رمضان ماه فرصت های آسمانی

ماه مبارك رمضان فصل نیایش و راز و نیاز با پروردگار و ماه سراسر بركت و رحمت است كه در آن می توان فرصت های بسیاری را برای انجام اعمال نیك و معنوی برای حركت در مدار كمال انسان جستجو كرد كه با اهتمام بر آنها اهداف مورد نظر اسلام در تشریح روزه و اختصاص ماه رمضان برای این كار تحقق خواهد یافت

ماه مبارك رمضان فصل نیایش و راز و نیاز با پروردگار و ماه سراسر بركت و رحمت است كه در آن می توان فرصت های بسیاری را برای انجام اعمال نیك و معنوی برای حركت در مدار كمال انسان جستجو كرد كه با اهتمام بر آنها اهداف مورد نظر اسلام در تشریح روزه و اختصاص ماه رمضان برای این كار تحقق خواهد یافت. در مقاله حاضر نویسنده می كوشد فرصت هایی را كه این ماه شریف برای شخص روزه دار فراهم می كند تشریح كند تا با بهره گیری از آنها مقصود مورد نظر شریعت حاصل آید.

یكی از گرانبهاترین گوهرهایی كه خداوند عزیز به رایگان در اختیار آدمی قرار داده، گوهر بی بدیل و در یتیم «وقت و زمان» است. نعمتی كه به وسیله آن آدمی میتواند به مقامی دست پیدا كند برتر از فرشتگان و هم سنگ و همتراز بسیاری از اولیاء و سرمایه ای كه علت العلل تمامی پیشرفت ها و ترقیات مادی و معنوی بشر میباشد. ولی جالب اینجاست كه با این همه ارزش و اهمیتی كه این نعمت الهی از آن برخوردار است، انسان كمتر قدر آن را می داند و به سهولت و راحتی آن را از كف می دهد و تنها زمانی به خود می آید و به ارزش آن پی می برد كه بخش اعظم آن را از دست داده و برای انجام كارهای بزرگ، فرصتی برایش باقی نمانده است، به تعبیر شاعر آسمانی شیراز حافظ علیه الرحمه:

دریغا عیش شبگیری كه در خواب سحر بگذشت

ندانی قدر وقت ای دل مگر وقتی كه درمانی

و در این هنگام است كه با خود عهد می بندد چنانچه دوباره فرصتی دست داد و به قول معروف عمری باقی بود، قدر آن را به نیكی دانسته و به بهترین وجهی از آن بهره برداری كند و برای ما كه ای بسا داخل در گروه همین آدمیانی باشیم كه «فرصت ها را از كف داده اند» و در نتیجه به اندوه و هلاك گرفتار آمده اند، همانطور كه مولای متقیان علی(ع) فرمود: «اضاعه الفرصه غصه : از دست دادن فرصت، اندوهبار است»(۱)، اینك و با فرارسیدن ماه مبارك رمضان، آن فرصت های از دست داده، دوباره فراهم آمده و باید كه به عهد پیشین عمل كنیم و از این ماه كه «ماه فرصت ها»ست، به بهترین وجهی و در حد توش و توان خویش بهره گیریم قبل از آنكه دوباره با خیره سری آن را از دست داده و زانوی غم در بغل گرفته و اندوهناك در كنجی به سوگ زمانهای تلف شده بنشینیم، و سخن علی(ع) را آویزه گوش جسم و جان كنیم كه:

«بادر الفرضه قبل أن تكون غصه : پیش از آن كه فرصت از دست برود و اندوه ببار آورد، از فرصت ها استفاده كن.»(۲)

و به قول حافظ علیه الرحمه:

فرصت شمار صحبت كز این دو راهه منزل

چون بگذریم دیگر نتوان بهم رسیدن

و اما همانطور كه گفتیم، ماه مبارك رمضان «ماه فرصت هاست» و نه «ماه فرصت»، چرا كه در این ایام معدود ولی بافضیلت و بسیار گرانقدر برای آنان كه اهل عمل و قدرشناسی از اوقات هستند، فرصتهای بسیاری است برای اعمال عبادی گوناگون كه هر یك برای نیل به مقصود و وصول به هدف های والای انسانی و الهی، نقش بسزائی ایفاء می كنند و هر یك نیز به نوبه خود «فرصتی» هستند برای تهذیب نفس و سازندگی اخلاقی، و ما در این نوشتار به برخی از این فرصت ها اشاره ای گذرا و در حد یادآوری می نمائیم كه گفته اند: العاقل یكفیه الاشاره، و «در خانه اگر كس است یك حرف بس است».

الف- فرصت توبه:

آدمی، موجودی است جایزالخطا و اگر محدودیت های فكری و فرهنگی و ویژگی های جسمی و روحی او را به دقت مورد توجه قرار دهیم دور نیست اگر بگوئیم «واجب الخطا»، و از همین رو در طول عمر خود به كرات مرتكب معاصی كوچك و بزرگ شده و از صراط مستقیم منحرف می شود، دل و جان خود را به زنگار گناه می آلاید و از ساحت قرب الهی دور می شود و طوق بندگی شیطان را بر گردن می نهد و در این میان آنان كه از وجدانی بیدار و جانی هوشیار برخوردارند به محض ارتكاب گناه، بدنبال فرصتی می گردند تا با آب توبه، زنگار معصیت را از روح و جان خود بزدایند و بار دیگر جان تیره را همچون آینه درخشان و روشن نمایند و چه فرصتی برای توبه بهتر از ماه مبارك رمضان، كه درهای بهشت باز است و درهای جهنم بسته و شیاطین در غل و زنجیر، همچنانكه رسول مكرم اسلام(ص) فرمود:

«ای مردم همانا ]در این ماه[ درهای بهشت باز است پس بخواهید از پروردگارتان كه آنها را بر شما نبندد و درهای آتش بسته است پس بخواهید از پروردگارتان كه آنها را بر شما نگشاید و شیاطین در غل و زنجیرند پس بخواهید از پروردگارتان كه آنها را بر شما مسلط نگرداند.»(۳)

آری، ماه رمضان بهترین فرصت برای توبه است، چرا كه در كلام معصومین علیهم السلام از این ماه به «ماه توبه» تعبیر گردیده و سفارشات فراوان گردیده كه در این ماه از خداوند آمرزش بخواهید و به سوی او بازگردید و توبه نمائید. مخصوصاً اینكه توبه در سحرگاهان به اجابت نزدیكتر بوده و بیشتر مورد رضای پروردگار و مقبو لیت آن ذات مقدس قرار می گیرد و در قرآن كریم از «توبه كنندگان در سحرگاهان»(۴) تجلیل شده است و در ماه مبارك رمضان بالاجبار توفیق سحرخیزی و بیداری نیمه شب و سحرگاه حاصل می شود، از اینرو بر انسان گنهكار فرض است كه قدر این ماه شریف و بویژه سحرهای آن را به نیكی دانسته و فرمان الهی را كه میفرماید: «یا ایها الذین امنوا توبو الی الله توبه نصوحاً...: ای گروهی كه ایمان آوردید توبه كنید بسوی خدا توبه كردنی كه نصوح باشد...»(۵) گردن نهاده و با عزمی مردانه به سوی خداوند و رحمت و مغفرتش بازگشت نماید و از گروه كسانی نباشد كه پیامبر اكرم(ص) در حقشان فرمود: «فان الشقی من حرم غفران الله فی هذا الشهر العظیم: شقی و بدبخت كسی است كه محروم گردد از آمرزش خداوند در این ماه بزرگ»(۶)

ب- فرصت دعا:

خداوند عزیز در آیه ۷۷ از سوره مباركه فرقان میفرماید:

«قل مایعبوا بكم ربی لولا دعاوكم: بگو پروردگار من برای شما ارجی قائل نیست اگر دعای شما نباشد.»

مطابق مفاد این آیه شریفه یكی از مهمترین عواملی كه موجب می شود آدمی مورد توجه و عنایت پروردگار رحیم قرار گیرد و از رحمت بیكران او بهره مند گردد و در نزد آن ذات مقدس ارج و ارزشی پیدا كند همانا «دعا» است و از سوی دیگر انسان در طول حیات خود همراه با مشكلاتی روبروست كه فائق آمدن بر آنها از عهده او برنمی آید و نیازمند یاری خواستن از نیرویی ماورائی و عظیم القدر است و نیز هر انسانی گاه در مواقع گوناگون، در دل و جان خویش احساس به رازگویی و نیایش با خداوند را درمی یابد و می خواهد با آن وجود مبارك و رئوف درد دل كرده و خواستهای خود را با او در میان نهد. اینها دلایلی است كه آدمی را به «دعا كردن» راغب میگرداند. البته اگرچه دعا كردن، در همه حال و اوقات ارزشمند بوده و امكان پذیر میباشد، ولی آنچه مسلم است اینكه این عمل خداپسندانه در پاره ای از اوقات از فضیلت بیشتری برخوردار و به اجابت نزدیك تر است كه یكی از این اوقات، «ماه مبارك رمضان» است كه فی الواقع شریفترین اوقات و فرصت ها برای دعا كردن بشمار می رود رسول گرامی اسلام(ص) در این خصوص میفرماید:

ماه رمضان ماهی است كه خوانده شده اید در آن به سوی مهمانی خداوند... و دعاهای شما در آن مورد اجابت است... و بلند كنید دستهای خود را به دعاء در اوقات نمازهای خود زیرا كه وقت نمازها بهترین ساعتهاست و حق تعالی در این اوقات با رحمت به سوی بندگان خود نظر می كند و جواب می گوید ایشان را هر گاه او را مناجات كنند و لبیك میگوید ایشان را هرگاه او را ندا كنند و مستجاب میگرداند هرگاه او را بخوانند.»(۷)

پس بیائیم این فرصت پر بها را بیهوده از دست ندهیم و در این ماه شریف هرچه بیشتر با دعا و راز و نیاز با خداوند، خود را سزاوار برخورداری از رحمت های عامه و خاصه اش گردانیم و البته در این مسیر قرائت ادعیه فراوانی كه از جانب معصومین علیهم السلام صادر گردیده و در كتب دعا مذكور است بسیار بیشتر از دعاهایی كه خود بر زبان جاری می كنیم مفید فایده می باشد، زیرا آن حضرات علیهم السلام بواسطه احاطه علمی و عملی به نیازهای حقیقی انسان، در ادعیه خویش مطالبی را مطرح فرموده اند كه جامع نیازها و خواستهای دنیوی و اخروی آدمی است و از همین رو قرائت این ادعیه ما را سریعتر به مقصد می رساند و از الطاف الهی بهره مند می سازد. ناگفته پیداست كه برای برخورداری هرچه بیشتر از بركات دعا در این ماه شریف، توجه به شرایط دعا از ملزومات آن خواهد بود. زیرا دعا اگرچه داروی همه دردها و «سلاح مؤمن» و «عصاره و مغز عبودیت» است، ولكن اگر بدون توجه به شرایط و آداب آن صورت گیرد تأثیر چندانی در نیل به هدف نخواهد داشت و برای آگاهی از شرایط و آداب دعا رجوع به كتبی كه در این زمینه نگاشته شده را توصیه می نمائیم و در اینجا تنها به این نكته اشاره می كنیم كه در موضوع «دعا» یك وظیفه برعهده ماست كه آن «دعا كردن» و «خوب دعا كردن» است ولی اجابت آن برعهده خداست و خداوند هم چنانچه صلاح بنده ای را در اجابت ببیند بطور قطع و یقین از آن دریغ نخواهد فرمود، فلذا در این امر ما موظفیم به دعا كردن و اجابت را باید به ذات باری تعالی واگذار كرد كه حافظ گوید:

حافظ وظیفه تو دعا كردن است و بس

در بند آن مباش كه نشنید یا شنید

ج- فرصت احسان:

تمایل به احسان و نیكوكاری از جمله ویژگی هایی است كه در نهاد آدمی به ودیعه نهاده شده و هر انسانی فطرتاً از نیكی نمودن به دیگران خشنود می شود و متقابلاً از اینكه مورد احسان دیگران قرار گیرد شاد می گردد كه گفته اند: الانسان عبید الاحسان: انسان بنده و برده نیكوكاری است.

از همین رو همه انسانها همواره به دنبال فرصتی می گردند تا برای ارضای وجدان خویش و یا جلب رضوان الهی، خدمتی در حق دیگران انجام دهند و این مسئله با عنایت به این موضوع كه حیات انسان هر لحظه در معرض وزش تندباد فناو نیستی است، اهمیت به سزا می یابد و باید كه از اوقات بدست آمده برای نیكی به خویش و بیگانه بهره جست و به این سفارش حافظ علیه الرحمه جامه عمل پوشید كه:

ده روزه مهر گردون افسانه است وافسون

نیكی به جای یاران فرصت شمار یارا

و براستی برای نیكوكاری چه فرصتی بهتر و ارزنده تر از ماه مبارك رمضان میتوان یافت. ماهی كه پاداش هر عمل نیك در آن چندین برابر ماههای دیگر است. اگر صدقه ای داده شود و یا گرهی از مسلمانی بدست ما گشوده گردد و یا پدر و مادر از احسان ما برخوردار شوند و محزونی بدست ما شاد شود، هر یك از این اعمال و امثال اینها در این ماه عظیم الشأن از چنان اجر و ثوابی برخوردارند كه كسی را جز خداوند یارای شمارش آن نمیباشد. جایی كه بنا بفرموده پیامبر گرامی اسلام(ص) پاداش افطاری دادن به یك مؤمن روزه دار هرچند به مقدار یك خرما و یا یك جرعه آب باشد برابر است با پاداش آزاد كردن یك برده و موجب آمرزش گناهان است، تكلیف نیكی های برتر و بالاتر بسیار روشن است. و اینگونه است كه این ماه شریف برای آنانكه اهل احسان و نیكوكاری هستند بواقع «بهار احسان» است و پرارزش ترین فرصت برای انجام نیكی ها.

و برای اینكه هرچه بیشتر به ارزش احسان در این ماه عزیز پی ببریم توجه به فرازهایی دیگر از خطبه شعبانیه رسول خدا(ص) خالی از لطف نمی باشد:

«ایها الناس هر كه خلق خود را در این ماه نیكو گرداند بر صراط آسان بگذرد در روزی كه قدمها بر آن لغزد و هر كه سبك گرداند در این ماه خدمت غلام و كنیز خود را خدا در قیامت حساب او را آسان نماید و هر كه در این ماه شرّ خود را از مردم بازدارد حق تعالی غضب خود را در قیامت از او باز دارد و هركه در این ماه یتیم بی پدری را گرامی دارد خدا او را در قیامت گرامی دارد و هركه در این ماه صله و احسان كند با خویشان خود خدا وصل كند او را به رحمت خود در قیامت...»

محتشم مؤمنی

---