تحولات و سرفصل های کمی وکیفی جشنواره های تئاتر فجر

نخستین جشنواره تئاتر فجر با تشكیل ستاد ویژه در ۱۷ ۸ ۶۱ با همكاری نهادها و مراكزی همچون بنیاد امور مهاجرین جنگ تحمیلی, جهاد دانشگاهی, بنیاد شهید, سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و جهاد سازندگی از سوی مركز هنرهای نمایشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برگزار شد

نخستین جشنواره تئاتر فجر با تشكیل ستاد ویژه در ۱۷/۸/۶۱ با همكاری نهادها و مراكزی همچون بنیاد امور مهاجرین جنگ تحمیلی، جهاد دانشگاهی، بنیاد شهید، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و جهاد سازندگی از سوی مركز هنرهای نمایشی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برگزار شد. فكر‌ِ ایجاد جشنواره تئاتر فجر و تقارن آن با ایام دهه فجر، بیش از هر چیز معطوف به جشنها و شور و شوق‌ِ بزرگ‌داشت پیروزی انقلاب اسلامی بود؛ شور و شوقی كه در آن هم هنرمندان و هم مخاطبان، سهم به‌سزایی داشتند. همین فكر اولیه باعث شد كه تاكنون نیز جشنواره تئاتر فجر در این ایام ـ یعنی بهمن ماه هر سال ـ برگزار شود.دومین رویكردی كه این جشنواره را به‌سامان كرد و جهت بخشید، حركت به سمت‌ِ ارزشهای نهفته در جامعه، پس از انقلاب اسلامی بود. شاید بتوان فكرها و زمینه‌هایی همچون ارتقای سطح كمی و كیفی تئاتر، رسیدن به تئاتر مل‍ّی‌ ـ میهنی، ایجاد‌ِ رقابت برای رسیدن به كیفیت‌ِ مطلوب و رشد و تعالی را در مراحل بعدی چنین حركتی، برشمرد. نخستین جشنواره تئاتر فجر تا هشتمین جشنواره تئاتر فجر ۱۲ تا ۲۲ بهمن ماه هر سال برگزار شد و به‌دلیل تقارن این ایام با ماه مبارك رمضان و امثالهم، زمان برگزاری جشنواره‌های تئاتر فجر در همان بهمن‌ماه پس و پیش شد و از هیجدهمین جشنواره تا جشنواره بیست و سوم به‌دلیل تقارن پیدا نكردن با جشنواره‌های فیلم و موسیقی، عموما‌ً در دهه اول بهمن ماه هر سال برگزار شد. اولین و دومین جشنواره تئاتر فجر با توجه به وضعیت بحرانی پیش‌آمده بر كشور (جنگ تحمیلی) و نیاز به تبلیغات‌ِ همسو و تهییج‌كننده، توجه ویژه‌ای به مضامین دفاع مقدس داشت و در جشنواره اول ۴۲ گروه و در جشنواره دوم ۲۴ گروه كه یك گروه آن را اسرای عراقی تشكیل می‌دادند، حضور داشتند. هر دو جشنواره با زمینه اصلی رقابتی شكل یافتند و هرگز نامی از هیئت‌داوران این دو جشنواره ـ به‌دلیل‌ِ علاقه‌مند نبودن ایشان از ذكر نامشان‌ ـ برده نشد. بانیان جشنواره دوم تمایل بیشتری پیدا كردند تا گروههای شهرستانی بیشتری را جذب كنند. حركت به سمت‌ِ گروههای شهرستانی به‌دلیل‌ِ فراگیرتر شدن جشنواره تئاتر فجر انجام گرفت و رفته‌رفته جشن فیلم و تئاتر، زمینه‌های كافی برای جداسازی را در خود یافتند. در جشنواره‌های اول و دوم جشنواره‌های فیلم و تئاتر تحت نظارت معاونت هنری وزارت ارشاد و به شكل هم‌زمان برگزار می‌شد و همین مسئله تسریع امور را ك‍ُندی می‌بخشید. مهم‌ترین نكته‌ای كه در طول، چند دوره از جشنواره‌های تئاتر فجر قابل توجه است و تا جشنواره‌های ششم و هفتم هم پی‌گیری می‌شود، حضور چهره‌ها و شخصیتهای طراز اول كشور است. سخنرانی و گپهای دوستانه هنرمندان با چنین افرادی و برخورد رودرروی ایشان با هنرمندان و آشنا شدن با معضلات و مشكلاتشان، سهم به‌سزایی در پیشبرد امور تئاتری كشور داشت.میرحسین موسوی (نخست‌وزیر)، حجت‌الاسلام و المسلمین علی‌اكبر هاشمی رفسنجانی (رئیس مجلس شورای اسلامی)، حجت‌الاسلام و المسلمین محمد خاتمی (وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی)، حجت‌الاسلام و المسلمین حجتی كرمانی (نماینده ولی فقیه)، دكتر حبیبی (وزیر دادگستری)، آیت‌الله سید علی خامنه‌ای (رئیس جمهور) و بسیاری دیگر از آن جمله‌اند، كه با حضور در مراسم افتتاحیه و اختتامیه و نیز به حضور پذیرفتن هنرمندان و یا حضور در محل اقامت گروهها، نشستهای مفیدی را شكل می‌دادند. چیزی كه این روزها كمتر شاهد آن هستیم و نظام سلسله مراتبی جای ارتباط رودررو و بی‌واسطه را پر كرده است. بی‌تردید اگر چنین ارتباطی شكل می‌گرفت، می‌توانستیم شاهد رشد و ارتقای بیشتری باشیم. عبدالكریم سروش، حداد عادل، كمال حاج سید‌جوادی، مهدی حجت، علی مظلومی جشنواره سوم فجر با ۱۵ گروه و جشنواره چهارم فجر با ۴۳ گروه، مرحله اول‌ِ حركت‌ِ تئاتر جشنواره فجر را كه حكم‌ِ استقرار و تبیین را دارد، تثبیت می‌كند. در این دوره چهار ساله كه چهار جشنواره اول تا چهارم شكل می‌گیرد، مركز هنرهای نمایشی با حمایت نهادها و ارگانها، حركت‌ِ فجر را تثبیت می‌كند و به دیگران می‌شناساند. جشنواره اول با یك بخش (مسابقه) و جشنواره دوم با دو بخش (مسابقه و میهمان) و جشنواره سوم و چهارم با سه بخش (مسابقه، میهمان و ویژه) پیش می‌روند. وجه تمایز جشنواره‌های سوم و چهارم و به‌ویژه جشنواره چهارم این است كه به مراكز استانها جهت‌ِ گزینش‌ِ آثار‌ِ شهرستانی اختیار تصمیم‌گیری داده می‌شود و مركز این حق را از خود تنفیض می‌كند. در میان این چهار حركت‌ ‌‌ِ‌اولیه، جشنواره سوم ضعیف‌ترین نمایشها را در خود جای داده بود ومستندات موجود، این ضعف را در تكراری بودن مضامین و ارائه نكردن شكلهای نوین، برمی‌‌شمارند. مركز هنرهای نمایشی از جشنواره پنجم تا هشتم به سمت‌ِ استقلال حركت می‌كند. این اقدام مركز برای رسیدن به اعتلای بیشتر و كسب‌ِ بودجه معقول و مصوب از سازمان برنامه و بودجه بود. شاید موفقیتهایی در این زمینه كسب شد؛ اما مهم‌ترین معضل آن این است كه نهادها و مراكز مرتبط با جشنواره تئاتر فجر و سپس تئاتر كشور، رفته‌رفته سهم حمایتی خود را كم كردند و چه بسا در جشنواره و حركتهای تئاتری حضور پیدا نكردند، بلكه بسی فراتر رفتند و بر ضد آن اقدام كردند. این وضعیت‌ِ انتقادی به‌ویژه در سالهای اخیر از سوی نهادها و مراكز شدت بیشتری پیدا كرده است. سیاست استقلال از یك‌سو قابل دفاع است؛ اما از سوی دیگر باعث‌ِ تنهایی بیش از پیش این هنر مظلوم و تنها می‌شود. مثلاً صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران در چند دوره از جشنواره به‌دلیل‌‌ِ تعلق‌ِ خاطر و مشاركت در برگزاری جشنواره، نگاه حمایتی بسیار مطلوبی را در انعكاس مستمر برنامه‌ها انجام می‌داد و یا سایر مراكز در زمینه فنی و پشتیبانی، مطابق‌ِ سرفصل و توان خویش همراه با جشنواره و حركتهای تئاتری پیش می‌‌آمدند؛ زیرا جشنواره و حركتهای تئاتری را متعلق به خویش می‌پنداشتند؛ اما این روش با یك سیاستگذاری هدایتی، رنگ دیگری پیدا كرد و بیشتر در حد‌ّ تعارف و همراهی سطحی ظاهر شد. جشنواره پنجم با ۴ بخش و جشنواره ششم با ۵ بخش، علاوه بر بخشهای مسابقه، میهمان و ویژه، به‌تدریج صاحب دو بخش كودكان و سپس سنتی آئینی نیز شدند. ۳۶ نمایش و سپس ۴۵ نمایش در جشنواره پنجم و سپس ششم اجرا شد. اولین سمینار و روند پژوهشی در جشنواره تئاتر فجر، هم‌زمان با جشنواره ششم، تحت عنوان «تئاتر و جنگ» شكل گرفت. پیشتر جلسات سخنرانی در هتل و محل اقامت گروهها و یا جلسات سخنرانی در هنگام نشستهای نقد و بررسی و امثالهم برگزار می‌شد و چندان نظام‌یافته نبود. جشنواره‌های تئاتر منطقه‌ای در شهرستانها، مدخل راه‌یابی نمایشهای شهرستانی در جشنواره پنجم بودند كه در جشنواره ششم با حذف این روش و از بین بردن سهمیه‌بندی، دبیرخانه دائمی جشنواره راه‌اندازی شد تا با یك قانون ثابت، تمام متقاضیان را جذب كند. و این در حالی بود كه به‌دلیل تفاوت توان و بنیه و همچنین امكانات، گروههای مختلف شهرستانها، سهمیه‌بندی شده بودند. جشنواره ششم در قیاس با پنج جشنواره گذشته، جهش قابل توجهی را نشان می‌داد، راه‌اندازی سالن شماره ۲ تئاتر شهر، راه‌اندازی كتابخانه تئاتر شهر، راه افتادن انتشارات نمایش با انتشار نمایشنامه «نامیرا»، ویژه جشنواره ششم، مقدمات شكل‌گیری انجمن نمایشها و آغاز نشستهای آن با جشنواره ششم تئاتر فجر و غیره از جمله مسائلی است كه رنگ‌ِ جشنواره ششم را از دیگر جشنواره‌های رخ‌داده، پررنگ‌تر می‌كند. برای اولین‌بار دو بخش مسابقه و كودك به شكل مجزا مورد داوری قرار می‌گیرند و پیش از این صرفا‌ً بخش مسابقه مورد قضاوت قرار می‌گرفت.شاید تغییر مدیریت و سرپرستی مركز هنرهای نمایشی از «طه عبدخدایی» به «علی منتظری»، كسی كه پیش از مسئول بودن، تئاتری بودن را پیش گرفته بود، منجر به رشد ذكر‌شده باشد و گواه این مدعا، حضور تئاتر‌پیشگان حرفه‌ای شهرستان است. جشنواره هفتم تئاتر فجر علاوه بر ۵ بخش جشنواره ششم، بخش عروسكی را هم به بخشهای خود می‌‌افزاید و اعزام گروههای تئاتری به مشهد، اصفهان، كرمان و شاهرود و بالعكس را در دستور كار خود قرار می‌دهد. همچنین در میدانهای شهر تهران، نمایشهای سنتی آئینی و سرگرم‌كننده اجرا می‌شوند و برای اولین‌بار نمایشگاهی از فعالیتها و پوسترهای تئاتر، تحت لوای فعالیتهای مركز هنرهای نمایشی در تالار وحدت ارائه می‌شود. جشنواره هفتم، بیشتر به كمیت و ذخائر هفت ساله مركز هنرهای نمایشی معطوف می‌شود. شاید دلیل آن این است كه در جشنواره هفتم، سیستم برگزاری رنگ دیگری می‌گیرد و دو سال پیاپی یعنی در جشنواره‌های هشتم و نهم، قضاوت و داوری انجام نمی‌شود و به جای آن كیفیت مورد توجه واقع می‌شود. جشنواره هفتم با ۵۱ گروه و جشنواره هشتم با ۳۴ گروه به ترتیب در شش و سه بخش برگزار می‌شوند. جشنواره هشتم ماهیتا‌ً تغییرات زیادی پیدا می‌كند و ۲۲ جشنواره استانی و ۴ جشنواره منطقه‌ای در طول سال، پیش از برگزاری جشنواره تئاتر فجر برگزار می‌شود و در نهایت بخش‌ِ جشنواره جشنواره‌ها را در كنار‌ِ دو بخش‌ِ جنبی و تفریح و سرگرمی ایجاد می‌كند.جشنواره هشتم، مقدمات حركتهای بین‌المللی و انجمنهای نمایش را پی‌گیری می‌كند. آنچه كه در جشنواره ششم نویدش را شنیده بودیم و حركت به سمت‌ِ همایش و بحثهای نظری بود، رخ می‌دهد و «بررسی تئاتر ایران و جهان» و «گردهمایی انجمنهای نمایش»، دو سرفصل سمینارها اعلام می‌شود.

---