ارتش در انقلاب

در حالی كه با گذشت كمتر از سه دهه از انقلاب اسلامی, هنوز هم بیشتر حماسه سازان انقلاب یاد و خاطره ی آن حماسه بزرگ را از یاد نبرده اند یكی از گروه ها و ارگان هایی كه در این میان نقش بسزایی داشته اند ارتش و نیروهای مسلح بوده اند

در حالی كه با گذشت كمتر از سه دهه از انقلاب اسلامی، هنوز هم بیشتر حماسه‌سازان انقلاب یاد و خاطره‌ی‌ آن حماسه بزرگ را از یاد نبرده‌اند . یكی از گروه‌ها و ارگان‌هایی كه در این میان نقش بسزایی داشته‌اند ارتش و نیروهای مسلح بوده‌اند. نیروی عظیمی كه شاه و سردمداران خارجی‌اش بیشترین سرمایه را صرف آن كرده بودند تا در روزهای بحرانی حافظ منافع و امنیت آنان باشد. این مقاله به بررسی وضعیت ارتش در آستانه انقلاب اسلامی می پردازد.

پس از گذشت ۲۷ سال از انقلاب شكوهمند اسلامی ایران و چاپ آثار بسیاری در بررسی و تحلیل پیروزی انقلاب اما به نظر می‌رسد كه هنوز هم بعی از ابعاد این پیروزی بزرگ آن طور كه باید و شاید مورد توجه قرار نگرفته و نیازمند مطالعه و پژوهش بیشتری است. همچنین در تحقیقات و پژوهش‌های صورت گرفته به تاریخ شفاهی كمتر توجه شده است. در حالی كه با گذشت كمتر از سه دهه از انقلاب اسلامی، هنوز هم بیشتر حماسه‌سازان انقلاب یاد و خاطره‌ی‌ آن حماسه بزرگ را از یاد نبرده‌اند . یكی از گروه‌ها و ارگان‌هایی كه در این میان نقش بسزایی داشته‌اند ارتش و نیروهای مسلح بوده‌اند. نیروی عظیمی كه شاه و سردمداران خارجی‌اش بیشترین سرمایه را صرف آن كرده بودند تا در روزهای بحرانی حافظ منافع و امنیت آنان باشد،۱ و از نظر مردم انقلابی نیز بزرگترین سر پیروزی انقلاب به شمار می‌رفت. به راستی چه شد كه این «پنجمین نیروی بزرگ نظامی جهان»۲ به رغم صرف بخش عظیمی از دارایی‌های كشور برای تقویت و گسترش آن۳ در حساس‌ترین مرحله‌ی تاریخی كه رژیم به كمك آن نیاز داشت در بحبوحه‌ی یك بحران عمومی، آرام به گوشه‌یی خزید و جسارت هر گونه واكنش را در برابر قیام مردم به یكی از دست داد.

پاسخ به این پرسش از زبان كسانی كه خود روزی جزیی از بدنه‌ی ارتش بودند می‌تواند از مهم‌ترین و خواندنی‌ترین موضوعات تاریخ شفاهی انقلاب اسلامی باشد. به عوامل زیادی در خنثی سازی و ناكارآمدی ارتش پهلوی در برابر انقلاب مردمی سال ۱۳۵۷ می‌توان اشاره كرد كه در این مقال جای پرداختن به همه آن عوامل نیست . لذا سعی می‌شود به طور مختصر و تیتروار به موارد مهم اشاره شود. ۱ـ مهمرین مسائل تأثیرگذار بر نیروهای مسلح در گرایش به انقلاب و پیوستن به مردم نارضایتی اكثر نظامیان از موقعیت اقتصادی خود و مسأله تبعیض بین بدنه‌ی ارتش با افسران و نظامیان رده بالا بود. به قول سرهنگ نوروزی: «اعلی حضرت می‌گفتند می‌خواهم كه افسران من مثل شوالیه‌ها باشد»۴ البته مسأله تبعیض بین سطح زندگی مستشاران آمریكایی و نظامیان ایران نیز از عوامل اصلی این نارضایتی بود.۵

۲ـ شاه از بدنه‌ی ارتش و نیروهای مسلح غافل بود. « بخش اعظم بدنه‌ی ارتش چون از خود مردم بودند در وقایع نقش منفی نداشتند، ارتباط مردم با توده ارتش برقرار بود. چون اینها از آحاد مردم بودند و با مردم ارتباط تنگاتنگ داشتند لذا می‌بینم زمانی كه حكومت نظامی در كشور بر قرار بود به ندرت اتفاق می‌افتاد كه سربازی روی مردم آتش بكند».۶

۳ـ موضوع ارتش در قبال وقایع مهم سال‌های ۵۶ و ۱۳۵۷

تیمسار احمد ریسمانچیان معتقد است كه موضع نیروهای مسلح در قبال رویدادهای انقلاب و مردم موضع كج‌دار و مریز و صرفا جهت رفع تكلیف بوده است. وی در ادامه می‌گوید:

«من عامل اصلی این تحولات را در اشتراك اعتقادات دینی و باورها یمذهبی بین پرسنل نیروهای مسلح و آحاد جامعه می‌بینم».۷

۴ـ مرور فتوای امام در مورد شكستن سوگندی كه نظامیان در آغاز ورود به ارتش برای حفظ تاج و تخت سلطنتی یاد كرده بودند. تیمسار رامتین در این خصوص چنین می‌گوید:

«در سال ۵۶ و پس از كشتار فاجعه‌آمیز ۱۹ دی ماه سال ۵۶ اینجاست كه مسئله استفاء گروهی از افراد نیروهای مسلح از حضرت امام در مورد متن سوگندنامه مطرح می‌شود كه امام فرمودند قسم برای حفظ قدرت طاغوتی صحیح نیست و سوگند خوردگان خلاف آن عمل كنند».۸

۵ـ اعلام حكومت نظامی در ۱۷ شهریور ۱۳۵۷، در تهران و ۱۲ شهر بزرگ كشور منجر به كشاندن ارتش به خیابان‌ها شد و بنا به گفته‌ی سرهنگ محممهدی كتیبه شاه به خیال اینكه با بوجود آوردن واقعه ۱۷ شهریور (جمعه سیاه) می‌تواند مانند ۱۵ خرداد سال ۱۳۴۲ مردم را سركوب و مرعوب كند دست به عمل نابخردانه‌ای زد و كشتار میدان ژاله را رقم زد اما:

«این كشت و كشتار و حمله وحشیانه و وسیعی كه اویسی كرد، در ۱۷ شهریور به نتیجه نرسید و تقریبا آتش قیام را شعله‌ورتر كرد و آن‌ها نتیجه عكس گرفتند».۹

۶ـ روی كار آمدن دولت نظامی ازهاری نیز كه در واقع «وجهه ارتش را خراب كرد»۱۰ كاری از پیش نبرد و به دنبال آن وقوع حادثه تیراندازی در پادگان لویزان و گارد شاهنشاهی بیش از پیش روحیه نظامیان را متزلزل كرده و آخرین امیدهای شاه را نیز به تنها پایگاه خود بعضی گارد جاویدان به یأس مبدل كرد.۱۱

۷ـ با خروج شاه از كشور كه بلافاصله منجر به فرار بسیاری از سران نظامی ارشد،۱۲ ارتش روحیه‌ی خود را از دست داد و بدنه‌ی آن در انقلاب مستحیل شد و سران آن در سردرگمی كامل غرق شدند. « در واقع با فرار شاه ارتش یك موجود بی‌صاحب و بی مسئولیت شد این در به ثمر رسیدن انقلاب و خنثی كردن نیروهای مخربی كه در ارتش بودند خیلی مؤثر افتاد».۱۳

۱ـ از عوامل مؤثر دیگر در خنثی سازی ارتش پهلوی استراتژی‌های كارآمدی بود كه از سوی مردم و رهبران انقلاب به كار گرفته شد. تاكتیك‌هایی چون گسترش تظاهرات و اعتصابات دادن شعارهای حماسی و احساسی ، دادن گل و شیرینی به نظامیان ، بخش شایعه و اعلامیه بین نظامی‌ها ، دامن زدن به روحیه شهادت‌طلبی و هدید و ترور عناصر شناخته شده‌ی رژیم موجب درماندگی شاه و سران نظامی او شده و روز به روز بر همبستگی نظامیان با مردم انقلابی می‌افزود .۱۴ در این میان نباید از پیام‌ها و اعلامیه‌های به موقع مراجع تقلید و روحانیون و مخصوصا امام خمینی (ره) غافل بود. به گفته‌ی تیمسار ریسمانچیان :«قطعا فعالیت تبلیغاتی مراجع عظام تقلید كه از طریق جراید انتشار می‌یافت یا به صورت شبنامه‌ها منتشر می‌شد یا از طریق رادیو‌های خارجی مثل رادیو بی.بی.سی كه آن زمان شنونده‌ی زیادی داشت به اطلاع عموم می‌رسید، بسیار مؤثر بود و طیف نیروهای مسلح و به طور كل نیروهای امنیتی را تحت تأثیر قرار می‌داد».۱۵

تیمسار رامتین در تحلیل شخصیت امام خمینی (ره) از سال ۴۲ تا پیروزی انقلاب شاخصه‌ها و خصوصیات ایشان را شخصیت جذاب ، راهنما بودن ، آگاهی دهنده ، ساناد جنگ روانی ، صاحب نظر و قاطع ، برانگیزاننده و آگاه سیاسی ارزیابی كرده و معتقد است كه امام با این ویژگی‌ها بود كه توانست ارتش و نیروهای مسلح را جذب انقلاب كند.۱۶

۹ـ خطای استراتژیك شاه در كشاندن ارتش به خیابان‌ها ، فرار سربازان وظیفه و پرسنل كادر از محل خدمت۱۷ ، پیوستن همافران نیروی هوایی در ۱۹ بهمن به انقلاب ۱۸ ، و ورود حضرت امام (ره) به میهن در ۱۲ بهمن ۱۳۵۷ ۱۹ ارتش را در سراشیبی سقوط قرار داد و با اعلام بی‌طرفی ارتش در صبح روز ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ ارتش پهلوی از پای درآمد و انقلاب اسلامی مردم ایران به پیروزی رسید. بلافاصله پس از پیروزی انقلاب با تشكیل خود جوش كمیته‌های انقلابی و انجمن‌های اسلامی۲۰ در نیروهای مسلح و كار پاكسازی و بازسازی ارتش شروع شد و تا پایان ۱۳۵۹ ش تقریبا عملیات پاكسازی در ارتش با موفقیت دنبال شد و با انتصاب افراد جوان با اعتقادهای مذهبی در مقام فرماندهی و همكاری و همگرایی ارتش حرفه‌ای و سپاه پاسداران از مهمترین عوامل شكل‌گیری ارتش نوپای انقلاب اسلامی ایران شد.

پژوهشگر: حشمت‌الله عزیزی

پانوشت:

۱ـ لطفیان ، سعیده ، ارتش و انقلاب اسلامی ایران ، مركز اسناد انقلاب اسلامی ، تهران ، ۱۳۸۰، ص ۹۹

۲ـ آبراهامیان ، ایرانی بین دو انقلاب ، ترجمه احمد گل‌محمدی و محمد ابراهیم فتاحی ، نشر نی ، تهران ، چاپ دوم ، ۱۳۷۰ ، ص ۵۳۶

۳ـ مارگارت ، لانیك ، مصاحبه با شاه ، ترجمه اردشیر روشنگر ، البرز ، تهران ، ۱۳۷۱ ، ص ۲۸۳

۴ـ آرشیو مركز اسناد انقلاب اسلامی ، مصاحبه با سرهنگ احمد نوروزی فرسنگی ، شماره بازیابی ۹ـ۱۴۱۲۷

۵ـ عباس قره‌باغی ، اعترافات ژنرال (خاطرات ارتشبد عباس قره‌باغی ) ، تهران ،‌نشر نی ، چاپ دهم ، ۱۳۶۸ ، ص ۹۹

۶ـ آرشیو مركز اسناد انقلاب اسلامی ، مصاحبه با تیمسار شهرام رامتین ، شماره بازیابی ۶ـ۱۴۱۲۵

۷ـ آرشیو مركز اسناد انقلاب اسلامی ، مصاحبه با تیمسار احمد ریسمانچیان ، شماره بازیابی ۳۱ـ۱۴۱۳۰

۸ـ مصاحبه با تیمسار شهرام رامتین ، پیشین

۹ـ آرشیو مركز اسناد انقلاب اسلامی ، مصاحبه با سرهنگ محمدمهدی كتیبه ، شماره‌ بازیابی ۱۴۱۳۳

۱۰ـ مصاحبه با احمد ریسمانچیان ، پیشین

۱۱ـ آرشیو مركز اسناد انقلاب اسلامی ، مصاحبه با سروان حسین دجانی ، شماره بازیابی ۹ـ۱۴۱۲۷

۱۲ـ رارت هایزر ، خاطرات ژنرال هایزر ، ترجمه ع. رشیدی ، اطلاعات ، تهران ، ۱۳۶۵ ، ص ۳۰۷

۱۳ـ مصاحبه با سرهگ محمد مهدی كتیبه ، پیشین

۱۴ـ مثل برف آب خواهیم شد ، (مذاكرات شورای فرماندههان ارتش دی‌ـ بهمن ۱۳۷۰) نشر نی ، تهران ۱۳۶۶، ص ۵۷

۱۵ـ مصاحبه با تیمسار شهرام رامتین ، پیشین

۱۶ـ مصاحبه با سرهنگ احمد نوروزی فرسنگی ، پیشین

۱۷ـ آرشیو مركز اسناد انقلاب اسلامی ، مصاحبه با تیمسار مظفر رضوی ، شماره بازیابی ۱۴۱۳۴

۱۸ـ آرشیو مركز اسناد انقلاب اسلامی ، مصاحبه با تیمسار عبدالله نجفی ، شماره بازیابی ۰۲۰۴۲

۱۹ـ مصاحبه با ا حمد ریسمانچیان ، پیشین

۲۰ـ كیهان ، ۲۲/۱۱/۱۳۵۷ ، ص ۲