چگونگی شكل گیری اوپك

در اساسنامه اوپك سه طبقه از اعضا پیش بینی شده است موسس, جدید, و وابسته اصطلاح «جدید» در اساسنامه ای كه در سال ۱۹۶۵ مورد تجدید نظر قرارگرفت دیده نمی شود, و این اصطلاح جای خود را به «كشورهایی كه كنفرانس درخواست عضویت آنان را پذیرفته است» داده است اعضای موسس پنج كشوری هستند كه نمایندگانشان در كنفرانس ۱۴ سپتامبر ۱۹۶۰ در بغداد حضور داشتند و سازمان را به وجود آوردند یعنی ایران, عراق, كویت, عربستان سعودی, و ونزوئلا

دكتر فواد روحانی یكی از معتمدترین مشاوران حقوقی جهان در حوزه نفت بود. نیم قرن مشاوره حقوقی در كشورهای صادر كننده نفت از او یك حقوق دان معتبر و معتمد جهانی ساخت. وی شرح و چگونگی كیفیت زندگی خود را سی سال پیش در میزگردی با حضور کریم امامی، نجف دریابندری، مجید تهرانیان و بیژن جلالی چنین شرح داده است: «بنده متولد ۱۲۸۶ در تهران به دنیا آمده‌ام، تحصیلات ابتدایی و متوسطه را در تهران تمام كرده‌ام، حقوق را كمی در دانشگاه آكسفورد و بقیه را در دانشگاه لندن خوانده‌ام، در لندن تا مرحله فوق لیسانس L .L.M تحصیل كردم، اما دوره دكتری را در دانشگاه پاریس گذرانده ام. بنابراین تحصیل و تخصص حرفه ای بنده در حقوق است، مدتی مشاور حقوقی شركت ملی نفت بودم، بعد عضو هیئت مدیره شدم و بعد هم در حدود شش سال قائم مقام رئیس هیئت مدیره بودم بعد به دبیر كلی اوپك انتخاب شدم و سه سال و نیم در آنجا بودم و در این مدت البته همچنان عضو شركت ملی نفت بودم اما مركز كارم اوپك در ژنو بود، هر چند تماسم را با تهران نگاه می‌داشتم و مرتبا به تهران رفت و آمد داشتم بعد از اوپك به سمت مشاور نخست وزیر منصوب شدم و مدت چهار ماه استاد دانشگاه كلمبیا بودم»

اولین مدیر كل آر سی دی در بخش دیگری از همین میزگرد گفته است: «مدیر كلی آر. سی. دی كاری بود كه از آن نتیجه ای حاصل نشد، غالبا به فكرش هم نیستم البته اینكه من را به این سمت انتخاب كردند سپاسگزارم اما روی هم رفته رضایتی از آن سه سال عمرم ندارم. قبل از انتصاب به این سمت بنده در دانشگاه كلمبیا تاریخ تصوف، ادبیات و تاریخ ایران را به طور كلی و مخصوصا تاریخ زمان قاجار را تدریس می‌كردم، ناگهان آقای منصور ـ نخست وزیر ـ به بنده تلگراف كردند كه مراجعت شما به تهران لازم است، بنده هم مجبور بودم بر گردم، چون قبل از رفتن به دانشگاه كلمبیا، یعنی بعد از كار اوپك به سمت مشاور نخست وزیر منصوب شده بودم اما باید بگویم كه در این سمت میزی را دو ماه اشغال كردم بدون اینكه در این مدت در هیچ مطلبی مشورتی صورت گرفته باشد این بود كه یك روز به ایشان گفتم وقت بنده اینجا دارد تلف می‌شود ایشان هم گفتند اگر كار دیگری در نظر داشته باشم می‌توانم با حفظ عنوان مشاور نخست وزیر به آن كار مشغول شوم با این شرط كه اگر مورد پیدا شد و مرا خواستند عذر و بهانه ای نیاورم بنده هم قول دادم كه برگردم.»

اما جامعه اهل علم و تحقیق دكتر فواد روحانی را از كتاب‌هایش می‌شناسد: كتاب ملی شدن نفت، بیست سال پس از ملی شدن نفت كه دو كتاب معروف در حوزه نفتی است و چندین ترجمه معروف كه به لحاظ تنوع موضوعات آن، نیازمند یك تتبع جدی در روحیات و تمایلات ایشان است. ترجمه كتاب جمهور افلاطون (از فرانسه به فارسی) یكی از برجسته ترین كارهای او به شمار می‌آید. كتاب‌های زیبایی‌شناسی بندتو كروچه (از ایتالیایی به فارسی)، الهی نامه عطار( از فارسی به فرانسه) رساله هنر و زیبا‌شناسی آرتور شوپنهاور، پاسخ به ایوب، كارل گوستاو یونگ (از انگلیسی به فارسی) از دیگر كارهای اوست.

ترجمه و كتاب شاید مهمترین خصیصه روحانی بود به نحوی كه او هر روز دو ساعت پیاده روی می‌كرد و در حین پیاده روی كارهای مطالعاتی خود را انجام می‌داد. با این وجود، ترجمه كارهایش یكی از دقیق ترین ترجمه‌ها در قرن بیستم است او به حدی به زبان انگلیسی و فرانسه آشنا بود كه وقتی سندی از یك مذاكره نفتی می‌نوشت نمایندگان نفتی بی درنگ بر زیر آن سند امضاء می‌گذاشتند. دقت و وسواس او در میان همگنانش بی بدیل بود:

«اولین كاری كه بنده در این زمینه كرده‌ام، همانطور كه می‌دانید ترجمه «جمهور» افلاطون بود كه در مقدمه اش شرح داده‌ام كه چه شد به این فكر افتادم و اتفاقا این شروع خوبی بود برای كار در این زمینه، چون بنده به زبان اصلی این كتاب، كه زبان یونانی است هیچ آشنا نیستم و برای اینكه از صحت ترجمه‌ام اطمینان داشته باشم و مطمئن باشم كه ترجمه من با اصل تطبیق می‌كند، مجبور شدم كه از ترجمه‌های مختلف استفاده كنم و همین موجب شد كه به دقت و وسواس فوق العاده عادت كنم، بنده برای ترجمه «جمهور» افلاطون از چهار ترجمه انگلیسی و چهار ترجمه فرانسه در مجموع از هشت ترجمه استفاده كردم و این كار ده سال طول كشید… «دو تا از كتاب‌هایی كه ترجمه كرده‌ام از آثار یونگ است كه اصلا به زبان آلمانی است و بنده هم به زبان آلمانی هیچ آشنا نیستم بنابراین در ترجمه این كتاب‌ها هم مجبور بودم از ترجمه‌های دیگر استفاده كنم. برای ترجمه این كتاب‌ها، از ترجمه فرانسه و انگلیسی آن استفاده كرده‌ام و باز برای اینكه مطمئن باشم كه ترجمه من با اصل مطابقت دارد، جمله به جمله آن را با ترجمه فرانسه و انگلیسی تطبیق كرده‌ام و خیال می‌كنم این كتاب‌ها هم با اصل مطابق باشد»… « كتاب دیگری كه ترجمه كرده‌ام «كلیات زیبایی شناسی» اثر كروچه است كه اصلا به زبان ایتالیایی است البته بنده به زبان ایتالیایی آشنا هستم. چون ایتالیایی كلاسیك را مدت‌ها تحصیل كرده‌ام اما چون به ایتالیایی جاری زیاد آشنا نیستم، برای ترجمه این كتاب هم، ترجمه‌های انگلیسی و فرانسه آن را ماخذ كار قرار دادم، همان طور كه در مقدمه نوشته‌ام، اتفاقا در ترجمه فرانسه حدود بیست اشتباه پیدا كردم، منظورم از مطالب فوق این است كه اگر بنده كتاب‌هایی را از زبان‌هایی كه با آنها آشنایی نداشتم یا به اندازه كافی آشنایی نداشتم به فارسی ترجمه كرده‌ام ترجمه از روی ترجمه‌های معتبر و مطمئن صورت گرفته است.»

به علت نیم قرن تلاش روحانی در راه احقاق حقوق نفت ایران و كشورهای نفتی امروز جهان نفت به او مدیون است. وی اولین دبیر كل اوپك و یكی از بنیانگذاران اوپك محسوب می‌شود. اهمیت و نقش او پیش از اوپك به حدی بود كه دو سال پیش از تاسیس اوپك وی نماینده تام الاختیار شركت‌های صادر كننده نفت بود. او در سال‌های پس از انقلاب ابتدا در ژنو به فعالیت مشغول شد و در سال‌های پایانی زندگی به لندن مهاجرت كرد. دكتر فواد روحانی در سن ۹۴ سالگی در دهم بهمن ماه ۱۳۸۲ پس از تحمل بیماری آلزایمر در آسایشگاه سالمندان لندن بدرود حیات گفت. متن زیر بخشی از رساله دكترای اوست كه به قلم دكتر منوچهر روحانی ـ برادر ایشان ـ به فارسی برگردانده شده.

پایان جنگ جهانی دوم شاهد آغاز یك دوره گسترش و دگرگونی اساسی سیمای صنعت نفت بین المللی بود. تغییرات وسیعی در تمام عوامل موثر در توسعه این صنعت رخ داد. با پیشرفت عملیات اكتشافی در منطقه فلات قاره، امكانات كشف میدان‌های نوین به طور قابل ملاحظه ای رو به فزونی رفت. مهارت فنی تا حدود بسیار ترقی كرد و تازه واردها پا به صحنه بین المللی نهادند و با شركت‌های پای برجای صاحب امتیاز به رقابت برخاستند. تقاضای نفت و در نتیجه تولید آن بسرعت رو به افزایش نهاد. در كشورهای تولید كننده در حال توسعه، بین سیاستمداران و بیش از پیش در بین تمام افراد جامعه ابراز علاقه روزافزونی به مسائل صنعت نفت آغاز گردید. جریانات گوناگون مزبور در یك زمان در نیمكره‌های خاوری و باختری روی داد. در نیمكره باختری دولت امریكا مقام برجسته خود را در صادرات مواد نفتی از دست داد، و به صورت وارد كننده عمده نفت درآمد. ونزوئلا برای برقراری نظارت بر شركت‌های نفتی بیگانه و بهبود مقررات مالی امتیازنامه‌های آنها، شدیدا به مبارزه برخاست. ایران دست به ملی كردن صنعت نفت زد، و در زمانی كوتاه سازمان نفتی شایسته ای برپا كرد. عراق در مذاكرات خود با «شركت نفت عراق» تجربیات بسیار آموخت. اندیشه لزوم ایجاد و برانگیختن آگاهی در باره موضوعات نفتی از یك سو و بر كنار نگاهداشتن مسائل نفتی از محیط سیاسی از سوی دیگر تقویت شد. در عربستان سعودی شوق فراگرفتن مسائل اقتصادی در ضمن سایر موضوعات آشكار گردید، و انتشار مقالاتی در این باره در روزنامه‌های محلی آغاز شد كه مبین روح تجسس و واقع بینی بود.

در سال ۱۹۴۸ دولت امریكا وارد كننده نفت شده بود، و طرح‌های اصلاحات بعد از جنگ نیاز شدید و روزافزون به مواد نفتی را به دنبال داشت. بنابراین مقدار نفت تولیدی جهانی كه وارد بازارهای بین المللی می‌شد، بلافاصله پس از جنگ از ۵۴/۱۶ درصد به ۵۴/۲۵ درصد افزایش یافت. این رقم نماینده ۴/۲ میلیون بشكه در روز است كه ۳/۱ میلیون بشكه آن از ونزوئلا و یك میلیون آن ازخاورمیانه به دست می‌آمد. نیازمندی‌های نفتی جهان بسرعت فزونی یافت. شركت‌های بزرگ نفتی مصمم شدند برای تامین این نیازمندی‌ها سریعا به توسعه منابع نفتی خاورمیانه كه ذخائر آن فراوان و هزینه‌های عملیاتی در آنجا كم بود بپردازند. بدین ترتیب در سال ۱۹۵۰ برای اولین بار میزان تولید ونزوئلا از (۵۴۷ میلیون بشكه) تجاوز كرد. شركت‌های بزرگ نفتی امیدوار بودند كه افزایش تولید خاورمیانه برای ونزوئلا كه سیاست تحمیل تعهدات مالی سنگین ترش بر شركت‌های عامل پیوسته استوارتر می‌شد، در حكم اعلان خطری باشد.

اما این تهدید باعث تغییری در روش دولت ونزوئلا نشد و مصمم گردید كه با كشورهای صادركننده نفت درخاورمیانه از در دوستی درآید تا در منطقه ای كه اهمیت آن رو به فزونی بود به جای رقیبان متفقانی داشته باشد. كشور مزبور بدوا در سال ۱۹۴۹ سیاست برقراری تماس وترتیب مبادله منظم اطلاعات را با كشورهای تولید كننده خاورمیانه در پیش گرفت. در این اثنا كشورها به لزوم تشكیل جبهه متحدی برای پشتیبانی از منافع خود آگاهی یافتند. «اتحادیه عرب» از زمان تاسیس در سال ۱۹۴۵ اندیشه ایجاد اتحادیه نفتی كشورهای عربی را در سر می‌پرورانید. اما واضح بود كه چنین گروهی به خودی خود قدرت كافی در دست نداشت. برای اینكه اتحادیه مورد نظر موثر واقع شود، باید كشورهای غیرعربی بویژه ایران و ونزوئلا كه صادرات نفتی زیاد دارند در آن وارد می‌شدند. بنابراین هنگامی كه در آوریل سال ۱۹۵۹ اولین كنگره نفتی عرب در قاهره تشكیل گردید، از نمایندگان كشورهای مزبور به عنوان عضو ناظر دعوت شد.

---