ابلیس دشمن فرزندان آدم

شیطان موجودی از جنس آتش و از نوع جنیان است که به عنوان سردسته ی گمراه کنندگان شناخته می شود وی اندکی پس از خلقت آدمی تلاش خود را برای منحرف کردن اشرف مخلوقات آغاز کرده است در اینجا نگاهی گذرا به زندگی وی از ابتدا تا زمان مرگش خواهیم داشت

شیطان موجودی از جنس آتش و از نوع جنیان است که به عنوان سردسته ی گمراه کنندگان شناخته می شود. وی اندکی پس از خلقت آدمی تلاش خود را برای منحرف کردن اشرف مخلوقات آغاز کرده است. در اینجا نگاهی گذرا به زندگی وی از ابتدا تا زمان مرگش خواهیم داشت.

● خلقت ابلیس

شیطان مانند سایر جنیان از آتش آفریده شده است، چنانچه در قرآن کریم چنین می خوانیم: " و یاد کن هنگامی که به فرشتگان گفتیم آدم را سجده کنید. پس همه جز ابلیس سجده کردند که از گروه جنیان بود و از فرمان پروردگارش سرپیچید. آیا با این حال، او و نسلش را به جای من به دوستی می گیرید و حال آنکه آن ها دشمن شمایند و...(۱)"

اما برخی به استناد این آیه " و چون فرشتگان را فرمودیم برای آدم سجده کنید پس بجز ابلیس که سر باززد و کبر ورزید و از کافران شد همه به سجده درافتادند (۲)" معتقدند که شیطان از ملائکه بوده است. در پاسخ به این افراد بازهم به آیه ۵۰سوره کهف اشاره می شود که خداوند در این آیه برای شیطان فرزند قائل شده است، حال آنکه تحقق این صفت برای فرشتگان محال است. در آیات و روایات برای رد عقیده ی این گروه دلایل متنوع دیگری هم بیان شده است که ما به اقتضای شرایط از آن ها می گذریم.

● میزان عبادت شیطان

شیطان به سبب زیادی عباداتش به مقام ملائکه رسیده بود. امیرمؤمنان، حضرت علی علیه السلام دراین باره فرموده اند:" پس از آنچه خداوند نسبت به ابلیس انجام داد عبرت گیرید، زیرا اعمال فراوان و کوشش های مداوم او را با تکبر از بین برد. او شش هزار سال عبادت کرد که مشخص می باشد از سال های دنیا یا آخرت است، اما با ساعتی تکبر همه را نابود کرد(۳)." شش هزار سال به حساب روز و سال های دنیا، زمانی بسیار طولانی است اما اگر به حساب روز و سال آخرت باشد که حضرت علی علیه السلام بدان شاره داشته اند، با توجه به آیه ۴سوره معارج، شیطان سی میلیون سال خداوند را عبادت کرده است.

● امتحان شیطان با حضرت آدم

همانطور که دیدیم، طبق آیات قرآن، پس از اتمام آفرینش آدم خداوند به ملائکه دستور داد که بر آدم سجده کنند. همه ی ملائک گوش به فرمان خداوند بوده و به آدم سجده کردند، مگر شیطان. او تکبر ورزید و از فرمان خداوند سرپیچی کرد. غرور او مانع تواضع و فروتنی در برابر خداوند بود. حضرت علی علیه السلام در این باره چنین فرموده اند:" شیطان بر آدم به جهت خلقت او از خاک، فخر خروخت و با تکبر به اصل خود که از آتش است، دچار تعصب و غرور شد. پس شیطان دشمن خدا و پیشوای متعصب ها و سرسلسله ی متکبران است که اساس عصبیت را بنا نهاد و بر لباس کبریایی و عظمت با خداوند در افتاد. لباس بزرگی را برتن پوشید و پوشش تواضع و فروتنی را از تن به در آورد(۴)."

شیطان خود را برتر از انسان می دانست. " (خداوند به او) فرمود: «در آن هنگام که به تو فرمان دادم، چه چیز تو را مانع شد که سجده کنی؟» گفت: «من از او بهترم; مرا از آتش آفریده‏ای و او را از گل!» (۵)" به عقیده ی وی خاک از آتش و انسان از شیطان پست تر است. بنابراین عقیده شیطان در مقابل فرمان خداوند ایستادگی کرد.

نتیجه ی این غرور و خود بزرگ بینی، رانده شدن از درگاه حضرت حق بود. "گفت: «از آن (مقام و مرتبه‏ات) فرود آی! تو حق نداری در آن (مقام و مرتبه) تکبر کنی! بیرون رو، که تو از افراد پست و کوچکی!(۶)" ابلیس از این زمان کینه ی انسان را به دل گرفت و به حضرت باری تعالی عرض کرد: " گفت: پروردگارا! مرا تا روزی که انسانها برانگیخته می‏شوند مهلت ده! فرمود: «تو از مهلت داده‏شدگانی ولی تا روز و زمان معین!(۷)"

● معرفت ابلیس به خداوند

پس از اینکه ابلیس از درگاه خداوند رانده شد و از خداوند مهلت گرفت عرض کرد:" گفت: به عزتت سوگند، همه آنان را گمراه خواهم کرد، مگر بندگان خالص تو، از میان آنها! (۸)"

این سوگند نشان دهنده ی این است که شیطان پس از سال ها عبادت در درگاه خداوند، به صفات حضرت حق مانند عزت و جلال آگاهی دارد. شواهد و قرائن نشان می دهند که وی از آن زمان تاکنون به عهد خود وفادار بوده و برای گمراه کردن بندگان از هیچ تلاشی دریغ نکرده است.

● آزمایش آدم توسط شیطان

آغاز زندگی آدم و حوا در بهشت برزخی با رانده شدن ابلیس از درگاه خداوند همزمان بود. زندگی آن دو در بهشت چنین توصیف شده است:" (اما تو در بهشت راحت هستی! و مزیتش) برای تو این است که در آن گرسنه و برهنه نخواهی شد;و در آن تشنه نمی‏شوی، و حرارت آفتاب آزارت نمی‏دهد! (۹)." ایشان اجازه ی بهره مندی از همه ی نعمت های بهشتی را داشتند جز یک مورد؛" و گفتیم: ای آدم! تو با همسرت در بهشت سکونت کن; و از (نعمتهای) آن، از هر جا می‏خواهید، گوارا بخورید (اما) نزدیک این درخت نشوید; که از ستمگران خواهید شد.(۱۰)" که این امر راه را برای شیطان باز کرد. وی با استفاده از این دستور خداوند مقدمات گمراه کردن آدم و حوا را فراهم کرد و خود را به شکل فردی دلسوز و فداکار نشان داد و به آدم گفت: " ولی شیطان او را وسوسه کرد و گفت: ای آدم! آیا می‏خواهی تو را به درخت زندگی جاوید، و ملکی بی‏زوال راهنمایی کنم؟(۱۱)" " سپس شیطان آن دو را وسوسه کرد، تا آنچه را از اندامشان پنهان بود، آشکار سازد; و گفت: پروردگارتان شما را از این درخت نهی نکرده مگر بخاطر اینکه (اگر از آن بخورید،) فرشته خواهید شد، یا جاودانه (در بهشت) خواهید ماند. (۱۲)"

سرانجام شیطان آن دو را فریفت و باعث رانده شدن آن ها از بهشت شد همانطور که آدم را باعث رانده شدنش می دانست.

نکته ی مهم دراین اتفاق برای آدمیان این است که اولین خصلتی که باعث رانده شدن از درگاه خداوند می شود، غرور و تکبر و حسد ورزیدن بود. همچنین نخستین کاری که شیطان برای گمراه کردن انسان انجام داد، ظاهرسازی و دروغ بود.

● حربه هاب شیطان در طول تاریخ

در آیات قرآن و احادیثی که به دست ما رسیده، حربه های شیطان برای گمراه کردن انسان بیان شده اند، که به طور خلاصه از آن ها با عنوان رذایل اخلاقی یاد می شود و شامل تمامی مواردی است که از آن ها با تعبیر حرام در اخلاق، فقه و... یاد شده است.

امام صادق علیه السلام در روایتی ، به دوستان‏خود هشدار می‏دهد و آن‏ها را از خطر دام‏های شیطان آگاه می‏سازد:

ای عبدالله! ابلیس دام‏هایش را در دنیای فریبنده‏فقط به قصد شکار دوستان ما پهن کرده است. امام صادق علیه السلام به عبدالله بن جندب هشدار می‏دهد که مواظب‏شکارگاه‏ها و دام‏های شیطان باشد: ای پسر جندب! شیطان مکان‏هایی برای شکار دارد. مواظب دام‏ها وشکارگاههای او باشید! اما ابزار شکار او است، ایجادمانع در نیکی به برادران و دام‏های شیطان خفتن از انجام نمازهای‏واجب است(۱۳).

● موفقیت شیطان در آخرالزمان

با کمی دقت در اطراف می توان دید، شیطان در آخرالزمان موفقیت های بیشتری در گمراه کردن بندگان خداوند به دست آورده است. به عنوان مثال قرن های قبل، در روایات، از این کوفقیت پیش گویی شده بود که در روایات متعدد بیان کننده ی بحران های اخلاقی و اجتماعی در آخرالزمان، گویای این مطلب هستند.پرداختن به تمام این رذایل در بحران ها از عهده ی این مطلب خارج است و تنها به ذکر یک روایت در این رابطه اکتفا می کنیم. در روایتی که ابن عباس نقل کرده، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم در حجة الوداع، برخی از نشانه های آخرالزمان را برای اصحاب چنین بیان کردند:" ... ضایع و تباه کردن نمازها، تبعیت از شهوت ها، متمایل شدن به هواهای نفسانی، تکریم و بزرگداشت ثروتمندان و مال پرستان، فروریختن دین به قیمت دنیا، اعتماد کردن مردم به خیانتکاران، ختم هرچیزی به دروغ، شخص به والدینش ستم و در عین حال به دوستش خدمت و نیکی می کند و آنجاست که که ستاره ی گناهکاری طلوع می کند، چیزی جز شکایت کردن از خدا دیده نخواهد شد، قلب های مردم کاملاً با ترس و حقه بازی عجین گشته...(۱۴)"

● تلاش های شیطان پس از ظهور حضرت مهدی

پس از ظهور حضرت مهدی علیه السلام، تلاش های شیطان برای وفای به عهد همچنان ادامه دارد. در آستانه ی ظهور شیطان کاری انجام می دهد که در سرنوشت مردم بسیار تأثیرگذار است. این ماجرا از زبان امام باقر علیه السلام چنین نقل شده است: "...صدا، صدای جبرئیل روح الامین است و صدا در شب جمعه بیست و سوم ماه رمضان خواهد بود. درباره ی آن شک نکنید و گوش فرا دهید و اطاعت کنید. در انتهای روز صدای ابلیس ملعون[شنیده می شود] که ندا می دهد آگاه باشید که فلانی مظلومانه کشته شد تا مردم را به شک بیندازد و آن ها را مبتلا به فتنه کند..."

سپس حضرت ادامه می دهند:"...صدایی از آسمان که صدای جبرئیل است و به نام صاحب این امر و پدرش و صدایی که از زمین شنیده می شود و آن صدای ابلیس است که به نام فلانی ندا می دهد که مظلومانه کشته شد ولی با آنان به دنبال فتنه است...(۱۵)."

به عبارت دیگر او بلافاصله پس از صیحه ی آسمانی حضرت جبرئیل برای جلوگیری از همراهی مردم با امام عصر بانگ برمی آورد و برخی از مردم را فریب می دهد.

● پایان زندگی شیطان

به تصریح روایات، پایان یافتن زندگی شیطان در دستان حضرت صاحب الامر علیه السلام است. حضرت مهدی در پی گسترش عدل و داد در زمین هستند و برای رسیدن به این هدف پاک و مقدس کارهای مختلفی انجام می دهند که از جمله ی آن ها جنگیدن با موانع تحقق عدالت جهانی است. از جمله ی جنگ ها می توان به موارد زیر اشاره کرد: جنگ با سفیانی، سپس با یهودیان. سرکوب دجال و نابود کرده یأجوج و مأجوج، در آخر جنگ با ابلیس آغاز می شود که نتیجه ی آن هلاکت شیطان است(۱۶). اسحاق بن یعقوب می گوید:" از امام صادق پرسیدم: اینکه خداوند به شیطان فرمود منتظر وقت معلوم باشد، این وقت معلوم کی خواهد بود؟ حضرت فرمودند: روز قیام قائم ماست. وقتی خداوند او را برانگیخته می کند و آماده ی قیام است در مسجد کوفه است. در آن وقت شیطان در حالی که با زانوهای خود راه می رود به آنجا می آید و می گوید:"ای وای از خطر امروز!" قائم پیشانی شیطان را گرفته و گردنش را می زند. آن موقع روز وقت معلوم است که مدت او به آخر می رسد(۱۷)."

شیطان در این نبرد از تمام یاران جنی و انسی خود بهره می برد اما همانطور که دیدیم او در این جنگ،شکست بزرگی را پذیرا می شود و به دستان مبارک حضرت صاحب الزمان علیه السلام نابود می شود.

● شیطان در قیامت

پس از برپایی قیامت و صحرای محشر، شیطان هم مانند دیگر مردم که محشور می شوند، محشور می شود. وی مردم فریب خورده و پیروان خویش را ملامت می کند. "و شیطان، هنگامی که کار تمام می‏شود، می‏گوید: «خداوند به شما وعده حق داد; و من به شما وعده (باطل) دادم، و تخلف کردم! من بر شما تسلطی نداشتم، جز اینکه دعوتتان کردم و شما دعوت مرا پذیرفتید! بنابر این، مرا سرزنش نکنید; خود را سرزنش کنید! نه من فریادرس شما هستم، و نه شما فریادرس من! من نسبت به شرک شما درباره خود، که از قبل داشتید، (و اطاعت مرا همردیف اطاعت خدا قرار دادید) بیزار و کافرم!» مسلما ستمکاران عذاب دردناکی دارند! (۱۸)."

پی نوشت:

۱.سوره کهف(۱۸)، آیه۵۰؛

۲.سوره بقره(۲)،آیه ۳۴؛

۳.نهج البلاغه ترجمه محمد دشتی،خ۱۹۲؛

۴.همان؛

۵.سوره اعراف(۷)، آیه۱۲؛

۶.همان، آیه۱۳؛

۷.سوره ص(۳۸)،آیه۸۱ـ۷۹؛

۸.همان، آیه۸۲و۸۳؛

۹.سوره طه(۲۰)،آیه۱۱۸و۱۱۹؛

۱۰.سوره بقره(۲)،آیه۳۵؛

۱۱.سوره طه(۲۰)،آیه۱۲۰؛

۱۲.سوره اعراف(۷)،آیه۲۰؛

۱۳.بحارالانوار،ج۷۸،ص۲۷۹؛

۱۴.بشارة الاسلام، ص۲۵ـ منتخل الاثر،ص۴۳۲به نقل از شش ماه پایانی،ص۲۹، لازم به ذکر است این روایت بسیار مفصل بوده و برای مطالعه لازم است علاقه مندان به منابع یاد شده مراجعه نمایند؛

۱۵.النعمانی، الغیبة، ص۱۷ـ بحارالانوار، ج۲، ص۲۳۱؛

۱۶.برای دست یابی به اطلاعات بیشتر مطالعه مقاله از ظهور تا قیامت، ماهنامه موعود، شماره۹۷ پیشنهاد می شود؛

۱۷.بحارالانوار، ج۲، ص۲۳۱؛

۱۸.سوره ابراهیم(۱۴)،آیه ۲۲.

فاطمه افخمی