تاثیر انقلاب اسلامی و جنگ تحمیلی بر ادبیات داستانی

از آنجا كه ادبیات داستانی چشم اندازی دلپذیر در عرصه هنر است و در حقیقت یكی از ماندگارترین و تاثیرگذارترین اشكال و انواع هنرها به حساب می آید, رویكرد صاحبان قلم هر جای جهان به این هنر كاملا طبیعی و به دور از هرگونه استبعادی است

در این نوشتار پس از اشاره به تاریخچه‏ی داستان‏نویسی در غرب و ایران، رویكرد داستان‏نویسان محضر انقلاب به موضوع جنگ تحمیلی و تاثیر این پدیده‏ی شوم در آثار داستانی آنان مورد بررسی قرار گرفته است. نگرش‏های منفی و مثبت‏به پدیده‏ی جنگ در آثار داستان‏نویسی موضوع دیگری است كه این نوشتار سعی دارد با ذكر نمونه‏هایی به آن بپردازد. داستان واژه‏هایی كه به خاطره‏نگاری دوران جنگ و اسارت رزمندگان می‏پردازد به عنوان نوع دیگری از داستان‏نویسی و به عنوان سفره‏ی گسترده‏ای جهت پردازش داستانهای عظیم جنگی در این نوشتار مورد توجه قرار گرفته است.

اشاره

از آنجا كه ادبیات داستانی چشم‏اندازی دلپذیر در عرصه هنر است و در حقیقت‏یكی از ماندگارترین و تاثیرگذارترین اشكال و انواع هنرها به حساب می‏آید، رویكرد صاحبان قلم هر جای جهان به این هنر كاملا طبیعی و به دور از هرگونه استبعادی است. در ایران نیز اگر چه قریب صد سال است كه (۱) داستان‏نویسی - به شیوه‏ای كه در غرب مرسوم و متداول است - رواج یافته و با اقبال عمومی مواجه شده، اما جز در سالهای اخیر كه ادبیات داستانی هویت و حاشیه امنیت‏خاصی یافته و به جایگاه فكری نسبتا مستقلی رسیده است، كمتر نشانه‏ای از این هویت و حاشیه‏ی امنیت در میان آثار داستان‏نویسی پیش از انقلاب اسلامی می‏توان یافت. موضوع و مقوله‏ی تازه‏ی جنگ - با ابعاد و گسترده‏ی فراوانش - چشم‏انداز جدیدی از پیش روی داستان‏نویسی، گشوده است و هرگوشه از آن ویژگی‏هایی در خود دارد كه می‏تواند دستمایه‏ی بدیعی برای رمان و داستان‏های كوتاه باشد. كما اینكه در سالهای اخیر اینگونه بوده و در راهی كه انتخاب شده، دور از حقیقت نیست كه منتظر آثار متفاوتی در داستان‏نویسی پس از انقلاب اسلامی باشیم. این نوشتار سعی دارد به طور مختصر، رویكرد ادبیات داستانی ایران را به موضوع جنگ چه در سالهای وقوع و چه بعد از آن مورد ارزیابی قرار دهد.

مقدمه

"گاستون بوتول" جنگ را پدیده‏ای هدفدار معرفی كرده و آن را كاملا منظم و مستقل می‏داند و معتقد است كه هرگاه در مطالعه‏ی جنگ از علیت و وقایع‏نگاری دور شویم، پای ادبیات به میان كشیده می‏شود. (۲) تردیدی نیست كه پای ادبیات دیرزمانی است در مقوله‏ی جنگ گشوده شده و همیشه یك تم اساسی برای داستان‏نویسان جهان بوده است. داستان‏های بسیاری را می‏شناسیم كه جنگ اگر نه تمامی موضوع كه بخش عمده‏ی اثر داستانی را شامل می‏شود. اما لزوما همه نویسندگان داستان‏های جنگی از نزدیك شاهد وقایع جنگ نبوده‏اند. نوشتن درباره جنگ، عرصه‏ی گسترده‏ای را پیش روی داستان‏نویس قرار می‏دهد كه می‏تواند از طریق "ثبت هنرمندانه" وقایع، تصویرگر دلاوری‏ها، حماسه‏ها، پیكارها، شكست‏ها و پیروزی‏ها و نگارگر عوارض و تبلیغات آن باشد. با بررسی اندكی در سیر داستان‏نویسی دو قرن اخیر جهان، این نكته روشن می‏شود كه رمان‏ها و داستان‏های كوتاه بسیاری با بهره‏گیری از زمینه‏ی رویدادهای جنگی و مخاصمه‏های قومی، كه گاه بین دو یا چند كشور، بین اقوام گوناگون از یك ملیت و یا بین طرفداران دو نحله فكری و عقیدتی صورت گرفته، نوشته شده است. جنگ‏های اول و دوم جهانی در این میان، به خصوص انگیزه‏ی خلق آثار ادبی بسیاری شده است.

"همینگوی" ضمن اینكه در مبارزات داخلی اسپانیا حضور داشت و رمان - ناقوس‏ها برای كه می‏نوازد - او برگرفته از این جنگ داخلی است، خود از زخمیان جنگ جهانی اول نیز بود. "تولستوی" نیز تصویرگر زوایای دقیق و صحنه‏های غریب جنگ‏های روسیه و فرانسه در رمان عظیم جنگ و صلح است. او در این رمان، گیراتر از هر مورخی جزئیات وقایع را نشان می‏دهد و داستان او ماندگارتر از هر اثر تاریخی، تصویرگر شرح رنجها و شادیها و پیروزی و شكست‏هاست.

"برباد رفته" اثر مارگارت میچل، "زنی تنها در میان جمع" اثر هاینریش بل، " قربانی" و "پوست" دو اثر از مالاپارته و صدها اثر برجسته‏ی دیگر به نحوی شگرف و دلپذیر گوشه‏هایی از رویدادهای عظیم دو جنگ بزرگ جهانی را ترسیم كرده‏اند كه به حقیقت تاریخ دقیق و راستین، از دل همین رمان‏ها و داستان‏ها استخراج می‏شود.

این سلسله‏ی طولانی تا امروز همچنان با شدت وضعیت ادامه دارد و نویسندگان روزگاران اخیر نیز حتی اگر جنگ را از نزدیك لمس نكرده باشند، با شناخت موقعیتهای جنگ و عوارض و حواشی آن، گسترده‏ی تخیل خویش را تا دوردستهای تاریخ می‏برند و با بهره‏گیری از حوادث جنگ به جنگ به خلق آثار داستانی می‏پردازند. بیان موضوع جنگ در قالب داستانی و گزارشهای ادبی طی سالهای متمادی از گذشته‏ی دور تا امروز استمرار داشته و این رشته هیچگاه انقطاع نیافته است و این همه نشان می‏دهد كه موضوع جنگ هیچگاه از زندگی انسان و بالطبع از زندگی صاحبان اندیشه و قلم خارج نشده است و استمرار آن تا امروز چندان عجیب و غیرعادی نیست.

بازار ادبیات جنگ همیشه گرما و حرارت خاصی داشته است. به قول مولف جامعه‏شناسی جنگ "جنگ آفریننده‏ی تاریخ است، و در واقع تاریخ صرفا با شرح كشمكش‏های مسلحانه آغاز شده و بعید است كه این پدیده، زمانی كاملا از میان برود; زیرا جنگ‏ها به هر حال مشخص‏ترین مبادی تاریخ و در عین حال مرزهایی هستند كه مراحل مهم موارث را از یكدیگر متمایز می‏كنند. تقریبا تمام تمدنهای معروف در اثر جنگ از بین رفته‏اند. تمام تمدنهای جدید نیز با جنگ پا به عرصه‏ی وجود نهاده‏اند. " (۳)

---