و سیره اخلاقی و رفتاری حضرت فاطمه زهرا (س)

الف) آموزه‌های اخلاقی و رفتاری ایشان برای جوانان

حضرت فاطمه زهرا (علیها‌السلام) جوانی نیکومرام، پرعاطفه،‌ متین، خردمند، با ایمانی کامل و بانویی است که همه جوانی خود را در راه اسلام، مسلمین، اهداف و رسالت و دفاع از ولایت و رهبری مصروف داشت.

آن حضرت جوانی مستعد، بانشاط در عبادت، کدبانویی در خانه‌داری، مهذب، و خودساخته در اخلاق، موفق در خانه‌داری و تربیت فرزند، خوش‌بیان، شجاع و حاضر در صحنه‌های سیاسی و نظامی صدر اسلام، دارای جاذبه فوق‌العاده در برابر مؤمنین و دافعه‌ای شدید در برابر منافقین و مشرکین بود.

حضرت فاطمه (علیها‌السلام) که در ارتباط با خدا و در ارتباط با مردم و خانواده موفق‌ترین و پیروزمندترین انسان‌هاست در عمری کوتاه توفیق هجرت، جهاد، تربیت چهار فرزند نمونه و به یادگار گذاشتن صحیفه فاطمیه را داشت. جوانان امروز ما چه دختر و چه پسر باید با کسب بصیرت مکتبی، تقویت خردمندی و زنده‌نگه داشتن احساسات و عواطف دینی در ابعاد ارزشی علمی و اخلاقی، سیاسی و اجتماعی، مطالعه، حرکت،‌ رشد و تکامل داشته باشند و این را یقین بدانند که امروز هم در پرتو روح مقدس حضرت فاطمه زهرا می‌توان در مسیر بندگی و سازندگی به برترین مدارج کمال و معنویت نایل آمد و در حد خود، انسان کامل شد!

ب) آموزه‌های اخلاقی و رفتاری حضرت زهرا برای زنان و دختران

شخصیت و مکتب حضرت زهرا الهام‌گر یک اندیشه سازنده برای انسان‌هاست. این اندیشه متعالی و سازنده انسان را به سوی رشد و تعالی و شکوفایی ارزش‌ها و قوای انسانی فرا می‌خواند تا وی برای اسلام و جامعه، فردی مفید و ارزشمند باشد.

مکتب فاطمه به دختران و زنان ما می‌آموزد که مسئولیت شناس و مسئولیت پذیر باشند و بدین نکته اساسی در زندگی خود توجه کنندکه هر کسی باید در روز قیامت،‌ پاسخگوی اعمال و استعدادهای خود باشد.

حیات فاطمه به همه می‌آموزد که تنها در مسیر خدا گام بردارند. برای او زندگی کنند، لحظه‌ای از عمر و استعداد خود را در بطالت و بیهودگی صرف نکنند، برای زندگی و لحظات خویش برنامه‌ریزی داشته‌ باشند و لحظه‌ای از مجاهدت در راه خدا و خدمت به مردم فروگذار ننمایند.

فاطمه به همه می‌آموزد چگونه از یک زندگی طیبه و حیات پربار انسانی برخوردار گردند؛ راه قرب به خدا و تکامل انسانی را بپیمایند و جز در راه و فداکاری برای اسلام گام برندارند.

حضرت فاطمه زهرا یک الگوی سنت‌شکن است؛ سنت‌هایی که به طور غلط در جامعه شایع شده و مردم را اسیر و گرفتار خود کرده است. او تجربه به عملی پیامبر بود و رسول خدا در وجود او همه سنت‌ها اصول و برنامه‌های اسلامی را درباره زنان پیاده کرد.

پیامبر توسط او نشان داد که والدین چگونه دختران خود را بپذیرند و دوست بدارند و در آن هنگام که دختران خود را زنده به گور می‌کردند او دست دخترش را می‌بوسید پیامبر از طریق او نشان داد که زن در جهان بینی‌ اسلام از چه دریچه‌ای باید نگریسته شود. پیامبر از طریق فاطمه نشان داد که بی‌پسر، ابتر نیست، او حتی می‌تواند خیر کثیر باشد. او الگوی سنت شکن حتی درباره ازدواج بود در آن عصر، بزرگزادگان جز با بزرگزادگان و ثروتمندان ازدواج نمی‌کردند اما او این سنت را شکست و با حضرت علی که از لحاظ مالی انسان توانگری نبود و حتی خرج عروسی را از محل فروش زره تهیه کرده بود ازدواج کرد.۸

ج) آموزه‌های اخلاقی و رفتاری ایشان در امر ازدواج

برخی از آموزه‌های اخلاقی و رفتاری این ازدواج مقدس عبارتند از:

۱) یکی از اصول اساسی و رازهای موفقیت ازدواج، کفویت و همتا بودن دختر و پسر باهم است، زیرا تنها در صورت همتا و همشأن بودن دو زوج است که درک متقابل آنان از یکدیگر را امکان پذیر می‌کند.

۲) پیامبر گرامی بدون رضایت دخترش به خواستگار پاسخ مثبت نداد و در واقع انتخاب شوهر را به دخترش تحمیل نکرد.

۳) معیار گزینش داماد در نظر رسول مکرم اسلام (ص) ایمان و تقوا و معنویت بود، نه ثروت مقام و شهرت.

۴) دختر نیز تسلیم امر پدر بود و چو رضایت پدر برگوارش با این ازدواج را از چهره مبارکش تشخیص داد و خودش هم با ازدواج با حضرت علی (ع) راضی بود، در کمال عفت و حیا سر به زیر افکند و با سکوت خود رضایتش را اعلام کرد.

۵) میزان مهریه، اندک و متناسب با شرایط مالی داماد بود.

۶) کمی مهریه آن هم برای دختر رهبر جهان اسلام و پیامبر بزرگ آسمانی و برای تنها دختر عزیز و دلبند او امری مهم، در خور توجه دقت و درس آموزی است چرا که اگر سعادت و خوشبختی در مهریه زیاد بود، هیچکس بیش از پیامبر نسبت به سعادت دخترش علاقمند نبود.

۷) پدر عروس از تحمیل هر گونه مخارج اضافی بر داماد پرهیز داشت.

۸) در تهیه جهیزیه به ضروری‌ترین و ابتدایی‌ترین وسائل زندگی در آن عصر بنده شد و منش پیامبر بر ساده زیستی استوار بود.

▪ آموزه‌ها و سیره سیاسی- اجتماعی حضرت فاطمه زهرا

حضرت فاطمه زهرا مواضع اجتماعی و سیاسی بنیادی و مهمی را اتخاذ فرمود که این مواضع کاملاً جدی و ایجابی بود، نه سلبی و بی‌طرفانه.

چنان که می‌دانیم ولایت مداری حضرت فاطمه زهرا(س) و دفاع از حضرت علی(ع) به عنوان امری شخصی فردی نبود بلکه در واقع مسأله امت و اصل اسلام بود و به همین دلیل، حرکت فاطمه زهرا(س) در این رابطه حرکتی در راستای حمایت از امت اسلامی و رسالت مکتبی به شمار می‌آید.

موضع آن حضرت درباره فدک نیز صرفاً یک مسأله مالی و دنیای نبود بلکه موضعی به عنوان احیای حق و حقیقت تلقی می‌شود. سایر حکومت‌ها و مواضع حضرت فاطمه زهرا (علیهااسلام) نیز همه از همین منظر قابل ادراک است. بلکه اساساً باید اذعان داشت که تمامی حرکات و سکنات، گفتار و کردار، فریاد و سکوت، گریه و ناله اعتراض و انتقاد، موافقت و مخالفت، دعا و نفرین و موضعگیری‌های آن حضرت، برخاسته از متن اسلام و حمایت از دین خدا و امت اسلامی بود.

بنابراین یک زن مسلمان با تأسی به سخن و سیره حضرت فاطمه زهرا (سلام‌ا... علیها) باید در صحنه‌های اجتماعی و سیاسی برای دفاع از حریم حق و حقیقت شرکت کند.

شرکت زنان در مسئولیت‌های عمومی، نه تنها از نظر اسلام ممنوع نمی‌باشد بلکه در بسیاری از موارد واجب و لازم هم بوده و تکلیفی الهی به حساب می‌آید و اگر از حضرت فاطمه زهرا(س) نقل شده که فضیلت زن مسلمان این است که نه او مرد نامحرم را ببیند و نه مرد نامحرم او را ببیند هرگز به معنای انزوا و گوشه‌نشینی زن مسلمان نیست بلکه یا منظور این است که زن در فعالیت‌های اجتماعی باید آن چنان مقررات اسلامی را رعایت کند که موجب نگاه حرام نامحرمان نشود و خود نیز از نگاه حرام به نامحرم بدور باشد، یا به آن معناست که در مدیریت امور بانوان، خود زنان باید آن را عهده‌دار باشند تا نیازی به تماس با مرد نامحرم نباشد.

در هر صورت دیدگاه حضرت زهرا هیچ‌گاه انزوای زن مسلمان و خانه‌نشینی او نیست. چگونه ممکن است حضرت فاطمه زهرا که الگو و اسوه برای همه مسلمانان است خود در صحنه‌های سیاسی اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی شرکت کند آن‌گاه زنان دیگر را از انجام این فعالیت‌های منع نموده و بفرماید فضیلت زن آن است که او نامحرم را نبیند و نامحرم هم او را نبیند! این سخن اگر به معنای انزوای زن مسلمان باشد هم با آیات و روایات و هم با سیره حضرت فاطمه زهرا منافات دارد !

● فاطمه حامی ولایت

حضرت فاطمه زهرا (علیهاالسلام) که خودش بر نقش مهم مردم در برپایی و تداوم حکومت حق واقف بود قبل از آن که مردم را به یاری و حمایت از حضرت علی (علیه السلام) فراخواند خود در اطاعت و پیروی از امام، اسوه و نمونه بود.

دختر پیامبر برای کسب رضای خدا و در راستای تقویت ولایت، همواره رضایت‌مندانه و خالصانه از دستورهای مولای خویش اطاعت می‌کرد و ضمن این که خود به تکلیف عمل می‌کرد، در عمل به پیروان از دستورهای مولای خویش اطاعت می‌کرد و ضمن این که خود به فعالیت عمل می‌کرد، در عمل به پیروان خویش درس فرمانبرداری از ولی امر را می‌آموخت و پس از آن با گفتار، مردم را به حمایت از امام حق فرا می‌خواند.

حضرت فاطمه زهرا (علیهاالسلام) در زمان پدر بزرگوارش نیز چنین بود. آن حضرت پیش از آنکه خود را دختر پیامبراکرم (صلی‌الله‌علیه و اله) بداند بنده خدا و پیرو پیامبر و مطیع ولی امر می‌دانست. از این رو دستورهایی که برای مسلمانان نازل می‌شد، کاملاً آنها را اجرا می‌کرد و خود را استثنا نمی‌نمود. این مطلب در پیروی آن حضرت از ولایت نیز به خوبی مشاهده می‌شد. آن بزرگوار اطاعت از پیامبر اسلام را به عنوان این که او رسول خداست و امیرمومنان را به عنوان این که بر او ولایت دارد واجب می‌دانست.۱۲

از این جا می‌توان به این نتیجه بسیار مهم دست یافت که هرگاه اسلام و امت اسلامی نیاز به فداکاری و حرکت مسلمانان پیدا کرد، همه آنها از جمله زنان نیز باید به حمایت از دین خدا برخیزند و نمی‌توان گفت که حضرت فاطمه زهرا (علیها‌السلام) تکلیف‌ خاصی نسبت به خود داشت و دیگران چنین تکلیفی ندارند.

در واقع حرکت حضرت فاطمه زهرا(علیها‌السلام) بلکه رسول خدا و سایر معصومین در همان چارچوب تکالیف و وظایف مسلمانان نسبت به دین و جامعه قابل تحقق و توجیه است و هیچ‌گونه تمایزی با وظایف دیگر مسلمانان ندارد.

بنابراین هرگاه « ملاک و معیار» موجود شد، عمل بر طبق آن نیز واجب خواهد گردید. چه حضرات معصومین باشند و چه سایر مسلمانان یعنی همان‌گونه که قبلاً اشاره شد هرگاه دین نیاز به یاری داشت همه باید به پا خیزند چه زنان و چه مردان و در ارتباط با زنان، حضرت فاطمه زهرا (علیهاالسلام) و دخت گرانقدرش حضرت زینب (علیها‌السلام) در این زمینه بهترین الگو و اسوه به شمار می‌آیند.

فهرست منابع و مأخذ:

۱- قرآن کریم.

۲- احمدی، حبیب‌الله، فاطمه الگوی زندگی، چاپ دوم، قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه عملیه قم، ۱۳۷۵

۳- بطحائی گلپایگانی، سید هاشم، فاطمه کوثر رسالت، قم: روحانی۱۳۸۰

۴- امام خمینی،‌ روح‌ا...، ولایت فقیه، چاپ هشتم، تهران، مؤسسه نشر آثار امام ۱۳۷۸

۵- شمس‌الدین، سید مهدی، بانوی نمونه، قم: دارالفکر، ۱۳۷۶

۶- حسینی شاهرودی، سید محمد،‌ فاطمه حامی ولایت، تهران: شجره طوبی ۱۳۷۷

۷-قائمی، علی، فاطمه برترین بانوی اسلام، چاپ هفتم، قم: هجرت، ۱۳۷۵

۸- در مکتب فاطمه، چاپ پنجم، تهران: امیری، ۱۳۷۵

۹-کرمی، علی، سیره و سیمای ریحانه نبی، قم: دلیل، ۱۳۷۹

۱۰- محمد نژاد، میرعلی، پرسش و پاسخ پیرامون حضرت فاطمه زهرا، تهران، نسا، ۱۳۸۰

۱۱- مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، تهران: داراکتب الاسلمیه، ۱۳۶۲

۱۲-نیلی‌پور: مهدی، فرهنگ فاطمیه، اصفهان: رزمندگان اسلام، ۱۳۷۷

۱۳- نصیرپور، محمدقاسم، زندگی فاطمه زهرا، چاپ دوم، تهران: مطالعات تاریخ و معارف اسلامی، ۱۳۷۲

پی‌نوشت‌ها:

۱-علی قائمی: قاطمه برترین بانوی اسلام: چاپ هفتم، قم: مؤسسه انتشارات هجرت، ۱۳۷۵، صص ۳۶-۳۴

۲-سوره مؤمنون، آیات ۱ و ۲

۳-حبیب‌ا... احمدی، فاطمه الگوی زندگی، چاپ دوم، قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوتزه علمیه قم، ۱۳۷۵، صص ۷۰-۷۱

۴-سید هاشم بطحانی گلپایگانی، فاطمه، کوثر رسالت، قم: روحانی، ۱۳۷۸، صص ۹۰-۸۵

۵-بحارالنوار، ج ۹۴، ص ۱۰، حبیب، ا... احمدی، پیشین، صص ۱۳۵-۱۳۴

۶-بحارالانوار، ج ۴۳، ص ۷۶

۷-مهدی نیل پور، فرهنگ فاطمیه، اصفهان: مؤسسه فرهنگی هنری رزمندگان اسلام ۱۳۷۷، صص ۱۳۳-۱۳۲

۸- علی قائمی، فاطمه برترین بانوی اسلام، پیشین، صص ۵۲-۵۳

۹-سید مهدی شمس‌الدین، بانوی نمونه، قم: دارالفکر، ۱۳۷۶- صص ۲۶-۲۲

۱۰-محمد قاسم نصیرپور، زندگانی فاطمه زهرا، چاپ دوم، تهران: مطالعات تاریخ و معارف اسلامی، ۱۳۷۲، صص ۵۰-۴۷

۱۱- حبیب الله احمد، پیشین صص ۲۲۷-۲۲۸

۱۲- سید محمد حسینی شاهرودی، فاطمه حامی ولایت ، تهران: شجره طوبی، ۱۳۷۷، ص۳۳-۳۲

۱۳- مهدی نیلی پور، پیشین، ص ۴۷-۳۲

۱۴- علی قائمی، در مکتب فاطمه، چاپ پنجم، تهران: انتشارات امیری، ۱۳۷۵، ص ۲۳۳

۱۵- تلحیض از کتاب، علی کرمی، سیره و سیمای ریحانه پیامبر، قم: دلیل، ۱۳۷۹، صص ۳۲۴-۲۷۴

۱۶-تلخیص از کتاب: حضرت امام خمینی ولایت فقیه، چاپ هشتم، تهران: مؤسسه نشر آثار امام، ۱۳۷۸، صص ۴۳-۳۹

۱۷- میر علی محمد نژاد، ششصد پرسش و پاسخ پیرامون حضرت فاطمه زهرا (س)، تهران: سنا، ۱۳۸۰، صص ۴۸۳-۵۱۰

---