بی حجابی نوعی هنجار شکنی اجتماعی در جامعه امروز ایران

در هر جامعه ای پیوند اجتماعی , اعتماد ,همبستگی گروهی , پایبندی به تعهدات وارزشها از سرمایه های اجتماعی محسوب می شوند و سرمایه اجتماعی بنحوی متناظر با نظم اجتماعی است وتقویت آن برای تداوم حرکت جامعه وحفظ نظم آن ضروری ست بنابراین کاهش سرمایه های اجتماعی بزرگترین عامل تهدیدکننده نظم اجتماعی وزمینه ساز بروز کجرویها و هنجار شکنی هاست

● مقدمه

در هر جامعه ای پیوند اجتماعی ، اعتماد ،همبستگی گروهی ، پایبندی به تعهدات وارزشها از سرمایه های اجتماعی محسوب می شوند و سرمایه اجتماعی بنحوی متناظر با نظم اجتماعی است وتقویت آن برای تداوم حرکت جامعه وحفظ نظم آن ضروری ست بنابراین کاهش سرمایه های اجتماعی بزرگترین عامل تهدیدکننده نظم اجتماعی وزمینه ساز بروز کجرویها و هنجار شکنی هاست .

کج رفتاری از دیدگاه جامعه شناختی به هرنوع رفتاری اطلاق می شود که با هنجارها یا مقررات گروه هم نوایی نداشته باشد ودر هر جامعه باتوجه به ارزش ها و هنجارهای مسلط بر آن مصادیق متفاوتی از کجروی تعریف می شود .درواقع کج رفتاری وکجروی در جامعه تحت تأثیر هنجارها وارزشهای مسط و حاکم بر آن تعریف و ساخته وپرداخته می شود .ارزشها وهنجارهایی که محصول فرهنگ آن جامعه می باشند .البته فرهنگ هرجامعه تحت تأثیر مختصات اجتماعی ،تاریخی، اقتصادی ، سیاسی آن شکل می گیرد وباتغییر این مؤلفه هاارزشهای حاکم بر آن نیز دستخوش تغییروتحولاتی خواهد شد.این تغییرات ممکن است همراه باکمرنگ شدن ارزشهای مذکورباشد وازاینرو زمینه ساز بروز ناهمنوایی درجامعه گردد.

● حجاب در گفتمان جمهوری اسلامی

یکی ازمفاهیم ومقولات ارزشی که در جامعه ایران همزمان با پیروزی انقلاب اسلامی در سال ۵۷ درگفتمان جمهوری اسلامی به شکل برجسته وپررنگ مطرح شد موضوع حجاب وپوشش بود .مقوله ای که درسالهای نخستین انقلاب به عنوان یکی از شاخص های اصلی تعیین کننده درپایبندی افراد به حاکمیت ونظام جمهوری اسلامی در جامعه بود وباالطبع تخطی از آن کجروی وانحراف محسوب می شد . این هنجاراجتماعی اگرچه در طول دورا ن حکومت اسلامی همواره وجود داشته است با گذشت زمان بویژه دردوران اصلاحات ، با اجرای سیاست های جدید درجهت ایجاد فضای باز مدنی و سوق دادن افکارعمومی به سمت وسوی بسط وگسترش آزادیهای فردی واجتماعی از اهمیتش کاسته شد . دراین دوران وپس از آن وتا به امروز موضوع حجاب بواسطه غلبه وجه عینی آن درجامعه بوضوح محل چالش و کشمکش آراء و دیدگاهها بوده است واز اینرو بررسی ومطالعه روشمند وژرف بینانه ای راطلب می کند ؛ مطالعه ای که به جنبه های مختلف موضوع دربستر جامعه امروز ایران بپردازد که به نظر میرسد چنین مطالعه ای درحوزه علوم اجتماعی هدف مورد نظر را محقق سازد .

● چرا افراد کجروی می کنند؟

سئوالی که ابتدا به ذهن خطور می کند اینست که چراافراد کجروی می کنند وبه عبارتی هنجارها وارزشهای اجتماعی رازیرپا می گذارند .برخی دیدگاههای جامعه شناختی کاستیهای شخصیتی و روانی افراد را عامل اصلی انحراف و کجروی میدانند ودر مقابل دیدگاههایی نیز وجود دارد که ساختارهای نامناسب و ظالمانه اجتماعی وروند جامعه پذیری افراد را موجد نابسامانیها وکجرویهای مختلف اجتماعی میدانند .ولی آنچه که مسلم است در بررسی انسان به عنوان موجودی اجتماعی و در عین حال صاحب فکر و اندیشه نمیتوان هیچکدام از این عوامل را نادیده انگاشت ومی بایست به هر دودسته عوامل عینی وذهنی تؤامان پرداخت .دراین میان نوع افراد نیز حائز اهمیت فراوان است .چراکه در جریان کنش متقابل افراد با یکدیگر است که دو بعد عینی و ذهنی رفتار اجتماعی با هم در می آمیزند .بنابراین برای بررسی هر نوع کج رفتاری از جمله موضوع مطرح در اینجا ؛ یعنی بی حجابی لزوما۰۳۹; می بایست سه مؤلفه مذکورمد نظر قرار گیرد .اینکه افراددارای چه نوع تفکر ،ذهنیت ،آگاهی هستند وتحت چه ساختاری فرایند جامعه پذیری را طی کرده اند وچه نوع کنش های متقابلی را تجربه کرده اند .

● غالباً نابهنجاری و کجرفتاری افراد را به عوامل سه گانه زیر منتسب می کنند :

۱- عدم تعلق و وابستگی به جامعه به دلیل نداشتن امتیازات و ویژگیهای تعلق زا نظیر مسئولیت ،منزلت، ثروت و دانش و مهارت

۲- عضویت افراد و پرورش یافتن آنها در گروهها و خرده فرهنگهای کج رفتار

۳- عدم دسترسی افراد به ابزارهای مقبولی که موجب دستیابی به اهداف مقبول اجتماعی می شود (صدیق سروستانی، ۱۳۸۸:۲۳۰)

حال اگر با استفاده از این دسته بندی نظری به نابهنجاری مورد بررسی یعنی موضوع بی حجابی بپردازیم شاید بتوان یکی از عوامل عدم پایبندی به حجاب به مقوله حجاب در میان جوانان وحضور در اجتماع با پوشش های غیر متعارف و نابهنجار را به عدم وجود وابستگی عمیق به ارزشهای حاکم بر جامعه نسبت داد بویژه آنکه این نوع رفتار درمیان زنان و دختران جوان که معمولاً موقعیت و منزلت اجتماعی بالایی در جامعه دارا نمی باشند بیشتر مشاهده می شود .به این معنا که این افراد به دلایل مختلف احساس تعلق ضعیفی به جامعه ای که در آن زندگی می کنند دارند و طبعاً در قبال آن وظیفه ای برای خود تعریف نمی کنند در نتیجه تعمدا۰۳۹; ویا ناخواسته به راحتی ارزشهایی که جامعه روی آن حساس است را زیر پا می گذارند .مثلا۰۳۹; ممکن است این افراد کسانی باشند که بدلیل ناکامی در تحصیل ویا دستیابی به شغل مورد علاقه خود دچار احساس یأس و سرخوردگی شده باشند یا آنکه در جایگاه اجتماعی که در آن قرار گرفته اند به اندازه کافی احساس منزلت و ارزشمندی نمی کنند و جامعه نیاز آنها را به برخورداری از حقوق انسانی برآورده نمی سازد در نتیجه این افراد در شرایط موجود ممکن است سه نوع واکنش مختلف به جامعه نشان دهند :

۱- پرداختن به ارزشهای مورد نظر خود در چارچوب هنجارهای حاکم بر جامعه (نوآوران )

۲- طغیان و مبارزه علیه ارزشهای حاکم بر جامعه (مبارزان)

۳- بی تفاوتی نسبت به ارزشهای جامعه (کناره گیران)(همان منبع )

که بنظر میرسد در میان واکنش های فوق بی حجابی بیشتر نوعی مبارزه کجروان با ارزشهای حاکم بر جامعه باشد .نوعی انتقام گیری از ساختارهای حاکم برجامعه که آنها را از دستیابی به خواسته ها و نیازهایشان محروم ساخته است .

ازعوامل اجتماعی دیگری که در رواج بی حجابی در جامعه مؤثر اند میتوان به وجود بسترهای مساعد انحراف و کج روی گروههای اولی ازجمله محیطهای خانوادگی نابهنجار ویا گروههای همسالان و دوستان اشاره کرد که از همان آغاز افراد را در مسیر نامناسبی از روند اجتماعی شدن وارد می کنند این شرایط خود بخود باعث می شود افراد درک صحیحی از هنجارها وارزشهای جامعه پیدانکنند ونتوانند آنها را درونی کنند درنتیجه زمانی که به سنین بزرگسالی می رسند ووارد جامعه بزرگتر می شوند پایبندی به قوانین و اصول متعارف مورد توقع را ندارند وبه عنوان افرادنابهنجار و کجرفتارنگریسته می شوند .

عامل دیگری نیز در که دربروزورواج بی حجابی به مانند هر نوع انحراف و کج روی دیگر مؤثر است .بستر اجتماع و ساختارهای کلان اجتماعی ،اقتصادی ، فرهنگی و سیاسی است که اگر تأمین کننده شرایط حداقلی مورد نیاز یک زندگی سالم برای آحاد جامعه باشند مؤثرترین عامل در جلوگیری از بروز انحرافات و کج رویها ی مختلف از جمله بی حجابی و بی عفتی محسوب می شود.یعنی اگرافرادبرای دستیابی به خواسته ها و نیازهای مادی و معنوی خود ابزارهای لازم ومشروع و بسترهای مناسبی در اختیار داشته باشند از راههای نامشروع وکجروانه اقدام به ارضای نیازهای انسانی خود نخواهند کرد .در واقع در بسیاری از موارد بی حجابی که در میان زنان و بویژه دختران جوان مشاهده می شود ابزاری جهت برآورده شدن نیاز عاطفی و احساسی است که در محیطهای خانوادگی آنها وبه طور مشروع تأمین نشده و نادیده گرفته شده است .

البته میزان تأثیر هریک از این عوامل سه گانه در بروز بی حجابی بسته به شرایط میدان مورد مطالعه و اطلاعات بدست آمده از آن (با استفاده از روشهای کیفی مانند مشاهده مشارکت آمیز و مصاحبه های ژرف نگرانه ) متفاوت است که باید دقیقا۰۳۹; مورد بررسی دقیق قرار بگیر د .پس ازجمع آوری اطلاعات از میدان تحقیق میتوان راهکارهای مناسب را بدست آورده و ارائه داد تا نهایتا۰۳۹;در برنامه ریزیها وسیاست گذاریهای جاری اعمال شوند .البته از جنبه تئوریک دیدگاه های متعددی برای مقابله با کجروی ارائه شده است ازجمله دیدگاه پارسونز در این زمینه :

● راههای نظارت و کنترل اجتماعی

طبق دیدگاه پارسونز راههای نظارت اجتماعی را به ۴ دسته میتوان تقسیم نمود:

۱- تأمین نیازهای اقتصادی

۲- استفاده از زور و تهدید

۳- استفاده از تشویق

۴- توسل به وجدان افراد از طریق مطرح ساختن معیارهای درستی و نادرستی در یک نظام اخلاقی (جانسون ،۱۳۶۳،۴۱-۴۲)

با وجود این بدیهی ست که تاکنون کسی در هیچ جای دنیا نابهنجار را فقط با تعزیر و پند و اندرز هم نوا نکرده که ما دوم آن باشیم ولابد تنها چاره کار تغییر ساختار است که اگر ساختار اجتماعی – فرهنگی و اقتصادی ناسالم و کج باشد ، نه تنبیه و تعزیر ، نه آموزش و تعلیم ،نه منع و نفی و نه حد و قید و حبس هیچ یک کارساز نخواهد افتاد .

نسیم کاهیرده

منابع:

صدیق سروستانی، رحمت الله، ۱۳۸۸، جامعه شناسی انحرافات اجتماعی، تهران، سمت

جانسون چالمرز ۱۳۶۳، تحول انقلابی ، ترجمه حمید الیاسی، تهران، امیرکبیر